Tanlangan asarlar

IV

Bahor  to q q a   ju d a   kechikib  keldi.  Shudgordan  tash- 

qari,  sovxozda  ishlar  boshdan  oshib  yotgan  edi.  Tex- 

nikaga  yoqil i  keltirish,  rem ont  ustaxonasini  jihozlash, 

uy,  oshxona,  hammom  qurish  va  boshqa  qanchadan 

qancha  ishlar.  Axir  yangi,  kimsasiz  yerda  hammasi  ham 

muhim,  hammasi  ham  kerak.  Birini  qildingmi,  orqasidan 

ikkinchisi,  uchinchisi  chiqaveradi.  Biroq,  m exanizatorlar 

shudgor  qilib,  ekin  ekishni  muhim  va  asosiysi  deb  hi- 

soblar  edilar.

M a ’lum  blishicha,  bu  kimsasiz,  yovvoyi  t o g ‘  ora- 

liqlarini  inson  izmiga  bysundirish  shunchaki  yengil 

bir  ish  emas  ekan.  Ammo  mavjud  qiyinchiliklar  Nur- 

bekning  ruhini  tushira  olmadi.  U  avvalgiday  shoshib- 

pishgan,  qizin  va  ser ayratligicha  qoldi.  Bunga  yana 

serzardalik,  nima  desa  aytganini  q ildira  oladigan  kabi 

yangi  x a r a k te r  xislatlari  ham  q shildi.  U  hamma  ishni 

o ‘z  q o ‘li  bilan  bajarishni,  o ‘z  didiga   tirad ig an   qilib 

ado  etishni  istardi.  Agar,  mabodo  uning  q o ‘l  ostidagi 

kishilardan  birontasi  belgilangan  topshiriqni  bajara  ol- 

masa,  u  bunday larg a  b o ‘sh  kelmasdi:  «Q anaqa  odam- 

s a n ! -   baqirib  berardi  u,  odatdagidek,  -   shu  oddiy  ishni 

ham  uddalay  olm ayapsanmi?..  Senga   xshaganlarni  bu 

yerga  kim  yubora  olishi  m um kin...  Q ani  nariroq  tur, 

zim  qilaman!»

Nurbek  qanday  ishga  kirishmasin,  uni  a lb atta,  oxiri- 

ga  yetkazm asdan  qymasdi.  Aftidan  Nurbeksiz  umu- 

man  biron  ishni  bajarish  m um kin  emasday  tuyulardi. 

Q achon  qaram a,  belini  mahkam  bo laganicha  chopib 

yuradi.  P alatkalarni  ham  zi  buzib,  buldozerlarni  zi 

boshqarib  boradi,  to  la rd a n   k chib  tushgan  qor  uyum- 

larini  kurab,  ustaxonadagi  stanoklarni  ham  o ‘zi  montaj 

qiladi...

501

F aqat 

y om g'ir 

uzoqqa 

cho'zilib, 

ishga 

chiqmay 

p alatk a la rg a  kirib  olingan  p ay td a   uning  boshiga  birdan 

g 'a m g in   o 'y la r  kelardi.  Unga  shu  narsa  qorong'i  edi: 

nega  u  hanuzga  q a d a r  biron  kishi  bilan  yaqindan  aloqa 

bog'layolm adi,  nega  uning  bemalol  dardlasha  oladigan 

samimiy,  dilkash  d o 'stlari  y o ‘q ?   Ishda  bo'lsa  odam lar 

unga  bo'ysunadi,  hech  qachon  aytganini  ikki  qilmay, 

izzat-hurmat  q ilayotganday  b o 'lib   k o'rina di,  ish  kuni 

tamom  b o ‘ldimi,  h a tto   u  bilan  hech  kim  gaplashmaydi 

ham...  S hunday  pay tlard a  Nurbek  cham adondan  fotosu- 

ratlarni  olib,  chiroqning  xira  y o rug'iga  tu t ib   uzoq  vaqt 

term ilib  qarardi.

Oynagul  su ra td a   ham  chiroyli  edi. 

Fotosuratdan 

uning  sevimli  a tir  hidi  anqib  turardi.

O ynagul  m inistrlikda  kotiba  b o ‘lib  ishlardi.  U  yum- 

shoq  y o 'lk a la r d a n   va  to 's h a b   q o 'y ilg an   gilam  ustidan 

yurishga  k o 'n ik ib   qolganidanmi  yoki  tu g 'm a   go'z allikm i, 

uning  yengil  va  ohista  qadam   tashlab  yurishlari  g 'o y a t 

latofatli  edi.

Nurbek  q o 'r iq   yerlarga  ketishga  q aror  qilganini  ay- 

tib ,  yonidagi  putyovkasini  k o'rsa tganda,  O ynagul  Nur­

bek  k u tganidek  uning  bo'y n ig a  osilmadi.

-   Sen  yaxshi  o 'y la b   k o 'rd in g m i?   -   so'radi  O ynagul, 

peshonasini  tirishtirib.

-   Ha,  nima  edi?

-   S hunday  o'z im ...  -   dedi  va  sekingina  qo'shib 

qo'ydi:  -   D emak  sen  meni  fa q at  so'z dagina  sevar 

ekansan-da...  -   O ynag u ln in g   qalin  kipriklari  yosh  bilan 

nam lanib,  ko'zlari  yana  g o'zallik  kasb  etgan  edi.  Nurbek 

dovdirab  qoldi,  u  buni  k utm agan  edi.

-   Nima  keragi  bor  buni,  O yna xon?  Sovxozga  ketsa 

meni  esdan  chiqarib  yuboradi,  deb  o'y lam agin  sen!  Men 

u  y erlarda  sen  bilan  birga  hayot  kechirishimizni  orzu 

qilaman.

A lbatta,  Oynagul  q o 'r iq   yerga  borish  haqida  tezda 

bir  qarorga  kelmagan  edi.  Buni  Nurbek  ham   unga  masla- 

hat  solmagan  edi.  Avvalo  joylashib,  uy  olish,  keyin  esa 

turm ush  qurish  haqida  so'z  bo'lishi  m um kin  edi.

Nurbekni  kuzatayotib,  Oynagul  unga  o'z ining  fotosu- 

ratini  taqdim   etdi:

502

-   Boraver,  Nurbek,  -   dedi  u  zarda  bilan  lablarini 

cho'chchaytirib.  -   Bilaman,  agar  yodingga  biron  narsa 

tushib  qoldimi,  sira  ham  fikringdan  qaytmaysan.  Agar 

u  yer  yoqm ay  qolsa,  o'zingni  qiynab  o 'tirm a ,  qaytib 

kelaver,  men  kutam an   seni...  Yana  zavodda  gap  qili- 

shadi,  deb  o 'ylam a,  buning  uncha  aham iyati  y o 'q ...  Ish 

ham m a  v a q t  to p ila d i...  Ha,  aytganday,  har  ehtim olga 

qarshi,  te n tira b   yurm a,  tu m a n d a   m ening  t o g ‘am  ishlay- 

di,  mana  uning  adresi.  Tortinib  o 'tirm a ,  un g a  m urojaat 

qilaver,  hammasiga  yordamlashadi  u...

Biroq  m a ’lum  bo'lishicha,  O ynagul  unga  adashib 

boshqa  adresni  bergan  ekan.  U ning  tog'asi  qo'sh n i  t u ­

manda,  janu b d ag i  dovonda  ishlar  ekan.  Nurbek  buni 

keyinchalik  mahalliy  kishilardan  so'rab  bilib  oldi.

Sovxoz  kundan  kunga  k o ‘z  o 'n g id a  yuksalib,  obod 

b o 'lib   borm oqda  edi.  Nurbek  bo'lsa  hamon  o 'sh a   k u n n i -  

Oynagul  bilan  o ‘z  taqdirini  birlashtiruvchi  porloq  kunni 

orziqib  k u tayotgan  edi.

V

Toqqa  bahor  ancha  kechikib  keladi,  uni  orziqib 

kutish  kerak, 

biroq, 

u  o'z  husn-jam olidan  nishona 

ko'rsatdim i  -   darhol  yer  yuzini  gul  va  k o 'k a tla r  sepi 

qoplab  oladi.

P astda,  vodiyda  maysalar  unib  chiqadi, 

nihollar 

qom atini  rostlab  yaproq  yozib,  soya  tashlay  boshlaydi. 

6 ‘shanda  bahor  navbatni  yozga  berib,  o'zi  esa  yer  be- 

tini  c h u lg 'a b   olgan  ko'k-yashil  tusdagi  gu ld o r  ko'ylak 

barini  k o 'ta r ib   sudraganicha  tog'  sari  yo'l  oladi.

Tog'  zonasining  bahori  o'z gacha  tabiatg a,  o'z gacha 

g o 'z allikka  ega.

E rta la b d a n   qor  yog'adi,  tu sh d an   so 'n g   quyosh  chi- 

qib,  q o rla r  erib  b u g 'la n a d i,  bir  kunlik  g u lla r  gullaydi, 

kechga  kelib  esa  yer  selgib,  ariq  va  j i lg 'a l a r   tu n   bo'yi 

muzlab  chiqadi.  Ertasiga  e rta lab   c h o 'q q ilard an   qarasang, 

ko'z  ilg'am as  kenglikdagi  naqadar  musaffo  to g '  bahorini 

k o 'rib ,  q albing  quvonchlarga  to 'la d i.  C h ara q la b   turg an  

osmon  dengizida  kichkinagina  dog'  ham  ko'rinmasdi. 

Yer  esa  yoshgina  qiz  kabi  yasangan  -   yam-yashil,  shab-

503

nam  bilan  yuvulib,  g o 'yo  uyalib  kulib  tu ra rd i...  Agar 

qiyqirsang,  ovozing  uzoq  v a q t  ja ra n g la b   cheksiz  va  yuk- 

sak  tog'  tizmalari  b o 'y lab   toza  havoda  yiroq-yiroqlarga 

tara lib   ketadi...  Hech  qanday  qor  ham,  tu m a n   ham, 

y o m g 'ir  va  shamol  ham  bahorni  t o 'x t a t a   olmasdi,  u 

yashil  olov  kabi  alangalanib  to g 'd a n   to g 'g a ,  cho 'q q id a n  

cho 'q q ig a  yonib  o 'tib ,  tobora  yuqorilashib,  mangu  muz- 

liklar  sari  bormoqda  edi.

