Tanlangan asarlar
Download 5.46 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Kennoyim qulog'im ni burab ura ketdi, - itvachcha, yetimcha! B o'rining bolasi o 'lg a n d a ham it bo'lmaydi! O da m larn in g bolalari d aladan uyga tashisa, sen uy dan dalaga tashiysan! M aktabingni burningdan chiqar- masam... Q a rab t u r hali. Ikkinchi oyoq bosganingni ko'rsam, iligingni sindiram an. Hali shoshma, seni... Q ani m aktabdan og'iz ochib ko'r-chi! Baqirib yubormasam go'rgaydi, deb nafasimni chiqar- may o'z im ni bosib tu rd im . Keyin o'c h o q q a xashak tashlab, k o 'k mushugimni silab o 'tiraverdim , ko'zimdan tirq ira b yosh chiqib ketdi... Mushugim har gal y ig'laganim da kelib tizzamga o 'tirib olardi. Kennoyimning kaltagidan y ig'laganim y o 'q , q a r g ‘ish-do‘pposlashlariga-yu o 'rganib qolgandim: endi kennoyim meni o'Isa ham m aktabga yuborm aydi, deb shunga kuyib yig 'lad im ... Chamasi, shundan ikki kun o 'tg ac h , e rta lab ovulda itla r hurib, odam ovozlari eshitilib qoldi. Bilsak, D uy shen uyma-uy kirib bolalarni o'q ish g a y ig 'ib yurgan ekan. U v a q tla rd a ovulimizda k o 'c h a qayoqda deysiz, g u vala uylar ovulda yakkam -dukkam -u, har kim ko'ng- liga yoqqan joyga uy solib o 'tirav e rard i. O 'n ta c h a bo- lani ergashtirib, Duyshen hovlidan hovliga kirib yurgan ekan. Bizning hovlimiz bir chekkada edi. Kennoyim ikka- lamiz o 'g 'ir d a tariq yanchib tu rg a n edik, amakim hovlida o 'rag a ko'm ilgan bug'doyni olayotgan edi, bozorga eltib sotmoqchi bo'lgan ekan. Kennoyim ikkalamiz navbatm a- navbat o 'g 'i r dastasini goh k o 'ta rib , goh tushirib tariq yanchib turibmiz-u, fursat kelganda D uyshenlar tom onga ko'z qirimni tashlab ham olaman. Bizning hovliga kir- may burilib ketmasaydi, deb q o 'rq am an . Kennoyim meni m aktabga bermasligiga ko'zim yetib turgan bo'lsa ham, nim adandir um idvor bo 'lib , hech bo'lm asa muallim bu hovlida turishimni bilib qo'y sin, deb b e toqatlik bilan kutam an: «Ey Xudo, kelsa qolsa ekan», deb Xudodan tila k tila b turibm an. - Salom, yanga, hormanglar, m ana bir gala b o'lib hol-ahvol so'ragani keldik, - deb Duyshen hazil-huzul 22
bilan salom berib, bir t o 'd a bolalarni orqasidan er- g ashtirganc ha hovliga kirib keldi. Kennoyim salomiga istar-istamas alik olganday bir nima deb m in g 'irlab q o ‘ydi-yu, lekin amakim o 'rad an boshini k o 'ta rm a d i ham. Duyshen pinagini ham buzmay, hovlining o 'rta sid a yotg an g 'o 'l a g a savlat to 'k ib borib o 'tird i, q o 'lig a qalam -qog'o z oldi. - Bugun m aktabni ochmoqchimiz. Qizingiz necha yoshda? Kennoyim javob qaytarm ay, zarda bilan o 'g 'i r das tasini «gurs» etib urdi-da, y ana aylantirib-aylantirib q o 'ydi. Kennoyimning gapirgisi kelmay, ensasi qotib turganligi avzoyidan sezilib turardi. Endi nim a b o 'la r ekan, deb ichimdan zil ketganday bo'ldim . Duyshen menga qarab, kulib qo 'y g a n edi, huv bir galdagiday k o'nglim yayrab ketdi. - O ltin o y , necha yoshga kirgansan? - deb so'radi. Men q o 'rq q an im d a n indamadim. - Yoshi bilan nima ishing bor, nima, tergovchimi- san! - dedi qo'rslik bilan kennoyim. O 'q ish in g o'zingga buyursin. Bunga o'qishni kim q yibdi, nonni «nanna» deb yurgan, erk ato y lar ham o'qim asdan yurishibdi-ku! Bir galasini y ig'ib olibsan-ku, o'shalarni olib boraver m aktabingga, biz bilan ishing bo'lm asin. Duyshen irg 'ib o 'rn id a n turdi-da, rangi o 'c h ib , qo- voqlari solinib: - Bu gapni o 'y la b gapiryapsizmi? X o'sh, yetim Xu- doga nima yomonlik q ilibdi? Yoki yetim lar o'qimasin degan zakon bormi? - Zakon-pakoning bilan ishim yo 'q . Men o'zim za- konman, menga zakonchilik qilma. - O g'z ingizga q arab gapiring. Bu qiz sizga kerak bo'lmasa, bizga kerak. Sovet h ukum atiga kerak! Bizga qarshi chiqsangiz, zakonchiligimizni k o 'rsa tib ham q o ‘- yamiz!
