Tanlangan asarlar
Download 5.46 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Sening pushting, urug'ing gullab-yashnasin debon,
'• Yer yuzinda avloding unib-ko'paysin debon...1 Bayramda o'yin-kulgi, shovqin-suron bilan shunday q o 'sh iq lar kuylanadi. Ana shu bayram da Kirisk taq d ird a yana bir muhim voqea yuz berdi. Jazava bilan raqsga tushayotgan shomon ovchi Kirisk taqdirini osmondagi yulduzlardan biriga topshiradi, bolaga «hamisha panoh b o 'lg in » deydi. Axir, har bir ovchining o'z iga tegishli, o'z panohida saqlaydigan yulduzi bor-da. Kiriskning taqdiri qaysi yulduzga topshirilganligini hech kim, hech qachon bilmaydi. Buni fa q at shomonu o 's h a n o m a ’lum panohkor yulduz biladi. Boshqa hech kim bilmaydi. Osmon t o 'l a yulduz bo'Isa... A lbatta, bu bayram da onasi bilan singlisi ham madan k o 'ra
ko 'p ro q sevinishadi, ham m adan k o 'ra
baland kuylab, ham m adan ko'proq raqsga tushishadi. O tasi Emrayin esa ham m aning oldida o ta deb ataladi, u bundan quvonib, g 'u ru rla n a d i. Hozir esa u ota emas. Dengizda ota-bola degan g ap lar bo'lm aydi, dengizda ham m a birdek, yoshi u lu g 'in in g aytganiga bo'ysunishi kerak. Yoshi u lu g 'n in g aytgani aytgan, degani degan. 1 Z o h s h e ’r l a r n i s h o i r A z im S u y u n t a r j i m a q i l g a n . 358
O t a o 'g lin in g ishiga aralashmaydi. 0 ‘g ‘il ham otasiga shikoyat qilmaydi. Udum shunday. Aytmoqchi, bayram da y ana bir qizaloq - Muzluk rosa xursand bo'Isa kerak. Kirisk u bilan go'd a k lig id an birga o'y n a b , birga o'sishgan. Endi ular kamdan kam birga o 'ynaydigan b o 'lib qolishdi. B undan buyog'iga um um an o'ynashm asa kerak: ovchiga o'y in qayoqda deysiz.
• •
• Q ayiq to 'lq in la r ustidan bilinar-bilinmas chayqalib, yengilgina suzib borardi. O la p a r q o 'ltig 'i allaqachon o rtd a qoldi. U la r uzun bu ru n d a n o 'tib dengizga chi- qishgach, to 'lq in la r bu y erda ko'rfazdagiga qaraganda unchalik kuchli emasligini ko'rishdi. T o 'lq in la r bir m e’yorda teb ra n ib tu rard i. B unday to 'lq in la r d a suzish ancha oson bo'ladi. B ahaybat tera k tanasidan o 'y ib yasalgan qayiq ra- von, chaqqon suzardi. U t o 'g 'r i to 'lq in la r d a ham, ko'n- d alang to 'lq in la r d a ham rul izmidan chiqmay, bemalol borardi. O 'r x o n chol o'c h ib b o 'lg an trubkasini so'rganicha, qayiqning erkin
suzib borayotganidan huzur qilar,
k o 'n g lid a muzday suvga to 's h urgancha o lg 'a borayotgan qayiq - g o 'y o cholning o'zi b o 'lib tuyilardi; u o'zini eshkaklarning bir maromdagi harakati bilan, tirgakda n chiqayotgan g'iychillagan sadoga j г b o 'lib poyonsiz dengizda suzib ketayotgan qayiq o 'r n id a ko'rardi; g o 'yo uning o'zi o 't k i r tu m s h u g 'i bilan qarshidan kelayotgan to 'lq in la rn i yorib, suv zarbalari va zarblaridan yengil chayqalib suzayotganday edi. Q ayiq bilan birday h arak at qilish sezgisi g 'a la ti xayollarga olib borardi cholni. U ning qayiqdan ko'n g li to 'q , h a tto ju d a m am nun edi, axir uni o'zi randalagan, o'zi o 'y ib yasagan; terakni birgalashib yiqishdi, bir odam uni eplayolmasdi, t o 'r t kishiga ham og'irlik qilardi bu ish. Lekin uyog'iga bir o'zi ishladi - xodani uch yoz q u ritd i, y o 'n d i, o 'sh a vaqtdayoq bilgan edi - um rid a yasagan qayiqlari ichida eng yaxshisi shu bo 'lad i. Chol shu haqda o ‘yladi-yu, beixtiyor ko'ngli g 'a sh tortdi: yopiray ishqilib, bu oxirgisi b o ‘lmasin-da. 359