O d a m lar  hamma  yerda  bahorgi  ekishni  ertaroq  tugal- 

lash  bilan  band.  T og'li  yerlarda  esa  bu,  ayniqsa  muhim 

edi,  -   m udd atd an   sal  kechikdingmi,  ekinlar  pishib  yetil- 

may  qolardi  yoki  tungi  sovuq  urib  ketardi.

...  Nurbek  sovxozning  uzoq  uchastkalaridan  b i r i -  

chegaradagi 

« K a tta  

soyga» 

kcchqurun 

yetib 

keldi. 

U  m ototsikldan  tushm asdanoq,  qiya  tepalik d a  t o 'x t a b  

qolgan  tra k to rn i  k o 'rd i.  Nurbek  achchiqlanib  tu p u rib , 

m ototsiklni  o'chirdi  va  tra k to r  tom on  y u g u rib   ketdi. 

Olisdan  jah li  chiqib  baqirdi.

-   Ey,  sen  tra k to rn i  nega  yotqizib  qo'yding!  Yana 

sindirdingmi?

Yosh  trak to rc h i  Ju m a n   q o 'lidagi  papirosni  oyoq  os- 

tiga  olib  tepk ilab   tashladi.

-   T ra k to rn in g   ham m a  yeri  taxt!  -   o'z ini  oqlamoqchi 

bo'lg an d a y   javob  berdi  u.  -   Biroq  bu  yerda  haydash 

xavfli,  og'a.

-   Nima  deyapsan?  -   Nurbek  unga  tomon  tashlandi. 

Sal  bo'lm asa  mushti  bilan  solib  yuborguday  bo 'lib .  -  

Aqling  joyidami  seni?

-   E-e...  O 'r t o q   mexanik,  tushunasizmi...

-   Ha,  aniqroq  qilib  gapir!  T ra k to r  qachondan  beri 

yurm ay  tu rib d i?   Senga  aytyapman!

-   Bir  soatdan  beri...

Nurbek  mushti  bilan  havoni  kesib:

-   Kim  ruxsat  berdi  senga?  Kim?  Q an d ay   ahmoq?

-   T ra k to r  a g 'd a rilib   ketadi  deyapman-ku.  Ishlash 

xavfli!

-   Q ayoqqa  ag 'd a rila d i?   Nega  m ahm adonalik  qilyap- 

san?

Buning  ustiga  brigadir  kelib  qoldi.  Nurbek  Trofi- 

movning  boshidan  oyog'igacha  g 'a z a b   bilan  nazar  ta sh ­

lab  oldi  va  afsuslanganday  boshini  chayqab:

504

-   Buni  sizdan  hech  qachon  kutm agan  edim!  T ra k ­

to rning  bo'sh  turganligi  uchun  p a rtb y u ro d a  ja v o b   be- 

rasiz!

K a tta ,  keng  gavdali  Trofimov,  odati  b o'yicha  dag'al 

mo'ylovini  vazminlik  bilan  silab,  bosh  irg 'a b   hammasini 

m a ’qullaganday:

-   T ra ktorni 

to 'x ta tis h g a  

m ajbur  b o 'ld ik , 

o 'r to q  

mexanik,  -   bosiq  ovoz  bilan  gapirdi  u.  -   K utdik,  siz 

yoki  agronom  kelib  qolsalaring,  maslahatlashamiz  deb 

o 'y la d ik ...  M ashinani  haydashga  relyef  imkon  bermaydi. 

N ishablik...  Q iyalikni  bir  k o ‘ring-a...  T ra k to r  sirg'a lib 

tu shib  ketishi  mumkin,  kishilarning  ham   boshiga  yetishi- 

miz  mumkin! 

Sezyapsizmi,  tra k to rn in g   qanday  turi- 

shini!

Nurbek  tra k to rg a   o 'tirib   olib  y o n b a g 'ir  muyulishiga 

bir  q arab  oldi-da,  shoshqaloqlik  bilan  qo'l  siltab:

-   O rtiq c h a   ehtiyotkorlik!  Bu  g 'ild irak li  tra k to r  emas, 

zanjir  g 'ild irak li  tr a k to rla r  bu  qiyaliklardan  yuraveradi 

va  hech  qachon  ag'darilmaydi!

-   Men,  X udoga  shukur,  to g 'la rd a   yigirma  yillar 

chamasi  ishlayapman,  Nurbek  Aliyevich.  H a r  xil  vo- 

qealar  yuz  berdi!  Siz  bo'lsangiz  hali  bu  yerlarga  yangi 

kishisiz.  Ishoning  menga,  bu  yerda  tr a k to r   bilan  ishlash 

mumkin  emas,  ju d a   xavfli.

Mensimaslik 

ham 

evi 

bilan-da! 

Demak 

bundan 

k o 'rina diki,  Nurbek  o'z  ishini  eplayolm ayotgan  ekan- 

da?!  Buning  ustiga  y ana  Ju m a n   brigadirning  so'zlarini 

m a ’q u llab   qo'sh ib   qo'ydi:

-   Brigadir  t o 'g 'r i   aytadi.  H a q iq a ta n   ham  xavfli!

-   Agar  xavfli  b o 'lsa  o 'to v d a ,  uyda  o'tiraverish  kerak 

edi!  -   Tish  orasidan  ja v o b   qildi  Nurbek.  -   Q o 'riq   yerga 

q o 'rq o q la rn in g   keragi  yo'q!  O 'z ingiz  ayting-chi  o 'r to q  

Trofimov,  partiya  bizni  nima  uchun  yubordi  bu  yerga? 

Agar  biz  q anda ydir  kichkina  bir  te palikka  chiqishdan 

q o'rqsa k,  topshiriqni  qanday  qilib  bajaramiz!

-   Y o'q,  o 'r to q   mexanik,  -   e ’tiroz  bildirdi  Trofi­

mov.  -   O 'z ini  baloga  giriftor  qilish  emas,  balki  oqilona 

ish  tu tish   kerak.  Axir  bu  jid d iy   ish-ku.

-  

Siz 

nimani 

tak lif 

qilasiz? 

Q o 'l 

qovushtirib 

o'tirishnim i?

505

-   Nima  keragi  bor  shunaqa  so'z larni,  o 'r to q   me­

xanik.  Q achon  biz  qo'limizni  q o v ushtirib  o'tiribmiz. 

Bu  yerni  haydash  noqulay  ekan,  bo'lm asa  boshqa  yerga 

o'taylik.

-   M aslahatingiz  uchun  rah mat! 

Demak,  biz  yer 

haydash  o'rniga,  u  yerdan  bu  yerga  k o 'c h ib   yurishimiz 

kerak  ekan-da?  Bir  m inut  v aq t  hozir  qanchalik  qim- 

m at  ekanligini  o 'y la b   k o 'rdilaringm i?  Ikkinchi  bir  yerga 

ko'chib  o 'tam iz  deguncha  o 'n la b   g e k ta r  yerni  haydab 

qo'yish  mumkin.  Qolaversa,  sizlarga  yana  shuni  eslatib 

qo'y ishim   kerakki,  hammamizda  ham  plan,  grafik  va 

m arshrut  bor.  O 'zboshim chalik  qilishga  haqimiz  yo'q .

-   Nega  bunday  ekan,  o 'r to q   m exanik?  Rejaga  tuza- 

tish  kiritish  m um kin  emasmi?  Men  sizga  y ana  eslatib 

aytyapm anki,  bu  tik  te palikda  tra k to rd a   yurishni  hech 

kim  xohlam ayapti.  Istagan  kishingizdan  so 'ra b   k o 'r in g ! -  

dedi  Trofimov  to 'p la n ib   tu rg a n   tra k to rc h ila rg a   ishora 

qilib.  U larn in g   birontasi  ham  ch u rq   etm ay  turardi. 

Ammo  qovoq  osib  turishlaridan  m exanikning  aytgan 

gaplarini  m a ’qul  ko'rm a y o tg a n lik larin i  uqib  olish  m um ­

kin  edi.

-   H a r  kim ning  joni  o'z iga  aziz,  -   dedi  Trofimov  t r a k ­

torchi larning  fikrini  ifodalab,  -   bunday  y o n b a g 'irlik la rd a  

hazillashib  bo'lm aydi,  o 'r to q   mexanik!

-   N o to 'g 'ri  aytasiz!  Siz  boshqalarni  ham  qo 'rq o q  

qilib  qo'yibsiz.  Men  -   sovxozning  m exanigiman,  qaysi 

mashinadan  qayerda  foydalanishni  mening  ixtiyorimga 

q o 'y ib   beraveringlar.  Men  am inm anki,  bu  yonbag'irlikni 

hech  qanday  hadiksiramasdan  haydayverish  mumkin. 

B o 'lm a g 'u r  gaplarga  quloq  solmaslik  kerak!  Siz  -   kom- 

munistsiz,  o 'r to q   Trofimov,  qiyinchiliklardan  qochish 

kerak  emas,  balki  kurashmoq  kerak.

-   Q iyinchiliklar  sen  yashab  tu rg a n   zamonga  nisbatan 

men  bosib  o 'tg a n   davrda  k o 'p   edi,  yosh  yigit!  -   briga­

dir  tu ta q ib   ketdi  u  Nurbek  tomon  y aqinlab  kelarkan, 

o'z ini  g 'a zab d a n   arang  bosib  keskin  burilib  odim lab 

ketdi.  U ning  orqasidan  boshqalar  ham  keta  bosh 1 adi. 

Nurbek  yolg'iz  o'zi  qoldi.  Bu  unga  j u d a   q a ttiq   botib, 

qalbi  a lam  va  iztirobdan  achishib  o g 'riyoa tga n  edi. 

Nurbek  o 'rn id a n   sakrab  tu rib ,  Trofim ovga  yetib  oldi  va 

uning  yengidan  ushladi:

506

-   Men  sizga  darhol  tra k to rn i  yurgizishni  buyura- 

man!

Trofimov  N urbekning  boshidan  oyog'igacha  jimgina 

nazar  tashlab  oldi-da,  keyin  undan  qo'lini  to rtib   olib, 

yurishda  davom  etdi.

...  Allaqachon  yarim   kechadan  oshib  qolgan,  tu- 

namoq  uchun  baland  to g '  qoyalari  orasiga  b u lu tla r  su- 

zib  kelishmoqda,  ular  to 'p - t o 'p   bo 'lib ,  o'zaro  uchishib, 

endigina  uyquga  bosh  qo 'y g a n   edilar.  Tevarak-atrof  suv 

sepganday  jim jitlik .  Uzoq-uzoqlarda  tra k to rn in g   gurul- 

lagan  ovozi  arang  eshitilardi.  Brigadadagi  kishilarning 

hammasi  uyquga  ketgan.  F aqat  Nurbek  uxlagani  yo'q . 