- Sen o'zing kimsan, kim seni k a tta qilib qo'ydi! - deb o 'd a g 'a y la d i kennoyim. - Bunga, yedirib-ichirib yurgan men x o 'jay in lik qilamanmi yoki sayoqvachcha d a rb a d a r senmi? 23
Shu p aytda beligacha y a lan g 'o ch b o 'lib olgan am a kim o 'rad an ko'rinm aganda, bilmadim , bu dahanaki jang n in g oxiri nima b o 'la rd iy k in ? Amakim bu uyda er kishi, xo 'jay in borligini unutib, x o tinining har narsaga burnini suqishini yoqtirmasdi. S hunday pay tlard a xoti- nini o 'lg u d a y tu t ib urardi. Bu gal ham zardasi qaynab ketdi shekilli: - Hoy, xotin deymanl - deb jerkib tashladi u, o'radan chiqib, - sen qachondan beri bu uyning biy- bekasi b o'lib qolding?! K o'p gapirma, ishingni qil! Ayda, Tashtanbekning o 'g 'li, adi-badi aytishib o'tirm a, olib ketaver qizni, o'qitasanmi-cho'qitasanmi, bilganingni qil. Ayda, qo'radan tuyog'ingni shiqillatib qol! Ket... - Buni m ak tab d a yay ratib q o 'yib, o 'g 'ir n i kim yanchar ekan-u, qozon-tovoqqa kim q arar ekan, - deb kennoyim m anjalaqilik qila boshlagan edi, amakim ba qirib:
- Yum og'zingni, gap bitta! - dedi. H a r yom onning bir yaxshisi bor, deganlariday, birinchi m arta m aktabga borishim mojarosi shunday b o 'lg an edi. S hundan buyon Duyshen har kuni erta la b hovlima- hovli yurib, bizni m aktabga olib k etar edi. Birinchi kuni m aktabga borganim izda u bizni yerga to 'sh alg an poxol ustida o'tq az ib , har birimizga b itta dan daftar, b itta d a n qalam va b itta d a n ta x ta c h a berdi-da: - T axtachani tizzangizga qo'ysangiz x a t yozish oson bo 'lad i, - deb tu shuntirdi. Keyin devorga yopishtirilgan suratni ko'rsatib: - Bu kishi dohiy! - dedi. S urat bir umr esimda qoldi. Keyin bu suratni nimagadir hech yerda uchratm adim , o'z im cha uni « D u y shen ko'rsa tg an su ra t» , deb yuraman. Duyshen bu suratni k o 'p d a n beri yonida olib yurgan b o 'lsa kerak, rosmana p la k a t qog'ozga bosilgan ekan, eskirib, chetlari unda-m unda yirtilib ham ketg an ... Mak- tabimizning t o ' r t devorida shu suratdan boshqa hech nima y o 'q edi. - Bolalar, men sizlarga harf yozishni, o'qish va hisobni o'rgatam an, - degan edi o'shanda Duyshen.- O 'z im nimani bilsam, sizlarga ham shularni o'rgatam an... 24
A ytganiday, Duyshen bilganlarini ayamasdan, sabr- to q a t bilan bizga t a ’lim bera boshladi. H a r birimizning yonimizga kelib qalam ushlashni o 'r g a tib bo'lg an d a n keyin, biz eshitmagan gaplarni zo'r ishtiyoq bilan tu- shuntirib, qulog'im izga quyib bordi. Hozir ham o 'y la b tu rib , yozilgan narsani o'zi z o 'r g 'a xijjalab o'q iydigan bu chalasavod y igitning shunday buyuk ishga