Yana bir necha yil yashasaydi. Yana bir necha bor dengiz oviga chiqsaydi. Hozircha ko'z nuri, q alb qo'ri borligida y ana bir j u f t qayiq yasasaydi. Chol shularni o 'y la r ekan, xayolan qayiq bilan gap- lashardi. «Seni yaxshi k o 'ra m a n va senga ishonaman, inim, - derdi u qayiqqa. - Sen dengizning tilini bi- lasan, to 'lq in la r fe’lini bilasan! Kuchli ekanliging ham shunda-da. Sen munosib qayiqsan, yasagan qayiqlarim ichida eng dilbarisan. Sen ulkan qayiqsan - ikkita laxtak, y ana bir nerpa sig'adi senga. Sen bizga rizq- ro'z berasan. Shuning uchun seni h u rm a t qilaman. O 'ljalarim izn i arang k o 'ta r ib kelayotganingni, hatto
y uking og'irligidan suvga botay-botay deb qirg 'o q q a qaytayotganingni k o 'rib hammamiz seni q anc halar se- vamiz. S h u n d a seni k u tib olish uchun sohilga hamma y u g u rib chiqadi, mening q adrdon qayig'im , inim!». Agar men o 'lib ketsam ham, sen uzoq yillar suzaver, o 'lja g a boy suvlarda suzaver. Agar men o 'lib ketsam, ularga ham menga xizm at qilganday xizmat qilaver. H a, inim, tu m sh u g 'in g d a boshini likillatib, joni ichiga sig'm ay o 'tirg a n anavi bola ham o'sib, voyaga yetgun- cha kutgin, sen bilan uzoq-yaqinlarga ovga boradigan b o 'lgunicha kutgin. Bolaning g 'a y ra tig a qara, qarshisida suv emas, yer b o 'lg a n d a hozir chopqillab borib, qanday ov qilishni ko'rsatardim , deb turibdi uning ko'zlari. Bu- gun bolaning birinchi m arta biz bilan dengizga chiqishi. Axir b ir kun chiqishi kerak edi ham. O 'rg an sin . Biz ketamiz. U qoladi. Uzoq yashaydi. O tasi Emrayinga o'xshasa d u ru s t odam bo'ladi. Q a n d ay d ir safsataboz bo'lm aydi. Emrayin hozirgi ovchilar ichida eng zo'ri. Z abardast yigit, ishiga puxta. Bir v a q tla r men ham shunday zabardast edim. Ayni kuchga to 'lg a n p aytim edi. Ayollar meni yaxshi ko'rishardi, men bo'lsam umr bo'yi shunday bo'laveradi, deb o 'y lab m an . Lekin hamisha shunday bo'lavermasligini kech tushundim . Yoshlar esa buni tushunishni istashmaydi. Manavi Emrayin bilan M ilxun ham qarilikni xayoliga keltirm asa kerak. Hay, mayli. Hali v aq t bor ularga. Eshkak eshishga kelganda ular boplashadi, zalvar bilan eshishadi. M ilxun bilan Emrayin bir-biriga mos tushishgan. Ishonsa bo'ladigan, 360
chidamli sheriklar. Q ayiq o ‘z-o‘zidan bemalol suzib keta- yotgan d ay tu yuladi. Aslida unday emas. Dengizda axir q o ‘l bilan yuriladi. E-he, hali o ldinda qanchalab eshkak eshishga t o 'g 'r i keladi. X o'sh, bugun qosh qorayguncha, Uchinchi siynaga yetib borish mumkin. E rtaga erta tongdan to qosh qorayguncha suzib y ana orqaga qaytam- iz. Goh unisiga, goh bunisiga dam berish uchun navbat almashib, eshkak eshaman. Ammo-lekin eshkaklar bilan b u tu n dengizni cha y q altirib chiqish hazilakam ish emas. O 'l j a bilan qaytsak, bayram qilamiz. Eshityapsanmi, so'zlarimga tushunyapsanmi, inim? Sen bizni Uch siyna orollariga olib borasan, k a tta ov o'sha yerda bo'ladi. Hozir shu yoqqa qarab borayapmiz. O 'sh a yerdagi sohilda, qum loqlarda nerpani ko'ramiz. Hademay ular bolalashadi, orollarda to 'd a -to 'd a nerpa yig'iladi. So'zlarim ga tushunyapsanm i, inim? Tushunasan a l b atta. Sen bilan gaplasha boshlaganim da hali dengizni ko'r m aganding, ona qornida yotganday, o'rm ondagi bu yuk tera k n in g qornida yotgan eding. Men seni daraxt- ning qornidan chiqardim, mana endi dengizda