Achchiq  va  chidab  b o ‘1 mas  alam  o 'tla ri  uning  qalbini 

tirn a b   o 'rta y o tg a n   edi.  U  ilondek  to 'lg 'a n ib ,  sezdirmas- 

dan  xoTsinib,  allanim alar  deb  g 'o 'ld ira rd i.  Ha,  T rofi­

mov  uni  bugun  sharm anda  qildi,  b u tu n   xalq  o 'rta sid a  

sharm anda  qildi!  «Yo'q,  bunga  jim  tu rib   bo'lmaydi! 

Nima  bo'lsa  ham  o'zining  haq  ekanligini  isbotlashi 

kerak,  faqat  shundagina  o'z  o b ro '-e ’tiborini  tik la b   olishi 

mumkin!»

Nurbek  sekin  o 'rn id a n   tu rib   ovoz  chiqarm ay  palat- 

kadan  tashqariga  chiqdi.  U  yoq,  bu  yoqqa  qaradi,  hech 

kimsa  y o'q.  O 'g 'r ila r d e k   engashib,  u  nariga  chopib 

ketdi  va  ja rlik   soyasida  g 'o y ib   bo'ldi.

O ra d a n   biroz  o 'tg a n d a n   so'ng,  qiya  tep alik d a,  t r a k ­

to rn in g   yonida  c h o 'n ta k   fonari  bir-ikki  yonib  o'c h d i  va 

birdan  tu n   tinchligini  buzib,  pulem yot  otilganday  «ta- 

ta-ta-ta!»  degan  ovoz  eshitildi.  Bu  tra k to rn in g   ovozi  edi. 

O ra dan  sal  o 'tm ay ,  tr a k to r  bir  m e’yorda,  so'niq  ovozda 

tirillay  boshladi.  Birdan  chiroq  yonib,  shu  bilan  bir 

vaq td a   tra k to r  ham  o 'rn id a n   q o 'z g 'ald i.  Nurbek  richagni 

bosganicha  hayajonlanib,  ilgagiga  tik ilib   qarardi.  T ra k ­

to r   tepalik  b o 'y la b   yurib  ketdi.

«Ha,  texnika  inson  qo'l  ostida,  faqat  uni  boshqara 

bilish  kerak,  shu n d a  u  inson  qo'li  qayerni  ko'rsatsa 

o 'sh a   tom onga  ketaveradi.  Buning  uchun  esa  botirlik, 

jasurlik  va  q a t ’iylik  kerak!  M ana  buning  yaqqol  miso- 

li  -   boshqalar  j u r ’a t  qilolm agan  yerdan  tra k to rn i  Nurbek 

haydab  bormoqda!»

-   Y o'q,  tr a k to r   q u la b   ketmaydi!  Bu  behuda  gap.

507

Sizlar  uchun  endi  qizarishga  t o 'g 'r i   keladi!  -   xitob 

qilardi  Nurbek,  hayajonidan  titr o q   bosib.

T ra k to r  haqiqatan  hali  tik   tepalik  sari  y u rib  bora- 

yotgan  edi.  « U la r  nimadan  qo'rq ish d i?  -   o 'y la d i  N ur­

b e k . -   T o 'g 'ri,  hadeb  bir  tom onga  engashib  o'tiraverish 

u  aytganday  oson  gap  emas  ekan,  ammo  bu  sal  narsa, 

chidasa  bladi!»

O ld in d a   yassi  d o 'n g lik   k o 'rindi.  T ra k to r  radiatori 

bilan  yuqoriga  k o 'tarild i,  u  hozir  a g 'd a rilib   ketayotgan- 

day,  biroq  Nurbek  tra k to rn in g   yurish  tezligini  oshirib, 

bir  zarb  bilan  bu  do 'n a g lik n i  ham  bosib  o 'td i.  Karta- 

ning  oxiriga  yetib   tra k to rn i  orqaga  burdi.  Endi  Nurbek 

g 'a la b a g a   q a t ’iy  ishonch  hosil  qilgan  edi:

-   Men  sizlarga  koT satib  q o'yam an,  kim  ekanligim- 

n i ! -   qichqirdi  u  chiranib,  badxohlik  bilan.  -   Ertalab- 

gacha  bu  qiya  tep alik n in g   hammasini  haydab  qo'yam an, 

agar  zarur  bo'lsa,  bu  to g 'la rn in g   hammasini  cho'qqilari 

bilan  birga  q o 'sh ib   haydab  tashlaym an!  E rtag a  k o 'rib  

ishonch  hosil  qilasan,  Trofimov,  qaysi  birimiz  haq  ekan- 

ligimizni!

Nurbek  ikkinchi  krugni  ham  bosib  o 'td i.  O 'z id a 

mislsiz  kuch  paydo  bo'lganini  his  qildi,  k o 'z  o 'n g id a 

go 'yo  tr a k to r   bilan  birga  qo 'sh ilib   qud ra tli  p o 'la t  gavda 

tu rg an d a y   tuyuldi.

O ld in d a   yana  tepalik  ko'z ga  tashlandi.

-   Hechqisi  yo'q!  -   O 'z in i  tin ch ita rd i  Nurbek.

T ra k to r  zo 'riqib-bo'kirib  yurib  borayotgan  edi,  bir­

dan  yonboshga  qarab  o g 'a  boshladi.

-   Hechqisi  yo'q!  -   o'ziga  dalda  berardi  Nurbek... 

Q o 'li 

richagda, 

uchinchi 

skorost... 

L a ’nati 

tra k to r 

bo'lsa,  hamon  ingrab-bo‘kirganicha  qiyshayib,  o g 'ib   bo­

rayotgan  edi.  T raktorni  epchillik  bilan  birdan  yuqoriga 

burib  olish  kerak  edi,  aks  holda  u  a g 'd a rilib   ketardi! 

Nurbek  oldinga  tashlanib, 

o 'n g   tom ondagi 

richagni 

kuch  bilan  tu p ro q   ichida  keskin  burildi  va  b u nday  te ­

palikda  yurishga  qodir  emasday  tu m sh u g 'in i  osmonga 

k o 'targ an ch a  tu r ib   qoldi.  N urbekning  boshiga  gu p   etib 

qon  urdi:  «Nima  qilish  kerak?  Tezroq  motorni  o'chir! 

Qani,  tezroq!  M otor  jim ib  qoldi!  Nima  qilish  kerak?»

Biroq  endi  kechikilgan  edi.  T o 'x ta b   qolgan  tra k to r

508

shu  zahotiyoq  g 'ijirla b   ovoz  chiqarib,  sekin-asta  plugni 

ostiga  olib  ezib,  orqa  tom on  tislanayotgan  edi.  U  endi 

a g 'd a rila   boshlay  degan  edi,  Nurbek  kabinadan  sakrab 

tushdi.  Keyingi  voqealar  esa  ana-m ana  deguncha  b o'lib 

o 'td i.  T ra k to r  p astlikka  tom on  tezlashganidan  tezlashib 

dum alab  borayotgan  edi.  Tog'  etagiga  yetganda  kuchli 

zarb  bilan  qoyaga  borib  urildi.

-   A-a-a-a!  -   deb  baqirib  yubordi  Nurbek,  lekin  u  o'z 

ovozini  eshitmasdi.  T ra k to r  k a tta   toshga  borib  urilishi 

bilan  lop  etib  olov  chaqnadi,  qoya  va  m ashinadan  otilib 

chiqqan  parchalar  h u sh tak   chalib  atrofga  sochilib  ketdi. 

Yer  larzaga  kelib  shu  zahotiyoq  ham m ayoqni  birdan 

zulm at  qoplab  oldi.

Nurbek  oyoqyalang,  k o 'ylakc han,  q o 'llarig a  fonar 

k o 'ta r ib   chopib  kelayotgan  odam larni  k o 'rd i.  U  go'y o 

yer  surilib  c h o 'k ib   borayotganday  bir  depsinib  oldi. 

O d a m la r  bo'lsa  yaqin  kelib  qolishgan  edi,  qo'rqinchli 

baqiriq-chaqiriq  ovozlari  eshitilm oqda  edi.

-   Nega  sakradim,  men?  -   d a h sh a t  ichida  shivir- 

ladi  Nurbek,  -   tr a k to r  bilan  birga  m ajaqlanib  ketsam 

bo'lm asm idi?

U  qochishga  joy  topolm ay  gangib  turdi-da,  so'n g 

hovliqib,  o 'q d a y   y ugurib  ketdi.

Nurbek  orqasiga  qarashga  botinolmasdi.  U  boshini 

yelkalari  orasiga  olib,  q o 'li  bilan  yashirar,  qoqilib  ketib, 

gu rsu llab   yiqilib  tu sh a r  va  shu  zahotiyoq  yana  o 'rnidan 

sakrab  tu rib ,  quyon  kabi  g 'izillab  chopardi.

«Tezroq!  Tezroq  yugur!  Y etib  qolishdi.  Eshityapsan- 

mi».  «U shla,  ushla!..  Xoinni  tu t ,   m ahkamroq  ushla!..» 

degan  ovoz  eshitildi.

N urbek  bor  kuchi  bilan  qochardi.  U ning  ko'ziga 

hech  narsa  ko'rinm asdi,  o 'n q ir-c h o 'n q ir  dem ay  chopib 

borardi. 

Ammo  oyoq, 

bu 

la ’nati  oyoq  xuddi 

bal- 

ch iqqa  botib  qolgandek  yerdan  ajralm asdan  bir-biriga 

o'ralashib,  nafas  olish  ham  og'irlashib,  a ’zoyi  badani 

yonib  achishardi.  Nurbek  to q a t  qilolmasdan  k o 'y la k   yo- 

qalarini  y irtib  yubordi.

509

*  

*  

•

E rtala b d an   ikki  b u rg u t  k o 'k d a   parvoz  qilardi.  Ahyon- 

ahyonda  erinchoqlik  bilan  q anot  qoqib  q o 'y a r   va  yana 

y uksaklikda  aylanib  yurardi.  U la r  chamasi  ta ra n g   va 

egilmas  qanotlarini  sal-sal  te b ra tib ,  havoda  yengil  va 

erkin  parvoz  qilib  yurishgan  edi.