bel bog'laganiga hayron qolaman, ax ir uning q o 'lid a bironta darslik, h a tto oddiy alifbe kitob ham y o 'q edi-da! Ota- buvalari, y etti pushti xat-savodsiz o 'tib kelgan bolalarni o 'qitish oson gap deysizmi! D uyshenning na dars pro- grammasi va na m etodikadan xabari bor edi. D unyoda bunday narsalar borligini bilmasdi ham. Duyshen bizni bilganicha, q o 'lid a n kelganicha o 'q itd i, ko'ngliga nima kelgan b o 'lsa shuni o'q itav erd i. U ning sof ko'n g lid an chiqqan g'a y rat-tash a b b u si behuda ket- madi, o'z samaralarini berdi, bunga imonim komil. U qahram onlik k o ‘rsatdi-yu, lekin bu qahramonligi- dan o'zi ham bexabar edi. Ha, bu chin qahram onlik edi, nega deganda, o 'sh a kezlarda ovulidan boshqa joyni k o'rm agan qirg'iz bolalari ko'z oldida, agar yoriq-te- shiklardan qorli tog' c h o 'qqilari ko 'rin ib turadiga n shu kulbani m aktab deb atash mumkin bo'lsa, shu m aktabda to 's a td a n quloq eshitmagan, misli ko'r ilm agan yangi dunyo namoyon bo'ldi. Dohiy yashab tu rg a n M oskva shahri Avliyo O tad a n k atta, T o shkentdan ham bir necha m arta k attaligini, d u n yoda Talas vodiysiday keladigan ulkan-ulkan dengizlar borligini, bu dengizlarda to g 'd a y - to g 'd a y kem alar suzib yurishini biz ana o 'sh a n d a bilgan edik. Bilsak, bozorda sotiladigan lam pa moyini yer ostidan qazib chiqarishar ekan. Xalq boyib, turm ushim iz yaxshilanganda maktabi- miz derazalari k a tta - k a tta oq uyda bo'lib, bolalar par- ta la r d a o 'tirib o'q iy d ig an bo'lishiga biz o 'sh a vaqtdayoq ishongan edik. Duyshen, otasi tem iry o 'ld a ish lab yurgan kezlari, Mixail Semyonovich degan bir
keksa mual limning q o 'lid a ikki
qish o 'qigani, keyin armiyaga borib, oqlar bilan urushganlarini hikoya qilganda, biz ham xayolimizda u bilan yonma-yon tu rib jan g qilganday b o 'lard ik . Dohiy to 'g 'r is id a xuddi uni o'z ko'zi bilan 25
k o 'rg an d ay hayajonlanib gapirardi. U n ing aytganlari- ning ko'plari, a lb atta, buyuk dohiy haqida xalq og'zi- da doston b o 'lib yurgan rivoyatlar edi. B unga hozir aq lim y etib tu rib d i, lekin b u lar o 'sh a kezlarda biz, Duy- shen shogirdlari uchun kundek ravshan h aq iq a tla r edi. Bir kun o q k o 'n g illik bilan: - O g ‘a, dohiy bilan q o ‘l berishib ko'rishganmisiz? - deb savol bergandik, muallimimiz bir xil b o 'lib bosh chayqadi-da: - Y o'q, bolalar, yuz ko'rishish nasib b o 'lg an emas menga, - deb bizning oldimizda x ijo la t b o 'lg a n d a y x o 'rsinib qo'ydi. Наг oyning oxirida Duyshen ish bilan volostga pi- yoda j o 'n a b ketardi-yu, shu bilan ikki-uch kun deganda qaytib kelardi. Shu ku n lard a biz uni ju d a sog'inib qolardik. Bir tu g 'ish g a n akamni kutgan d ay kennoyimga sezdirmay, tez- tez pastki y o 'lg a qarab, m uallim ning x u rju n k o 'targ an qorasi ko'rinarm ikin, yuragim ni ilituvchi tabassumini qachon ko'rarkinm an, m a ’rifatli so'zlarini qachon eshi- tark in m an , deb y o 'liga intizor b o 'lib kutardim . D uyshenning shogirdlari ichida eng kattasi men edim. Shuning uchun ham boshqalardan uquvim yax- shiroq edi, lekin, nazarimda, boshqa sababi ham y o 'q emasdi. M uallim ning har bir so'zi, k o 'rsa tg a n har bir harfi men uchun tab arru k , muallimga ixlosim zo'r edi. D uyshenning t a ’limini qulo