birga suzib yuribmiz. D unyodan ko'z yumib ketganim da ham meni unut- magin, qadrdonim . D engizlarda charx urib suzayotga- ningda meni ham esla. O 'r x o n bobo qirg'oqdagi belgi - O lap a r qoyasi- dan dengiz tomonga qayiqni to 'g 'r i y o 'n a ltira r ekan, ko'n glidan shu o 'ylar o 'td i. Dengiz safariga chiqqanlar- ning hammasi O lap a r qoyasining ajoyib xosiyati borligi to 'g 'risid a gapirishadi. H avo ochiq kunlari qayiqlar den giz q irg'og'idan qancha uzoqlashsa, O lapar ham shuncha- lik kattayib, g o'yo ortda qolib ketishni istamay ularning ketidan kelayotganday bo'ladi. Q ancha uzoqdan qarasang ham O la p a r sira ko'zdan yo'qolmaydi. Q ayiq uzoqlash- gandan so'n g ham ancha vaqtgacha ko'rinib turadigan O lapar, suvning qaysidir muyulishida birdan ko'zdan g'oyib bo'ladi. Demak, O lap a r uyga qaytib ketdi, q irg'oq ju d a uzoq-uzoqlarda qolib ketdi desa bo'ladi... Ana shu v a q td a O la p a r qaysi tom onda qolganligi- ni, shamol qayoqdan esayotganligini, quyosh qoyaning qaysi tom onida ekanligini eslab qolish, eslab qolganda 361
ham yaxshilab eslab qolish zarur, havo ochiq bo'Isa, b u lu tla rg a e ’tib o r berish va shundan so'nggina dengiz safarini davom ettirish, orollargacha suzib borish kerak. Poyonsiz dengizda y o 'ld an adashmaslik uchun xayolan O lap a rn in g qayerdaligini m o 'lja lla b suzish kerak. O vchilar ta xm inan bir k u nlik masofadagi orollarga y o'l olishdi. Kimsasiz, huvullagan, kichik tosh orolchalar qirg'oqsiz, hadsiz-hududsiz dengiz o 'r ta s id a uch qoram tir siynaday suvdan t u r tib chiqib turishardi. Shuning uchun orolchalarni K a tta siyna, O ' r t a siyna, Kichik siyna deb atashardi. U lard an o 'tg a n d a n so'ng, agar y ana olislab suzib ketishaversa, okeanga - ummon y o 'lig a chiqib qolishar, bu um m onning had-hududini ham, nomini ham bilmas edilar. M ana shu mangu, buyuk, kimsasiz, no m a’lum, sirli ummon olam yaralganidayoq o'z -o'zidan paydo bo'lgandi. O 's h a qadimgi Luvr o 'r d a k in qurish uchun k aftda y yer topolm ay faryod chekib, charx urib, giryon-u sargardon b o 'lib yurgan v a q tla rd a ham ummon bor edi. Ana shu orollarda, dengiz va ummon sarhadida m ana shu bahor kunlari n erpalar bozori qiziydi. Ana shuni deb shu yoqqa otlanishgan, ana shularni deb shu yoqqa kelishayotgan edilar... Bola dengizni k o 'rib , h ay ratlarga g 'a r q bo'ldi,
dengiz O la p a r y o n b a g 'irla rid a o 'y n a b y u rganida tasav- vur qilganiday emas ekan. Q a yiqda ko'rfaz bo'ylab suzib y urganlarida ham dengiz boshqacha ko'rinardi. Bola ko'rfazdan chiqishlari bilan qarshisidagi manzarani ko 'rib lol qoldi: dengiz birdan yoyilib, ko'z ilg'agan va ilg'am agan samolargacha butu n borliqni egallab, olam ning yakka-yu yagona, poyonsiz bir butu n aylanganida hay ratd an hang-u mang b o 'lib qoldi. O chiq dengiz Kiriskni esankiratib q o 'ydi. B unaqa manzarani xayoliga ham keltirmagandi u. Atrofda q o 'r g'o sh in tusdagi vahimali chayqalib tu rg a n suvdan boshqa narsa y o 'q , zum da paydo bo'lib, zumda y o'qoladigan tezkor to 'lq in la r, qora-ko'kish to rtg a n d ahshatli tub- sizlig-u osmon-u falakda yengilgina suzib yurgan oppoq bu lu tla rg in a hukm ron edi olamga. O lam boshdan oyoq dengizdan iborat edi, cheksiz dengizdan boshqa na qish, na yoz, na tepalik, na sayhonlik - hech narsa yo'q edi. 362
O lam ni u chekkasidan-bu chekkasiga suv qoplab olgandi.