Bu  cheksiz  bo'shliqqa  faqat  burgutlargina  hukmron 

edi.  Ular  bu  hokimlikka  monand  harakat  qilganday 

vazmin  va  osoyishta  uchishardi.  Tog‘-u  toshlar  ham, 

qorlar  ham,  daryolar  ham  uning  keng  qanoti  ostiga  jo 

bo'lgan.  U lar  yer  yuzida  bo'layotgan  jamiki  narsalarni, 

h atto   mayda  zarrachalarga  qadar  ravshan  ko'rib  turadi- 

lar.

Mana,  tog'  o ra lig 'id a  allaqa nday  q o 'g 'irc h o q   kat- 

taligidagi  maxluq  paydo  bo'ldi.

«...O dam !  Qara,  odam-ku!»  -   q a g 'illa b   tovush  berdi 

b u rg u tla rd a n   biri.  «K o'ryapm an,  bu  odam!»  -   qisqagina 

javob  qildi  ikkinchisi.

Soylikda  odam  paydo  bo'ldi,  am mo  b u rg u tla r  hamon 

vazmin  va  osoyishta  parvoz  qilishardi.  O d a m n in g   paydo 

bo'lishi  ularni  hech  ham  bezovtalantirm adi.  Axir,  u 

qushlarning  uyasini  buza  olarm idi?  Y o'q,  bu  odam  o'z 

soyasidan  o'zi  q o 'rq a d i.  U  qochoq  yoki  bo'lm asa  q a n ­

daydir  y o 'ld a n   adashgan  baxtsiz  bir  kishi.  Bu  uning 

ishonchsizlik  bilan  om onat  qadam   tashlashidan,  daydib 

yurish-u,  q o 'rq u v   aralash  ko'z  qarashlaridan  aniq  se- 

zilib  tu rard i.  U  tez-tez  seskanib  tu sh ar,  atrofga  alang- 

lab  qarab,  y ana  jim  qolar  edi.  B unday  kishi  chiqib 

bo'lm aydigan  qoyalardagi  b u rg u t  inlariga  yetib   borib, 

ular  bilan  yakkama-yakka  kurasha  olarm idi?  Bu  kishida 

m aqsadga  erishish  uchun  kuch  va  iroda  bormikin,  dadil 

kurashishga  qodir  ekanmikin! 

Y o'q, 

b u rg u t  uyasiga 

q o 'l  solmoq  uchun  u  kishining  o'zi  ham  dovyurak  b u r­

g u t  b o 'lm o g 'i  kerak!  Ha,  g 'a la b a   ochiq  kurashda  hal 

bo'ladi. 

B u rg u tlar  yuzma-yuz  olishishni  yoqtirishadi. 

D ushm an  ularn in g   uyasiga  q o 'l  solmoqchi  b o 'lib   in- 

tilganda,  u lar  dushm anga  qarshi:  «To'xta!  O rqa ngga 

qayt!»  -   deb  qichqirishadi,  s o 'n g   d arg 'aza b   b o 'lib   qur- 

qurlashib:  «Tayyor  bo'l!»  -   deganday  bir-birlariga  x abar 

qilishadi-da, 

cheksiz  baland lik d an   tosh  kabi  quyiga 

otiladi. 

U lar  shuvullagancha  havo  b o 'sh lig 'in i  yorib

510

o 'tib ,  dushm an  ko'k rag ig a  changal  uradi-da,  uni  o'lim  

holatiga  keltiradi.  S o 'n g   b u rg u tla r  o'z  ishlari  tepasida 

uzoq  aylanishib,  goh  quvonch  bilan,  goh  g'a zab   bilan, 

goho  esa  achinish  bilan  ancha  vaqtgacha  qur-qurlashib 

aylanib  uchib  yurishadi...

Bu  odam  b o 'lsa  b unday  jangni  xayoliga  ham  keltir- 

masdi,  u  o 'z   y o 'lid a   davom  etayotga n  edi.

Kun  yarim   b o 'lg a n d a   u  kishi  k a tta   dovonga  yetib 

oldi.  U n in g   uzoqlashib,  tezda  ko'zdan  g 'o y ib   b o 'lib   bo- 

rayotganini  k o 'rg a n   b u rg u tla rd a n   biri:  «O dam   ketdi!..»  -  

deb  qur-qurlaganida,  ikkinchisi  ham  unga  «K etdi»,  deb 

qisqagina  javob  qildi.

VI

Nurbek  dovon  tepasiga  chiqib  olguncha  charchab 

holdan  k etgan  edi.  U  qalin  qor  kechib,  balki  hali  hech 

qachon  inson  oyog'i  yetm agan  yerlarda  y u rib  bormoqda 

edi.  D ovondan  kuchli  va  muzdek  shamol  esardi.  M ana 

uning  tu z  to tm a ganiga  bir  sutka  b o 'la y   deb  qoldi.  Iloji 

boricha  tezroq  tushish  kerak,  balki  vodiyda  chorvador- 

larning  o 'to v ig a   duch  kelib  qolar.  Dovondan  b u tu n   tog' 

manzarasi  ko'zga  yaqqol  tash lan ib   tu rard i.  Pastda,  k a tta  

daryo  oqmoqda.  Biroq  Nurbek  u  yerda  inson  yashagan- 

ligini  k rsatuvchi  biror  belgini  uchratm adi.  U  mador- 

sizlanib,  sekin  toshga  o ‘tirdi-da,  q o 'li  bilan  yuzlarini 

berkitdi.  «Bu  huvu llab   yotg an   notanish  to g 'la rd a   odam 

qayerdan  bo'lsin!  -   o 'y la rd i  Nurbek.  -   Nahotki,  faqat 

men  kabi  ahm oqlar  yashasa!»  -   u  boshini  yana  ham 

quyi  solib  ko'z larini  bekitib   oldi...

Kuchli  esayotgan  sham oldan  olov  yo  o 'c h ib   qolishi, 

yoki  yana  ham  alangalanib  yonishi  mumkin.  Avvalgi 

qizishib  yongan  N urbek  hozir  moyi  tam om   b o 'lib   qolgan 

chiroq  kabi  so 'n ib   qolgan  edi.  Endi  u  -   qochoq,  bir 

b u rd a  non  haqida,  o'zini  himoya  qilish  h aqida  xayol 

suruvchi,  x ilv a t  joy  topib,  o ' t   yoqib  jon  saqlashni 

o'ylovchi  kishi.

« . .. O y n a g u l i m n i n g  

t o g 'a s i  

q a y e r d a   y a s h a r k in ? »  

« ...R a yonga  qachon  yetib   olam an?  -   o 'ylardi  Nurbek.  -  

Aytishlariga  q araganda  m ana  shu  dovondan  keyin  yana 

ikki  kunlik  y o 'l.  U  yerga  yetib   borsam,  ozroq  bo'lsa

511

ham,  undan  pul  qarz  olaman-da,  shaharga  qaytam an  va 

Oynagul  oldida,  endi  q o 'r iq   yer  haqida,  h a tto   og'iz  ham 

ochmayman!»  deb  qasam  ichaman.

Nurbek  o 'rn id a n   tu rd i  va  pastga,  daryo  tom onga 

q arab  sekin  y ura  boshladi.  Dovon  tepasidan  pastga  t u ­

shish  unchalik  qiyin  emasday,  hammasi  ko'z ga  tashlanib 

turardi.  Lekin  u  birm uncha  v aq t  o 'tg a n d a n   keyin,  o'zini 

ustm a-ust  qalashib  yotgan  qoyalar  orasida  ko 'rd i  va 

ko'z iga  shu  ulkan  toshlardan  b o 'la k   atrofda  hech  narsa 

ko'rinm asdi.  Nurbekni  vahima  bosdi.  U  bu  toshli  qoya- 

lardan  tezroq  chiqib  olishga  intilib,  deyarli  y ugurib  bo­

rardi.  Ana-mana  deguncha  q o rong'ilik  tushib,  kech  kirib 

qolgan  edi.  Nurbek  boshini  k o 'ta r ib   qaradi,  tepasida  qo­

voq  osib  tu rg a n   past  bulu tla rn i  ko'rdi.  U  yurishini  yana 

tezlatdi. 

M om aqaldiroq  g u lduradi,  to sh larn in g   ustiga 

yirik-yirik  y o m g'ir  tomchilari  sh itirla b  tu sh a   boshladi. 

Keyin  izg'irin  shamol  esib,  uning  orqasidan  kuchli  do'l 

y o g 'ib   selga  aylandi.  Osmonni  qalin  b u lu t  qoplab  olib, 

u  nam likni  so'rib  olayotganday  og'irlashib,  pastga  to ­

mon  y aqinlab  kelgandi.  H am m a  yoqni  zulm at  qoplab 

olgan.  Nurbek  o'z ini  qayerga  olib  qochishni  bilmasdi. 

Q ulayroq  joy  topib  olish  uchun  olazarak  b o 'lib   bezovta- 

lanardi.  Yashin  esa  u  qayerda,  qay  ahvolda  deganday 

qiziqib,  yonginasidagi  qoyalar  ichiga  yorib  kirib,  yer-u 

ko'kni  bir  d aqiqa  yoritardi.  G o 'y o   dev  q a h q a h a   urib 

kulganday  momaqaldiroq  gum burlardi.

Nurbek  b u tu n la y   o'zini  y o 'q o tib   q o 'ydi.  U  qayerga 

borishini,  nima  qilishini  bilmasdi.  C h o 'q q id a n   ko'c hib 

ketgan  u lkan  tosh  g u ld u rab   shovqin  solib  N urbekn­

ing  boshi  uzra  yum alab   kelayotgan  edi.  U ning  izidan 

esa  yana  bir  qancha  toshlar  q o'shilib,  y o 'ld a   uchragan 

narsalarni  ezib-yanchib  borardi.  N urbek  orqasiga  tisaril- 

di-da,  pastga  tomon  uchib  ketdi...

VII

O ra d a n   bir  necha  kun  o 'tg a n d a n   s o 'n g   N urbekning 

birinchi  m arta  hovliga  chiqishi  edi.  Biroq  uning  shikast- 

langan  oyog'i  hali  ham  o g 'r ib   tu rard i.  Nurbek  oqsoq- 

lanib  yurar,  y o 'ta l  ham   hali  qolganicha  y o'q.