g 'im g a q o 'y ib olishdan ham muhimroq ilinjim y o 'q edi bu dunyoda. D uyshenning bergan daftarini ayab-avaylab, uni yer-u k o 'k k a ishonmay, yurgan y o 'lim d a o 'ro q uchi bilan yer chizib, k o 'm ir bilan devorga, xivich bilan qor ustiga harf suratini solib, so'z to 'q ib yurardim. Nazarimda, d u n yoda Duyshendan o 't a r olim, undan o 't a r aqlli odam y o 'q edi. Shu orada qish ham kirib qoldi. Birinchi qor tushguncha tepaning etagida shildirab oqib tu rg a n ariqdan q o'l ushlashib kechib o 'tib yurdik. Key in ariqning suvi oyoqni kesib yuboradigan bo'lib, kichkina bolalarning ko'zidan tirq ira b yosh ham chiqib ketdi. Endi bolalar tu rn a d a y tizilib turishardi. Duyshen ularni galm a-galdan bittasini yelkasiga olib, ikkinchisini q o 'lid a k o 'ta r ib ariqdan o 'tk a z ib qo'yardi. 26
Shularni hozir o 'y la b ketib, k o'rgan ko'z im ga ham ishongim kelmay qoldi. O d a m lar o'sha v aq td a johil- ligidanmi deyman yoki bo'lm asa aqli kaltalik qilganmi, haytovur, D uyshendan kulishardi. T o g 'd a qishlab, har zamon tegirm onga kelgan boylarni asti qo'y avering. Ust- larida pochapo'stin, boshlarida suvsar telp ak , ostlarida semiz otlarini o 'y n a tib , kechuv yonida bizga duch kel- g anlarida Duyshenni kalaka qilganlari-qilgan edi: - M anavi, bittasini qo'liga, bittasini orqa la b ol- gan jo 'ja b ird a y kim o'zi? - deb qamchisi bilan tu rtib o 'tm a y qo'ym asdi birontasi. Boshqa biri: - A ttang, bunaqa m ehnatkashligini bilganimda, ki- chik xo tin lik k a olardim-ku! - deb xoxolab kulib, ham- ma yog'imizga loy sachratib o 'tib ketishardi. O 's h a n d a xo'rligim kelib
y ig 'lag u d ay bo'lardim , g'a zabim qaynab, kuchim yetsa o tning tizginidan ushlab: «M uallimim izning sadaqasi ketgur, uyatsiz, ahmoqlar!» - deb yuzlariga tik boqib qichqirgim kelardi. Biroq norasida qizning gapiga kim ham quloq so- lardi. Achchiq-achchiq ko'z yoshlarimni ichimga y u tib qolaverardim. Duyshen bo'lsa hech nima ko'r m agan, hech nima eshitmaganday, bu sassiq gaplarga parvo ham qilmasdi. Q ay ta n g a, biron qiziq gap o 'y la b topib, bizlarni alahsitish payidan bo'lardi. K o 'p rik solishga yog'och topish uchun Duyshen har qancha h arak at qilsa ham, bo'lm adi. Bir kuni mak- tab d a n qaytayotganim izda, bolalarni ariqda n o 'tkaz ib q o ‘ydik-da, Duyshen ikkalamiz ariq b o 'y id a qoldik. Suv kechishdan qutulish uchun tosh va chim dan hatlamchi yasamoqchi bo'ldik. Rostini aytganda, ovuldagilarning o'zlari insof qilish- sa, shu yerga ikkita-uchta t a x t a olib kelib tashlashsa, k o 'p rik ham b ita rdi-qo'ya rdi, lekin u zamonlarda o'qish- ning m a ’nosiga aqli yetm agan xaloyiq, Duyshenni an- chayin bekorchi afandi deb bilishardi. C hidasang o 'q it, bizni tin ch q o'y, deganday, ot kechgan yerga k o 'p rik solib o 'rganm agan odamlar, bizning mushkulim izni oson qilish yetti uxlab tu shlariga ham kelmabdi-ya! Le