Q ayiq esa avvalgiday t o ‘lqinlarga s h o 'n g 'ib hamon suzib borardi. H aqiqiy, k a tta ovni k u tib qayiqda ke tayotgan bola o'z quvonchi va o'y -xayollari bilan band edi. Ammo u suv va suv yuzida ko'ray o tg an larig a hozir unchalik e ’tib o r bermas, bayram da yurganday diqqa- tini yig'olm as, b u tu n vujudi, fikr-u zikri kutilayotgan o'z gacha taassurotla r bilan to 'lib-toshgan edi. Boshqa v aq t b o 'lg a n d a suv sathini har lahzada ming tusga - nim rang binafshadan qora-ko'kishgacha, qora-ko'kishdan to qayiq ko'lankasidagi tim qora ranggacha tovlanayot- gan to 'lq in la r n in g tinimsiz jimirlashi bolaning diqqatini o'ziga j a l b etardi; to 's a td a n qayiq yonida paydo b o'lib qolgan, har narsaga qiziquvchan baliqlarni ko'rib, ichiga sig'm ay sevinardi, qayiqqa to 'q n a sh g a n bir t o 'd a ba- liqlarning tarq a lib qochish o 'r n ig a q o 'rq q a n la rid a n bat- ta r bir joyga to 'p lan ish ib , suvdan yuqoriga sakrayman, deb chalqancha yiqilib tushishlari kulgili bo'lardi. Bola bularn in g hammasiga unchalik e ’tib o r bermas, bular mayda-chuyda narsalar, eng qizig'i oldinda, deb o'ylardi. O ro llarg a tezroq y etib olsaydik, tezroq ish boshlasaydik, deb toqatsizlanardi. Ammo k o 'p o 'tm ay , bolaning ko'ngli g 'a sh la n a bosh ladi, biroq u buni sezdirmasdi. U larning qayig'i yerdan uzoqlashganida, ayniqsa O la p a r to 's a td a n to 'lq in mavj- lari ortid a ko'rinm ay qolganida bolaning ko'ngli q a n d aydir xavf-xatarni ilg'ay boshladi. Dengiz xatarli ekan ligini, endi dengizga b o g 'lan ib qolishganligini, buyuk ta b ia t q u d ra ti oldida o 'z la rining zarraday kichikligini va zarraday ojizligini payqay boshladi. Bu uning uchun yangilik edi. Shunda u ilgari e ’tibor bermaydigan O la p a rn in g naq a d ar azizligini tushundi. O la p a r qoyasi yo n b ag 'irla rid a cho'chim asdan huzur qilib chopqillab o 'y n a b yurgan kezlari qayerda ekanligini o 'y la b o 'tirm asdi. O la p a rn in g o'z o 'r n id a qanchalik k u ch-qudratga ega ekanligini, qanchalik m atonatli va saxiy ekanligini, hamisha o 'rn id a n jilm ay, dengizning har qanday ham lalariga bardosh berib turganligini endi tushundi. 363
Q u ru q lik bilan dengizning farqini bola endigina ang- ladi. O dam yerda y u rganida yer to 'g 'r is id a o'ylamaydi ham. Dengizda b o 'lg a n in g d a esa mudom dengiz to 'g 'r is id a o'ylaysan. X ayolingda boshqa narsa kezsa ham dengizni o'ylayverasan. Shuni anglagach, bola hushyor tortdi. Dengiz doim meni o 'ylanglar, deb zo'rlaydi. M ana shu z o 'rlik ostida q andaydir sirli, qaysar va hokim kuch bor edi... S hunga qaramay, k a tta la r xo tirjam edilar. Emrayin bilan M ilxun hamon bir zaylda, g