T o 'planishgan  va  kirib-chiqib  yurgan  kishilar  Nur-

512

bekka  o 'sh a   m ash’urn  voqeani  hech  qachon  eslatmaslikka 

ahdlashib  olgandek  edilar.  So'z  ochish  p a y ti  kelib  qol- 

gan d a  ham,  uning  oldida  shu  v aqtga  q adar  bu  xususda 

gapirishganlarini  eshitmadi.  T o 'g 'ri,  Asya  o'z  fikrini 

to 'g 'r id a n   to 'g 'r i  uning  yuziga  ayta  qoldi:

-   Sizning  o'rningizda  men  b o'lganim da,  bunday  qil- 

magan  bo'lardim !  Kimki  m as’uliyatdan  q o 'r q a r  e k a n . . . -  

Asya  aytmoqchi  b o 'lg an   fikrini  oxirigacha  gapirolmadi 

va  N urbekka  ayanchli  h o latd a  qaradi-da,  chuqur  nafas 

oldi.  -   Siz  hammasini  ochiq  gapirib  berdingiz,  men  siz­

ning  shunday  qila  olganingizga  sira  ishonmayman!..

N urbek  o'zini  biroz  tetik ro q   his  qildi.  «Asya  meni 

t o 'g 'r i   tush u n d i,  -   deb  o 'yladi  u.  -   Demak,  men  u 

ay tg an d a y   yomon  odam  emas  ekanman-da.  U  menga 

ishonadi.  B oshqalarga  ham  ishonarmikan?»  Lekin  bir 

zumdan 

keyin 

unda  yana 

boshqacha 

fikr  tu g 'ild i: 

«Nega  u lar  x a b a r  qilishib,  meni  tu t ib   berishmadi?  Yoki 

u lar  mening  sog'ayishimni  kutishayotganm ikin?  Mening 

jinoyatchi  ekanligim  n o to 'g 'r im i,  axir?  H a,  men  tamom 

b o 'lg an   odamman!  Menga  rahm-shafqat  q ilib  turishga 

o 'r in   y o 'q ,  men  jazoga  tortilishim   kerak!..»  Oynagul 

haqida  o 'y lag a n id a  miyasiga  yana  boshqa  fikr  keldi: 

«Y o'q,  men  bu  yerdan  tezroq  ketishim  kerak.  Bunday 

hayot  jonim ga  tegdi.  O y n a g u ln in g   oldiga  q ay tib   bora- 

man,  u  bilan  tin ch   va  baxtli  hayot  kechiramiz».

Nurbek  kechalari  k o 'z  yum m ay,  r o 'y   bergan  voqeani 

kishilarga  qanday  tush u n tirish n i,  o 'sh a   p ay td a   motor- 

ning  nega  o 'c h ib   qolganini  o 'y la b   yotardi.  O d diy  tr a k ­

to rla r  b aland  to g 'li  yerlarda  ishlay  olmasligi  aniq.  U nda 

to g 'li  tu m a n la rd a   ishlovchi  trak to rla rn i  takom illashtirish 

borasida  q an d a y d ir  fikrlar  m av ju d ...  Ha,  endi  buning 

nima  keragi  bor...  U  endi  ishga  y ana  qayta  oladimi, 

kishilarning  yuziga  qanday  qaraydi?

H a r  kuni  ertalab  Asya  bilan  gidro tex n ik   Bektemir 

y o 'g 'o n   sim  arqonga  o 'r n a tilg a n   lyulkaga  o 'tir ib   le- 

bedkaning  ikkala  tom onidagi  ch ig'iriqni  aylantirib,  tros 

b o g 'lab   bir  zum da  daryoning  narigi  tom oniga  o 'tib  

olishardi.  Keyin  ular  daryo  sohili  bo'ylab,  yuqoriga, 

B aydam tolning  qorli  havzalari  tomon  ketishardi.  Asya 

u  yerda  o'z ining  kuzatish  ishlarini  olib  borardi.  Nurbek 

ularni,  to   daryodan  o 'ta d ig a n   yergacha  kuzatib  qo'yib,

513

so 'n g   o'zi  orqaga  qaytardi.  U  q ariyb  bu tu n   kunni  Asil- 

boy  bilan  birga  o'tkazardi.  Choi,  o 'g 'l i   B ektem irga  sira 

ham  xshamasdi.  U  j u d a   ulfat,  guru n g   qilishni  yaxshi 

k o 'rad ig an   odam  edi.  U ning  yoshi  yetm ishlarga  borib 

qolgan  b o 'lsa  ham,  ertadan  kechgacha  tinim   bilmasdi, 

qachon  qaram ang  g 'ivirlab,  x o 'ja lik   ishlari  bilan  band 

b o 'lard i.  Bu  novcha,  q otm a  va  biroz  bukchaygan  chol- 

ning  ko'zlari  xuddi  yosh  bolalarning  ko'z larini  eslatardi. 

A ftidan  ular  q andaydir  yangi,  ajoyib  narsalar  izlayot- 

ganday  olamga  zavq  bilan  boqardi.

Bugun  Asilboy  uning  q o 'lid a n   ushlab  oldi-da,  sir- 

li  qiyofada:  «Yur-chi  bu  yoqqa,  senga  bir  narsani

k rsatam an»,  dedi.  U  Nurbekni  uncha  k a tta   bo'lm ag an   -  

tepalik k a  olib  chiqdi.  Tepalikning  quyosh  tu shib  turadi- 

gan  tom oniga  bir  qancha  yosh  olma  d arax tlari  ekilgan. 

Nihollarning  birida  pushti  gul  ochilgan  edi.

-   Bu  birinchi  ochilishi!  -   dedi  shivirlab  Asil­

b o y . -   Nihollarni  shahardan  Asyaning  o'zi  olib  kelgan. 

O 's h a n d a   men  hayron  bo'lib,  qizim,  bularni  nega  olib 

kelding?  U la r  bu  yerning  sovug'iga  bardosh  bera  o lar­

midi?  Bekor  ovora  bo'libsan,  qizim,  u lar  bu  yerda  ya- 

shay  olmaydi!  -   desam,  u  -   siz  qayerdan  bilasiz,  nega 

unday  deyapsiz?  Sinab  ko'rish  kerak,  o'r ganish  k e r a k ...-  

dedi.  O 's h a n d a   men  rosa  uyalib  qolgan  edim ...  Mana, 

endi  ko'ryapsanm i,  oradan  ikki  yil  o 'td i...  Birinchi  nis­

hona  k o 'rsa td i...  Asya  hali  buni  bilmaydi.  K o'rsa  bormi, 

quvonchdan  boshi  osmonga  yetadi...  Bo'lmasam-chi,  bu 

chakana  ish  emas-ku...  B aydam tolga  kishilar  ko'chib 

kelganda,  u larning  b o g '-ro g 'lari  bo'ladi!..

Ertalab,  quyosh  tog'  tizim laridan  endigina  m o'ra la b, 

uning  nurlari  daryo  yuzidagi  yengil  tu m an g a  qadal- 

ganda,  Nurbek,  har  galgidek,  Asyani  daryo  yorqasiga 

kuzatib  qo'yishga  chiqdi. 

U  Asyaning  B aydam tolga 

yaqinlashganda  har  gal 

ham  n im adandir  hayajonla- 

nishini  endi  aniq  sezib  oldi.  U  birdan  hushyor  to rtib , 

boshini  sekingina  yuqori  k o 'ta r ib   olib,  Nurbekni  ortda 

qoldirgancha  sohil  sari  chopib  ketardi.  U  daryoning 

q irg 'o g 'id a   yarmi  suvga  botib  tu rg a n   xarsangtoshni 

yaxshi  k o'rardi.  U  tosh  oldida  g 'izillab   chopib  borardi- 

da,  uning  bir  chekkasida  tu rib ,  quyoshning  dastlabki 

nurlarini  qarshilagancha,  daryo  suvining  oqishini  havas

5 1 4

bilan  tinglardi.  U  o d atdagidek  B aydam tolning  t o 'lq in  

otib,  yelib-yugurib  oqishini  k o 'rsa tib,  nim anidir  aytib 

qichqirardi.  Lekin  uning  so'zlari  eshitilm as,  tovushini 

daryoning  sh ang'illaga n  ovozi  bosib  ketardi.  B a ’zan  u n ­

ing  so'zlari  uzuq-yuluq  quloqqa  chalinib  qolardi:  «Ey- 

y-y!  Nurbek!..  Q a ra ...  B aydam tol...»

-   Nima  deyapsan?  Eshitilm ayapti,  Asya!

Qiz  kaftlarini  bir-biriga  urib,  chapak  chalib  ku- 

lardi.

Lekin  Asya  bugun  o 'sh a   tosh  tom on  yugurmadi.

-   Balki,  sen  zerikayotgandirsan,  Nurbek?  -   dedi  va 

t o 'x t a b   N urbekning  ko'z lariga  d iq q a t  bilan  boqdi.  -   Sen 

u  kitobni  o 'q ib   bo 'lg an d irsa n ?  B utunlay  sog'ayib  ket­

gan ingdan  keyin,  biz  bilan  qoyaga  chiqasan.  Men  olib 

borayotgan  tajribalarim ni  senga  k rsatam an.  U  yerda 

k o 'p   ajoyib  narsalarni  k o 'rish  mumkin.  -   Asya  o 'y la n ib  

turd i-d a,  keyin  qo'sh ib   qo'ydi:  -   Bugun  esa  sen  Gersen- 

ning  «Biloye  i  dumi»  degan  kitobini  topib  o 'q i,  u 

mening  sevimli  kitobim.  Men  kurashchilarni,  yuksak 

maqsad  sari  intiluvchi,  kuchli  kishilarni  sevaman!

-   M a ’qul,  Asya.

Asya  yana  bir  nim alar  demoqchi  edi-yu,  lekin  ular 

d aryo  yorqasiga  yetib   qolishgandi.  Nurbek  uning  lyul­

kaga  chiqib  olishiga  yordam  berdi.

-   Biz  tezda  qaytamiz!  -   qichqirdi  qiz.  U la r  daryo­

ning  narigi  sohiliga  o 'tib   olgach,  Asya  N urbekka  qarab: 

«U yga  bor!  Bu  yerda  turma!  Shamol lab  qolasan!»  de- 

gandek  qo'l  siltadi.  U  uzoqlasharkan,  y o 'l-y o 'la k a y   yana 

bir  necha  bor  to 'x ta b ,  unga  q o 'l  silkib  qo'ydi.