kin ular, tan ala rig a bir o 'y la b ko'rishsa bo'lardi: nima uchun boshqalardan ortiq bo'lsa borki, lekin kam yeri 27
bo'lm agan, aqli hushi joyida bu navqiron yigitning shuncha azob-uqubat, xo 'rlik larig a qaram ay, tirishib-tir- mashib ularning bolalarini o 'q itib , q o 'lid a n kelganicha ularga ilm berayotganining vaji nima edi? Biz o 'sh a kuni ariqqa hatlam chi solayotganimizda birinchi qor tushgan edi. Suyak-suyaklardan o 'tib oyoq- q o 'ln i qaqshatgan muzdek suvda D uyshenning oyoqya- lang b o 'lib olib, k a tta - k a tta xarsangtoshlarni k o 'ta r ib yurganga hali-hali aqlim yetmaydi. Ariqning o 'r t a yeri- dan z o 'rg 'a qadam tashlab borardik, suv oyog'imni kesib ketay derdi, bir v aq t boldirim ning tomiri tortishib, alamiga chidolmay qoldim, nomus kuchli, na baqirishim- ni bilaman, na qaddim ni rostlay olaman. Ko'zim tin ib yiqi- lib ketayotgan ekanman. Duyshen k o 'rib qoldi, qo'lidagi toshni irg 'itib yuborib yonimga yugurib keldi, dast ko 'tarib , ariqdan olib chiqdi-da, yerda yotgan shineliga qo'ydi. U goh tirishib, k o 'k a rib qolgan oyoqlarimni uqa- lar, goh muzlab qolgan q o 'llarim ni kaftlari orasiga olib ish- qalar, goh og'ziga yaqin olib borib dami bilan ilitardi. - Q o 'y , O ltinoy, sad a g 'an g ketay, sen shu yerda isinib o 'tirave r, - deb Duyshen y alinganday bo 'ld i, - men o'zim hozir bitkazaman... H atlam chini bitirgandan key in, Duyshen etigini kiyib tu rib , sovuqdan hurpaygan avzoyimni k o 'r ib m iyig'ida kulib qo'ydi: - Isidingmi, hasharchi qiz? Shinelni yopinib ol, ha balli! - dedi. Birozdan keyin: - H uv o'shanda tezak qoldirib ketgan senmiding, O ltinoy? - deb savol berdi. - H a, - dedim men. Duyshen o'zi bilan o'zi gaplashganday: «O 'zim ham shunday deb ylovdim» deganday m iy ig 'id a kulib qo'ydi. Hali-hali esimda, o 's h a onda ikki yuzim yonib olov b o 'lib ketdi: b undan chiqdi, bu arzimagan narsani mual- limim bilgan va esida saqlab yurgan ekan-da! O'z imni baxtiyor his qildim, boshim osmonga yetdi. Duyshen ham mening xursandligim ni sezdi. - Sadag'asi ketay, shu oppoq qizni, - dedi u meni erkalatib, - qanday dono qizki... qani endi q o 'lim dan kelsa, seni k a tta shaharga yuborib qitsam. U lu mar- tabali odam b o 'lib yetisharding-a! 28
S hunday dedi-yu, Duyshen s h a r tta burilib ariq
b o 'y ig a bordi. T oshlar ustidan shaldirab oqib turg an k o ‘m-ko‘k suv labida ikki q o 'li orqasida-yu, k o 'k ra k kerib, tog' ustidan suzib o 'ta y o tg a n oq b u lu tla rg a chanqoq ko'zlari bilan tikilib, o ‘y surib tu rg an i hali-hali k o ‘z oldimdan ketgan emas. Nimalarni o 'yladi ekan o 'sh a n d a ? Xayolida meni rost- dan ham k a tta shaharga o'q ish g a yuborgan bo'lsamikin! Men bo'lsam D uyshenning shineliga o 'r a lib olib: «O h, qani endi Duyshen tu g 'is h g a n akam b o ‘lsa-yu, bo'yniga osilib erkalab q a ttiq -q a ttiq quchoqlasam, ko'zim ni chirt yum ib dunyoda bor shirin-shirin gaplarni shivirlab q u lo g 'ig a aytsam! Ey, Xudoyim, uni menga tug'ish g an aka qila qolsang nima b pti!» - deb tila k tilagan edim. O 's h a n d a muallimimizni odamgarchiligi, yaxshi niyatlari uchun,