o 'yo bir odamday, baravar qulochlab, baravariga eshkak suv yuziga bir- daniga tu shib to rtilg a n d a qayiq yengil va erkin suzardi. Ammo bunday tinimsiz h a ra k a t eshkakchilar uchun ju d a o g 'ir ish edi. Eshkakchilar o'g irilib o'tirish g an i uchun bola ularning yuzlarini k o ‘rmasa-da, h a ra k a td a n b o 'rtib chiqqan yelka va bilaklarini k o 'r ib tu rard i. U la r ahyon- ahyonda bir-biriga so'z qotib qo'yishardi. T o 'g 'r i, otasi g ohida bolaga o'girilib, «Q alay o 'tirib sa n ? » deganday, m iyig'ida jilm ayib qo'yardi. U la r shu asnoda suzishda davom etardila r. K a tta lar o'zlariga ishonganlaridan xotirjam va te tik edilar. O 'r x o n bobo-ku, pinagini buzmasdi. U hamon trubkasini so'rg a n ich a o 'tirg a n joyida qayiqni boshqarib borardi. Shu zaylda har kim o'z ishi bilan band bo 'lib , o lg'a siljishardi. T o 'g 'r i, Kirisk bir-ikki m arta, goh Milxun bilan, goh otasi bilan sherik b o 'lib eshkak eshishga urindi. K a tta la r sen ham eshib ko'r, deb unga eshkak- larni tutqazishardi. Axir, u ham m ehnatga oTgansin-da. Garchi Kirisk ikkala q o 'li bilan yopishib, bor kuchi bilan eshsa-da, baribir bu ish unga o g 'irlik qildi, uning uchun qayiq ham, eshkak ham zilday -og'ir tuyul- di. Ammo hech kim Kiriskka eplayolmayapsan, deb o'pkalamasdi. O lap a r qoyasi to 's a td a n g 'o y ib b o 'lganida, negadir, hammalari jo n la n ib qolishdi: - O la p a r uyga q ay tib ketdi! - xitob qildi otasi. - Ha, q ay tib k e t d i , - t a ’kidladi M ilxun. - Y o‘g ‘-e! T o 'g 'ri, qaytib ketganga o'xshaydi, - o'sha tomonga qaradi O 'rx o n bobo. - Unday b o ‘Isa ish- lar chakki emas. Hoy, Kirisk, - u bolaga quvlik bilan qarab qo'ydi, - O laparni chaqirsang qaytib kelmasmikin? 364
Ham m a kulib yubordi. Kirisk ham. S o 'n g u o'y lan ib turib, b aland ovoz bilan dedi: - U n d a y bo'Isa orqaga suzishimiz kerak, ana shunda O la p a r q ay tib keladi! - Ho, bilag 'o n ekansan! - xitob qildi O 'r x o n bobo jilmayib. - Yaxshisi, ke, ish qilaylik. Yonimga o 't. Dengiz ga
hadeb qarayverma. Q araganing bilan
oxirgacha ko'rolm aysan baribir. Kirisk qayiq tu m sh u g 'id a n turdi. Oyoq ostidagi narsalarni - b u g 'u terisiga o 'ra lg a n ikkita vinchester, nayza, arqon o'ram i, suvli bochka, oziq-ovqat solingan t o 'r v a va yana q anda ydir tug u n va kiyim-kechaklarni bosib, qayiqning q u y ru g 'ig a o 'td i. Q ayiq chetini ushlab eshkaklarning dastasi ustidan h atlaga ncha о ‘ta r ekan, ovchilarning b o ‘yni-yu yelkalaridan chiqqan te r va t a maki hidini tuydi. Uyda otasining kiyimidan shunday o 't k i r hid kelar, otasi ovga ketgan pay tlard a esa oyisi uning eski charm kamzulini suyib hidlar, yuziga bosar edi.