Nurbek  u larning  m uyulishdan  o 'tib ,  k o'z dan  g 'o y ib  

b o 'lib   ketgunga  q adar  daryo  bo'yida  kutib  tu rd i.  Keyin 

u  orqasiga  qaytish  o'rniga,  tosh  qiya  b o 'ylab,  daryo 

yoqasiga  tu shdi  va  suv  bo'yidagi  toshga  borib  o 'tird i.

B aydam tol 

o d a td a g id e k  

shovqin 

solib, 

h a yqirib 

oqardi.

Daryoning  qirg'o q 

bilan  tutashgan  sayoz  yerida- 

gi  kichik-kichik  to 'lq in la r  Nurbekning  oyog'iga  qadar 

o 'rm alab  kelardi.  Go'y o  ular  Nurbekka:  «Ket,  yaqinlash- 

ma!»  degandek  tuyulardi.  Nurbek  qo'z g'alm ay  o'tiraverdi. 

G'a zablangan  to 'lq in la r  uning  etigiga  loyqa  ko'pik  qoldi- 

rib  borib  kelardi.  Nurbek  kulimsirab  qo'ydi.

515

Baydamtol  daryosi  tizma  to g 'la rd a n   boshlanadi.  U 

yerlar  mangu  q or  va  m uzliklar  bilan  qoplangan.  Agar 

inson  mangu  muzliklarni  eritishni  eplay  olgan da  edi, 

Baydam tolni  ham  boshqara  olardi.  Bu  hali  muammo- 

ligicha  qolib  kelmoqda,  ammo  kimki  bu  masalani  hal 

qilishga  bel  b o g 1 lagan  ekan,  u  haqiqiy  ja su r  va  botir 

inson  sanaladi.

Nurbek  o 'rn id a n   tu rib ,  hayajonlangan  b o'yicha  dary o ­

ning  suv  yalab  ketgan  sayoz  yeridan  yurib,  B aydam tol­

ning  shiddatli  oqishiga  nazar  tashlab  borardi.

Asya  bu  t o 'g 'r id a   hikoya  qilganda  b u tu n la y   o'z garib 

ketardi. 

U ning  osoyishta,  o 'yc han  ko'z lari  chaqnab, 

g 'a y ra tg a   to 'l i b   allanim alar  yorqin  ko'r in a y o tg a n d ay  

tu y ulardi. 

«Sen 

bir 

ko'z  oldingga 

keltirib 

k o ‘r-a, 

Nurbek! 

S hunday 

bir 

v aq t 

keladiki, 

dehqonlarimiz 

qizib-yonib  yotgan  havodan  rahm -shafqat  so'ra b,  iltijo 

qilib  y o m g'ir  kutm aydilar.  Daryo  oqimini  o 'z   izmiga 

bo'y sundirgan  inson  d alala rga  qancha  suv  kerak  bo'lsa, 

shuncha  suvni  yetkazib  beradi».

Keksa  Asilboy  esa  B aydam tolning  kelajagi  haqida 

gap  ketganda,  yoqasini  ushlab  hayratlanardi.

-   Voy,  tavba!  -   deya  boshini  chayqardi,  -   hozirgi 

yoshlarning  qilayotgan  ishining  chegarasi  yo'q!  Sen  bir 

o 'y la b   ko'r-chi,  u lar  shunday  k a tta   ish larga  q o 'l  urish- 

yaptiki,  h a tto   X udo  ham  u lar  bilan  bellasholmaydi! 

X udo  nasib  qilsa,  Asyamiz  aytganini  qiladi.  M uqaddas 

kishilar  y o 'q   deyishadi,  ammo  u,  mening  nazarimda, 

kishilar  uchun  m uqaddas  b o 'lib   qoladiganga  o 'xsha ydi... 

Q o r  va  suvlarni 

o'z 

hukm iga 

bo'ysundirm oq 

haz- 

ilakam  ishmi!  K ulganlar  kulaversin,  lekin  men  Asyaga 

o'xsha gan  yoshlarimizning  har  qanday  ishlarni  amalga 

oshira  olishiga  ishonchim  komil.  Kimki  xalq  uchun, 

xalq  y o 'lid a   xizmat  q ilar  ekan,  u  har  doim  o'z  mud- 

daosiga  erishadi...  U nga  xalq  k o'm akdosh  bo'lad i...

Nurbek  osma  k o'prik  oldiga  kelganda  to 'x ta b   qoldi  va: 

«Asya  tezroq  qaytsa  edi!  V a qt  buncha  sekin  o ‘tyapti-a»,  -  

deb  xayol  surib  qoldi.  Lekin  o'z  fikridan  o'zi  cho'chib 

ketdi.  U  Asya  h aqida  k o 'p d a n   beri  o'y lay o tg an in i  eslab 

qoldi.  «Nega?  -   o'z idan  o'zi  so'radi  Nurbek.  -   N ahot­

ki  Asyani  sevib  qolgan  bo'lsam ?  Nima,  sen  aqldan 

ozib  qoldingmi,  bunday  bo'lishi  m um kin  emas!  Men

516

uning  t o ‘g ‘risida  shunchaki  o 'ylaya pm a n,  bu  menga 

shunday  tuyulyapti!  M u h a b b a t  b unday  kelmasa  kerak. 

Men  uni  j u d a   h u rm a t  qilaman,  o 'z   tu g 'ish g a n   singlim, 

o 'r to g 'im d e k   h u rm a t  qilam an,  lekin  bizning  o'r tam izda 

sevgining  bo'lishi  mumkin  emas...  Ha,  shunday!  Jim 

b o 'l,  esingdan  chiqar,  xayolingga  ham  keltirm a  buni!»

Ammo  ulkan  toshning  k o 'c h m o g 'i  uchun  birgina 

kichik  tosh  ham  sabab  bo'laveradi.  Nurbek  necha  bor 

Asya  to 'g 'r is id a   o 'ylam aslikka  h arak at  qilib  k o'rdi.  Le­

kin  b u ndan  hech  narsa  chiqmadi.  Aksincha,  qiz  haqidagi 

xayollari  q ay ta-q ay ta  takrorlanaverdi.  U  nima  qilishini 

bilmasdi.  Nurbek  behuda  c h o 'ch ib   tushm agan  edi.  «Asil- 

boyning  yoniga  borib,  u  yoq-bu  yoqdan  gaplashsam, 

balki  o 'tib   ketar»,  -   degan  qarorga  keldi.  Lekin  chol 

bilan  uning  bugungi  suhbati  sira  yopishmadi.

-   Nima  b o 'ld i  bugun  senga,  yoki  biror  narsangni 

yo'q o td in g m i?  -   deb  so'radi  hayron  bo'lib,  Asilboy 

y o'nilgan  g 'o 'la c h a la r n i  bir  tom onga  olib  q o'ya rkan, 

hayajonlangan  N urbekka  d iq q at  bilan  ko'z  tikib.

-   Yo'q!  -   Nurbek  p o 'n g 'illa g a n c h a   xonaga  kirib 

ketdi.  U  G ersenning  kitobini  olib  ikki  sahifa  o'qidi, 

keyin  uni  yopib  qo'yib,  derazadan  to g 'g a   tom on  tikilib 

qoldi.  «Shu  to p d a   nim anidir  yo'q otgandaym an!  -   dedi 

ovoz  chiqarib  Nurbek.  -   Nima  edi  bu,  qiziq,  eslash 

kerak!»  Shu  payt:

-   Asya  qachon  q a ytarkin-a?  -   degan  savol  uning 

og'zidan  beixtiyor  chiqib  ketdi.  -   Bas!  -   Nurbek  stolni 

mushti  bilan  urdi.  -   U ning  hayoti  va  ishiga  xalaqit 

berishga  sening  haqing  yo'q!  B unday  qila  ko'rm a,  uning 

tinchligini  buzma.

Nurbek  uydan  otilib  chiqib,  yana  daryo  tomon  yo'l 

oldi.  U  suv  yalab  tu rg a n   o 'sh a   sayoz  yerdagi  toshga 

o 'tird i  va  q o 'lla ri  bilan  boshini  qisdi.

«Sevaman  deb  aytishga  qanday  tilin g   bordi!  -   o'yladi 

Nurbek.  -   Asya  bu  kimsasiz  to g 'la rd a   xalq  uchun  be- 

baho  ish  qilish  istagi  bilan  yashamoqda...  Sen-chi,  sen 

kimsan?  Asya  meni  hech  qachon  sevmaydi,  albatta! 

U n in g   uchun  boshqa,  o'z iga  munosib  kishilar  bor!..»

T o 'lq in la r,  N urbekning  oyog'iga  kelib  urilgan  t o ' l ­

qin lar  yana:  «Ket,  yo'qol  bu  yerdan!»  -   deyayotganday 

tu y uldi.

517

VIII

Tun. 

D ara 

zulm atday 

qop-qorong‘i. 

T og 'larn in g  

tepasida  g ‘uj-g‘uj  yulduzlar  chaqnam oqda,  u lar  go'y o 

atrofini  kul  bosgan  laxcha  c h o 'g '  singari  edi.  P astd a  esa 

tinim   bilmay  Baydamtol  hayqirardi.

Nurbek  eshikdan  chiqqanda,  dara  b o 'y la b   esayotgan 

shamol  uning  qalpog'ini  uchirib  ketdi.  U  qalpog'ini 

yerdan  olib  bosibroq  kiyib  oldi-da,  osma  k o 'p rik   tomon 

shoshilib  y urib  ketdi.  U  k o 'p rik   oldiga  kelib,  jimgina 

tu rib   qoldi  va  o'g irilib   qaradi-da:

-   Xayr,  Asya!  Indamasdan  ketib  qolganim  uchun 

ja h lin g   chiqmasin.  S hunday  bo 'lg an i  m a ’qul.

Nurbek  lyulkaga  chiqdi.

Asilboyning  aytishiga  qaraganda,  daryoning  narigi 

sohiliga  o 't i b   olib,  oqim  b o 'y lab   pastga  tomon  yurilsa, 

keyin  daraga  burilib  dovondan  oshib  o 'tg ac h ,  tosh  y o 'lg a 

ikki  sutkadan  keyin  chiqib  olish  mumkin  b larkan.  U 

yerdan  esa  k a tta   yo'l  orqali  t o 'g 'r i   shaharga  borish 

mumkin.