bizlarning kelajagimiz to 'g 'r is id a g 'a m x o 'rlik qilganligi uchun ham unga mehr qo'y ib , izzat-hurmatini bajo keltirgan b o 'lsa k kerak. Bizlar g o 'd a k bolalar bo 'lsa k ham, o'y im cha, o'sha v a qtdayoq aqlimiz yetib tu ra rd i shunaqa narsalarga. Bo'lm asa tizzadan suv kechib, izg'irinda nafasimiz b o 'g 'ilib , shuncha uzoq joyga - tepalik k a har kun q a tn a b tinka-madorimizni quritishga bizni kim m ajbur qilardi, deysiz? M ak tab g a o 'z ixtiyorimiz bilan havas qilib borardik. O 'q ish la rin g g a borsalaring-chi, deb bizni qistovga oladigan hech kim y o 'q edi. Bu muzxona sa- royda yuz-ko'zlarimizni qirov bosib, oyoq-qo'llarimiz sovuqdan muzlab qolsa ham, chidab o 'tira r d ik . F aqat pechka yoniga borib nav b a tm a -n av b a t isinib olardik, qolganlarimiz o'z o'rnim izda D uyshenning darslariga quloq solib, o'q ish bilan m ashg'ul b o 'lardik. M ana shunday qah rato n qish kunlaridan birida, endi o'ylasam yanvar oyining oxirlarida bo'lsa kerak, Duyshen uyma-uy kirib, bizlarni y ig ‘di-da, m a k ta b ga boshlab ketdi. U indamay borar, qovoqlari bur- g u t qanotiday uyulgan, rangi o'c hgan, yuzi bamisoli c h o 'g 'd a to b la n g a n tem irday unniqib ketgan edi. Biz muallimimizni hech qachon b u nday ho latd a ko'rm agan edik. U n in g avzoyiga q arab bizlar ham jim bordik: biron ko'ngilsiz hoi yuz berganini sezib tu rard ik . 29
Y o 'ld a qor tep aliklariga duch kelganimizda D u y shen doimo avval o'zi yo'l ochar, uning ketidan men yurardim , keyin ham m a bolalar o 'tib olishardi. Bu gal ham tepaga chiqaverishda kechasi qor uyilib qolgan ekan, Duyshen y o'l ochgani oldinga o 'tib ketdi. B a ’zida odam ning orqasidan ham uning avzoyini, ko'n g lid an nima g ap lar o 'ta y o tg a n in i bilsa bo'ladi. O 's h a n d a ham muallimimiz boshiga o g'ir m usibat tushganligi sezilib tu rard i, nega deganda, u boshini quyi solib z o 'r g 'a oyoq sudrab ketayotgan edi. K o'z oldim da goh qora, goh oq dah sh a t solib namoyon b o 'lib turgani hali-hali esimda: bizlar g 'oz day tizilib tepalik k a chiqib ketayotganimizda, qora shinel ostidan D uyshenning bukchaygan qaddi ko'zga ta shlandi, undan yuqorida oppoq qor tepaliklari tu y a o'r k ach larid a y ko 'rin ib tu rar, shamol har gal ham- la q ilganda ularning uchini uchirib ketardi, undan ham balandroqda - su td ay oppoq osmonda bir qora b u lu t qora d o g ‘day ko'z ga chalinardi. M ak tab g a yetib kelganimizda Duyshen pechkaga olov ham yoqmadi. - O 'r n in g la rd a n turinglar, - deb buyurdi. Hammamiz o'rnim izdan turdik. - Telpaginglarni olinglar, - dedi. Bizlar hammamiz ito a tg o 'y lik bilan
telpagimizni qo'lim izga oldik, o'zi ham askarlikdan kiyib kelgan quloqchinini boshidan yulib oldi. Nima bo'lay o tg an ig a Download 5.46 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|