O tasi o 'g 'lin i bosh irg 'a b , yelkasi bilan biqiniga sal- gina tu r tib erkalatgan bo 'ld i, am mo eshkakni qo'lidan qo'ym adi. Ammo Kirisk otasi ning beixtiyor erkalatishiga erib ketmadi, qayrilib ham qaramadi. Ha-da, dengiz da ham m a birday. «Kemaga tushganning joni bir», deb bekorga aytm aganlar. Dengizda ota, bola degan gap bo'lm aydi. Dengizda fa q at d a rg 'a n in g gapi - gap. U ning buyrug'isiz qayiqda biror cho'pni u yerdan-bu yerga olib bo'lm ay d i... - O 't i r , m ana bu yoqqa, - dedi O 'r x o n bobo unga jo y k o'rsa tib, uzun, sertom ir q o 'lla rin i bolaning yelkasi- g a q o 'y a r ekan. - Ozgina cho'chiding-a? Avvaliga xo tir jam o 'tird in g , keyin esa... Kirisk xijo la t to rtg a n d a y bo'ldi: demak, O 'r x o n bobo uning qay ahvolda o 'tirg a n in i sezganga o'xshaydi. Biroq shunga qaram ay u e ’tiroz bildirdi: - Y o 'g 'ay , a tk ic h x 1, sirayam cho'chiganim yo'q! Ni- m adan cho'chirdim! - H a r holda dengiz safariga birinchi chiqishing... 1
n i v x c h a « a t k i c h x » d e g a n i . 365
- Nima b o 'p ti, birinchi chiqsam ? - Bo'sh kelmadi Kirisk. - Men hech narsadan qo'rqm aym an. - B o'pti, b o 'p ti. Men esa, birinchi bor dengiz safa riga chiqqanimda, bunga ju d a k o 'p yillar bo 'ld i, rostini aytsam, q o 'r q ib ketganm an. Bir v aq t qarasam q irg 'o q al laqachon ko 'rin m ay qolibdi. O la p a r it ham allaqayoqqa qochib ketibdi. Q ayoqqa qarasam t o 'lq in .. . O 's h a n d a d arrov uyga q ay tib ketgim keldi. Ana, Emrayin bilan M ilxundan ham so 'ra b ko'r-chi, birinchi m arta dengizga chiqqanlarida qanday b o 'lg an ekan? U la r javob berish o'rn ig a tu sh u n g an d ay bosh irg'a b kulib q o ‘yishdi-yu, yana eshkakka z o 'r berishdi. - Men bo'lsam q o 'rq m a d im , - deb gapida tu rib oldi Kirisk.
- Demak, botir ekansan, - tinchitdi uni O 'rx o n bobo. - Qani endi aytgin-chi, O lap a r qaysi tom onda qoldi? Kirisk k utilm aganda bir zum o 'y la b turd i-d a, so 'n g qo'li bilan ko'rsatdi: - Hov anov yoqda! - R ostdanm i? Negadir q o 'lin g sal q a ltirayotipti-ya? Q o ‘lining titr o g 'in i bosishga uringan bola sal o'n groq tom onni ko'rsatib: - Anov yoqda! - dedi. - M ana endi t o 'g 'r i aytding! - dedi O 'r x o n bobo. - Agar qayig'im izning tu m sh u g 'i manavi tom onga burilib tu rg a n bo'Isa, O la p a r shunda qaysi to m o n d a qoladi? - Anov yoqda! - Agar shamol qayiqni bu yoqqa burib yuborsa-chi? - Anov yoqda! - Agar chap tom onga q arab suzsak-chi? - U n d a mana u tara fd a bo'ladi. - Yaxshi, endi aytgin-chi, qanday aniqlayapsan, axir t o 'r t tarafimiz faqat suvdan iborat bo'lsa? - o'smoqchilab so'radi O 'rx o n bobo. - Shuni aytib bera olasanmi? - Meni boshqa ko'zim ham bor, - javob berdi Kirisk. - Q a n aq a ko'z u? - Bilmadim. Q ornim da b o 'lsa kerak. Ana shu qor- nimdagi ko'zim yumuq tursayam ko'raveradi. - Q o rnida ko'z bor ekan! - kulib yubordi hamma. Download 5.46 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|