Nurbek  lyulkaga  joylashibroq  o 'tird i  va  chig'irni 

ay lan tira  boshladi.  Roliklar  g 'ijir la b   lyulka  o 'rn id a n  

q o 'z g 'a la   boshladi.  Lyulkani  siljitish  uncha  oson  emas 

ekan:  c h ig 'ir  ikki  kishiga  moslashtirilgan  edi.  Nurbek 

o'zini  tezda  to lib   qolganday  his  qildi.  U  nafasini  rost­

lab  olib,  lyulka  bortidan  pastga  qaradi,  q o 'rq q a n id a n  

ko'z larini  yumib,  chig 'irn in g   tu tq ic h ig a   yanada  m ahkam ­

roq  yopishib  oldi.  P astd a  q andaydir  aql  bovar  qilmay- 

digan  allanarsalar  ko'z ga  ta shlana rdi.  J a r lik   qorong'i, 

past-baland  q irg 'o q larg a  urilib,  k o 'p irib ,  dah sh a t  bilan 

guvullardi  suv.  G o'yo  d ara  tu n   zulm ati  bilan  kurasha- 

yotgandek.  Ular  bir-birini  shapir-shupur  suvga  bosishar, 

lekin 

ikkalasi 

ham 

bir-biriga  bas  kelolm ayotganday 

tu y ulardi.  Nurbek  pastga  boshqa  qaram aslikka  qaror 

qildi  va  chig'irni  iloji  boricha  tezroq  aylantirdi.  Mana, 

u  yarim   y o 'lni  bosib  o 'td i.  Daryoning  narigi  sohili 

ravshanroq  k o 'rin a  boshladi.  Nurbek  ju d a   charchab  qol­

gan  bo'lsa  ham  o'ziga  sira  dam  bermasdi.  Y ana  bir  zo'r 

berdi  va...  nim adir  qarsillab  ketdi.  C h ig 'iriq   sekinlab, 

lyulka  shu  joyidayoq  t o 'x t a b   qoldi.  Nurbek  o 'rn id a n  

turib,  trosdan  chiqib  ketm adim ikin  degan  xayol  bilan

5 1 8

roliklarni  paypaslab  ko'rdi,  am mo  hammasi  joyida  edi. 

Nurbek  qo'l  fonarni  yoqib  chig'irni  ko'zdan  kechirdi  va 

holsizlanib  o 'tir g 'ic h g a   o 'tirib   qoldi.

-   Nima  qilish  kerak?  -   g 'o 'ld ir a d i  u.

Keyin  bilsa,  tros  o'raladigan  b a rabanning  o 'qi  sinib 

ketgan  ekan.  Bu  chig'irni  bir  tom onlam a  aylantirish 

tufayli  yuz  bergan  ekan.  Agar  asbob  b o 'lg a n d a   edi,  uni 

tuzatish  uncha  qiyin  emasdi.  Lekin  uni  qayerdan  olish 

kerak?  Lyulka  q u tu rg an   daryoning  qariyb  qoq  o 'rta sid a  

t o 'x t a b   qolgan.  Nima  qilmoq  kerak?  Bu  tu rish d a   erta 

tonggacha  havoda  laqillab  o 'tirish   mumkin,  am mo  er­

ta la b ...  e rta lab   bu  yerga  Asya  bilan  Bektemir  keladi. 

Bu  esa  uyat,  sharmandalik-ku!  U larg a  shu  ahvolda 

k o 'rin g u n c h a  o'lg an   yaxshiroq.  Nima  b o 'lsa  ham  daryo­

ning  narigi  q irg 'o g 'ig a   o 't i b   olish  va  tezroq  bu  yerdan 

yo'q olish  kerak.

Nurbek  lyulkani  qoldirib,  yuqorigi  osig'liq  trosni  ush­

lab  qirg'oqqa  o'tishga  jazm  qildi.  Ha,  ha,  xuddi  shunday 

qilish  kerak,  faqat  yuqori  tros  bilan  quyi  tros  orasi  uning 

bo'y idan  baland  bo'lm asa  bo'lgani,  aks  holda  yuqo­

rigi  trosga  osilib,  oyoq  osti  tayanchsiz  qolishi  mumkin.

Biroq  u y at  o 'lim d a n   qattiq!

Nurbek  o 'rn id a n   tu rib ,  trosni  ikki  q o 'lla b   ushladi  va 

lyulka  b o rtidan  chiqdi.

U n ing  q u lo g 'ig a  daryoning  shag'illagan  ovozi  eshi- 

tila r,  ayniqsa,  yuragining  g u p u lla b   urishi  aniq  sezilib 

tu rard i.  B axtiga  tro slar  orasi  ayni  m aqsadga  mos  ekan. 

F a q a t  q o 'li  tolib  chiqib  ketm asa  bo'lgani,  ju d a   oz  -  

t o ' r t   m etrcha  qoldi!  Sim  tilib   ketgan  kaftlari  qonab, 

lovullab  achishayotgan 

bo'lsa  ham, 

shoshma, 

sekin 

h a ra k a t  qil!

M ana,  qirg'oq.  Nurbek  sakrab  yerga  tushdi.

-   O 'td im ! 

O 't i b   oldiml  •  -   xursand  bo'lganidan 

qichqirib  yubordi  va  yerni  hidlab  m ehr  bilan  shivir- 

l a d i : -   Yer,  yer!  Endi  istagan  joyga  bora  olaman.

Nurbek  bir  sakrab  oyoqqa  tu rd i  va  k a tta - k a tta   qa­

dam  tashladi.  U  osma  k o 'p rik k a   q arab  olish  uchun  bir 

zum  to 'x t a b ,   jo y id a  dong  qotib  qoldi,  dahshatli  xa- 

yoldan  nafasi  ichiga  tushib  ketdi.  Koshki  hech  narsa  yuz 

bermagan  bo'lsa,  faqat  lyulka  o'z  o 'rn id a n   siljib,  yolg'iz 

cho 'q q ay ib   daryo  ustida  tebranib  qolgan  bo'lsa.

519

-   Bu  qanday  b o 'ld i?   -   b o 'g 'iq   ovoz  bilan  shivirladi 

Nurbek  va  hayajon  bilan  q o ro n g 'ilik k a  tik ilganc ha  o lg 'a  

tashlandi.  -   Bu  nimasi,  chig'irni  sindirib  ketyapm anmi? 

U lar  meni  o'lim d an   saqlab  qoldi,  davolashdi, 

men 

bo'lsam   m innatdorchilik  bildirish  o 'r n ig a   zarar  keltirib 

qochyapman!  Nurbek  yerga  o 'tird i,  q o 'lla ri  bilan  boshini 

ushlab  ko'zini  yumdi.  U  ertaga  nima  bo'lishini  tasavvur 

qilardi.

...  E rtala b  gidrologlar  osma  k o 'p r ik k a   kelishadi  va 

lyulkaning  daryo  o 'rta sig a   borib  qolganligini  ko'rishadi. 

D emak,  kechasi  kim dir  undan  foydalangan-u,  so 'n g   shu 

bo'yicha  tash lab   ketib  qolgan.  Biroq  bu  kim  bo'lishi 

m um kin?  O 'zim iznikilarning  hammasi  shu  yerda.  Eh-ha, 

Nurbek  qayerda?..  Tushunarli!.. 

Bo'lmasa-chi, 

uning 

yo'li  ham  shu  yoq d an ...  Lekin  har  qanday  sharoitda 

ham  ishni  bir  m inut  kechiktirish  mumkin  emas!..  U lar 

q irg 'o q   chig'iri  yordami  bilan  lyulkani  to rtib   olishga 

h arak at  qilib  ko'radilar.  Lekin  u  o 'r n id a n   qimirlamaydi, 

chunki  siljituvchi  tros  sinib  qolgan  barabanga  mahkam 

o 'ralg an . 

U lar  arqon 

k o 'p rik n in g   ishdan  chiqqanini 

k o 'r ib   q a ttiq   xafa  bo'lishadi.  Buni  kim  qildi?  Ablah, 

Nurbek!

-   Men  undan  hech  qachon  buni  kutm agan  edim!  -  

past  ovoz  bilan  deydi  Asya  labini  tishlab.

-   Ha  uying  kuygur,  zoti  past!  Nima q ilib  q o ‘yding-a?  -  

o g 'ir  x o 'rsinib  oladi  Asilboy.

-   Men  o'ld iram a n   bu  daydi  itni!  -   otiladi  Bektemir 

yerdagi  toshni  olib.

X o'p,  key in-chi,  keyin  nima  b o 'la d i?   Asya  hech  q a ­

chon  o'z  ishini  to 'x ta tm a y d i.  Biroq  u  nima  ham  qila 

olardi?  F a q a t  birgina  yo'l  bor.  Asbob  topish  kerak-da, 

trosdan  yana  lyulkaga  qaytib  borish  kerak.  Lekin  bu 

aytishga  oson,  shuncha  masofani  tros  b o 'y lab   bosib  o 'tib  

b o'larm idi,  axir  u  qirg 'o q d a n   to   lyulkaga  q a d a r  o 'ttiz  

m etrdan  kam   emas,  agar  q o 'lin g   b o 'sh a b   ketsa  bormi, 

o'lish  hech  gapmas.  Baydamtol  shu  zahotiyoq  oqizib 

tosh larga  olib  borib  uradi,  ha,  u la rn in g   qaysi  biri  b u n ­

day  xavfli  ishga  borishi  m um kin?  Asya!  U  hech  narsa 

oldida  to 'x ta m a y d i,  u  ishning  bir  m inut  ham  t o 'x t a b  

qolishiga  y o'l  qo'ym aydi!...

-   Y o'q,  men  uni  halokatga  itarmayman!  -   Nurbek

520

o 'rn id a n   irg 'ib   turib,  osma  k o 'p rik   tomon  zing'illab 

chopib  ketdi.  U  hali  ch ig'irni  sozlash  uchun  qanday 

ta d b ir  ko'rib,  qanday  tuzatish  kerakligi  haqida  aniq  bir 

tasavvurga  kelolmagan  b o ‘lsa-da,  biroq  bu  yerdan  ketib 

qolish  m um kin  emasligini  sezib  turardi.

Nurbek  k o 'p rik   oldiga  y ugurib  bordi,  o g 'ir  nafas 

oldi-da,  peshonasini  metall  ustunga  bosdi.  U n ing  mi- 

yasida  faqat  bir  fikr  hukm ron  edi:  «Nima  qilmoq  kerak? 

C h ig 'irn i  qanday  tuzatish  m um kin?  Q a n d a y ?   Biror  kimsa 

na  javob  beradi  va  na  aks  sado!  Baydam tol,  b a g 'ri  tosh 

daryo,  hech  bo'lm asa  bir  og'iz  so'z  aytsang-chi?  Y o'q, 

sen  eshitmaysan,  yovvoyi  h ay q irig 'in g   bilan  quloqlaring 

bitib  qolgan!..  Nima  qilay...  Axir  men  insonman-ku, 

mening  ismim  -   Inson!..  Men  buni  tuzatishim ,  yo'l 

topm og'im   kerak!»

-   Topdim!  -   xitob  qildi  Nurbek.  -   Topdim!..

Ha,  Nurbek  ta d b ir  topgan  edi!  U  hozir  tros  orqali 

daryoning  narigi  tom oniga   tad i.  U  daryoning  narigi 

tom onida  yashikda  asboblar  turganligini  ko'rgan  edi. 

U n d a n   kerakli  asboblarni  olib,  beliga  bog'lashi  va  yana 

shu  tros  b o 'ylab,  lyulkaga  q ay tib   kelishi,  lyulkani  re­

mont  qilib  bo'lgach,  bu  q irg 'o q q a   q ay tib   kelishi  kerak 

edi. 

U 

k o 'p rik n in g   yoniga 

boshqa  yaqinlashm aydi, 

yaxshisi,  boshi  o g'ga n  tom onga  ketadi,  balki  daryoning 

qu y iro g 'id an   biror  sayoz  jo y   to p ila r...  Ey,  bu  uncha 

o 'y laydigan  narsa  ham  emas,  hozir  asosiy  masala  u 

emas,  muhimi  hozir  -   o 'y lan g a n   fikrni  am alga  oshirmoq, 

bosh  masala  -   Asyaning  ulkan  ishiga  xalal  bermaslik!

-   O 'z   fikrimdan  qaytm aym an!  -   dedi  N urbek  q a t ’iy 

qilib  va  ishonchsizlik  bilan  q o 'sh ib   qo'ydi:  -   Biroq 

bilolmadim  uddasidan  chiqa  olarm ikinm an,  bunday  og 'ir 

ishni  bajarish  uchun  kuch-quvvatim   y etarm ikin?..  Bu 

yerdan  lyulkagacha  olti-yetti  metr,  bu  y o'lni  bosib 

o 'tg a n m a n ,  hozir  yana  u  yerdan  o 'ta m a n ,  biroq  lyulka- 

dan  u  qirg 'o q q a ch a  tros  b o 'y lab   o 'ttiz   m etr  yurishim 

kerak!  Bu  j u d a   uzoq  yo'l!  J u d a   uzoq!  X o'sh,  nima 

b o 'p ti,  hammasiga  tayyorm an,  Asya!

Nurbek  u stunga  chiqib  yuqorigi  trosni  ushladi.  Past- 

ki  trosni  esa  oyog'i  bilan  paypaslab  topdi.  O 'n g   oyog'i 

bilan  birinchi  qadamni  tashladi,  kurash  boshladi.

U  birinchi  qadamni  tash lag a n d a  pastdagi  q u tu rib

521

oqayotgan  daryoning  dahshatli  shovqin-suroni  unga  bo- 

zor  joyida  dorbozlarning  o'y in id a  chalinadigan  n o g ‘ora 

va  karnay-surnaylarning  aralash-quralash  ovozidek  b o 'lib 

tuyuldi.

Nurbek  sayoq  dorbozlarni  yoshlik  kezlaridayoq  ko'rgan 

edi.  U la r  qariyb  terak  bo'yi  b alan d lik d a  arqon  ustida 

yurishadi.  U larga  har  bir  daqiqada  o'lim   tah d id   sola- 

yotganday  b o 'lard i,  am mo  u  dovyurak  kishi  esa  ko'k k a 

sig'inib:  «  Yo  pirim,  yo  olio!..»  deb  iltijo  qilardi.

«Opa!  -   q o 'r q ib   ketgan  Nurbek  o 'sh a n d a   onasining 

ko'ylagi  bariga  yashirinib.  -   Ketamiz,  opa,  bu  yerdan 

ketamiz!»  derdi  va  u  h a tto   yuragi  dov  bermay  tom osha 

ham  qilolmagan  edi.

Endi  bo'lsa,  N urbekning  o'zi  dorboz.  Nurbek  ham 

dorbozchilar  singari  havoda  o 'sh a   dor  arqonidan  y o 'g 'o n  

bo'lm agan  tros  b o 'y lab   bormoqda.

Lyulkaga  yetib  borganda  Nurbek  majolsizlanib  o'zini 

bortga  otdi.  Bir  qism  y o 'l  bosib  o 'tild i.  Lekin  shu 

kichkina  g 'a la b a   ham  qanchalik  qim m atga  tushdi!  Tros- 

ning  simidan  tilinib,  yulqilangan  kaftlaridan  qon  oqar, 

o'p kasi  ko'kragiga  sig'mas,  xuddi  poygada  chopaverib 

hansirab, 

kishnab 

ketgan 

o tla r  singari 

q o vurg'alari 

b o 'r tib   chiqqan  edi.  O ld in d a   esa  hali  uzoq,  bundan 

k o 'r a   yuz  barobar  o g 'ir  va  uqubatli  y o 'lni  bosib  o 'tish 

kerak.

«O rq a n g g a  q ayt,  baxti  qora,  hali  ham  kech  emas, 

halok  blasan!»  -   dedi  ichki  bir  ovoz  unga.

-   Y o'q,  men  oxirigacha  ahdim da  turam an!  -   javob 

qaytardi  ovoz  chiqarib  Nurbek.

U  o 'rn id a n   turdi,  kamzulining  astarini  y irtib   qo'lini 

o'rad i.  Yana  kurash  boshlandi.

U  birinchi  qadamni  bosishi  bilanoq  childirm aning 

baka-bangi,  karnayning  uvvos  to rtib   j a r   solishi  eshitildi. 

Biroq  bu  gal  Nurbek  avvalgiga  nisbatan  tezroq  holdan 

toya  boshladi.  U  q o 'rq q a n id a n   pastga  q aray  olmasa  ham, 

tasodifan  oyog'ining  ostiga  ko'z  qirini  tashladi.  D ary­

oning  kuchli  oqimi  to 'x ta g a n d e k   tu y uldi,  unin g   boshi 

ham,  tu n   ham,  daryo  ham,  hammasi  ulkan  suv  girdobida 

gir  aylanib,  undan  uzoqlashar  va  doira  hosil  qilib  yana 

unga  yaqinlashardi.  H a r  qancha  b o ‘lsa-da,  Nurbek  o'zini 

tu t ib   oldi.  U  boshini  yuqori  k o 'ta rd i,  lekin  shamol  uni

522

yulib  ketayotgandek  bo 'ld i.  Shamol  to 's a td a n   uning 

ko'k rag id an   olib,  chalqancha  a g 'd a rib   tashladi.  O yog'i 

trosdan  sirg'a lib  chiqib  ketdi.  Lekin  u  yuzm ashaqqatlar 

bilan  oyog'ini  y ana  trosga  q o 'y ib   oldi.  Yelkasidan  issiq 

te r  oqib  tu sh a   boshladi.  Nurbek  bosh  aylanishi  qolar  de­

gan  um idda  ko'z larini  c h irt  yum ib  oldi,  ammo,  u  yana 

ko'zini  ochganda  hech  narsa  ko'r m agandek,  y ana  avval- 

gicha  hamma  narsa  g ir  aylanib,  ko'n g li  aynay  boshladi, 

o'zini  y qotayozdi.  U  o'zini  ajoyibotlar  dunyosiga  kelib 

qolganday  his  qildi.  Bu  yangi  dunyoda  u  o'z  hayotini 

q a y ta d a n   boshlagandek  edi.

Hammasi,  o 'tg a n   va  yangi  yuzaga  kelgan  narsalar- 

ning  barchasi  uning  ko'z  oldida  suzib  y u ra r  va  turnaqa- 

to r   b o 'lib   tizilishib  o 't a r   edi.  Ammo  uning  o'zi  to 'x ta sh i 

mumkin  emas,  olg'a,  faqat  o lg 'a   intilishi  kerak,  aks 

holda  h alo k at  yuz  berishi  mumkin,  degan  yagona  fikr 

hukm ronlik  qilardi.  S huning  uchun  u  odim lay  boshladi, 

sekin,  imillab  b o 'lsa  ham  o lg 'a   siljiyverdi.

Achchiq  te r  uning  yuzidan  og'z iga  oqib  tushardi. 

Q o 'lig a   o 'rag an  

lattalari 

allaqachon 

titilib  

kaftlari 

qavarib  ketdi, 

barmoqlari 

uvusha  boshladi,  gavdasi 

esa  haddan  tashqari  o g'irlashib  pastga  to r ta   boshladi. 

«Agar  daryoga  o'zimni  otsam  nima  b o 'la rk in ?   -   o'yladi 

Nurbek.  -   Baribir  men  o'lgan  odamman,  menga  bari- 

bir  emasmi».  K o'prik-chi?  U ni  kim  tu z a ta d i?   Demak, 

erta g a  Asya  Baydam tolning  boshiga  borolm aydim i?  De­

mak,  uning  xalq  uchun  qilgan  barcha  mehnatlari  barbod 

b ladim i?»

Nurbek  o'zini  o 'nglab,  y ana  bir-ikki  qadam  o lg'a 

bosdi.

«Asya  -   xayolan  m u ro jaa t  qildi,  u  qizga.  -   Sening 

ja h lin g   chiqmasin,  xafa  bo'lm a,  men  munosib  kishi 

emasman,  jinoyatchim an, 

irodasiz  qochqinm an, 

lekin 

seni  sevaman!  M enga  ishongin,  Xudo  haqi,  men  seni 

sevaman!  Ha!  H a tto   o'zim dan  yashirib  yurganim ga  ham 

iqrorman!..»

Nurbek  daryoning  o 'rta sig a   kelgach,  boshqa  siljishga 

majoli  kelmay  qoldi.  O yoq -q o 'lla rin in g   madori  qurib, 

hushdan  ozayozgan  edi.  Yana  buning  ustiga  negadir 

pastki  tros  salqi  b o 'lib   qolgandi.  U  pona  qoqib  mah- 

kamlagan  edi-ku!  Balki  bu  odam ning  og'irligi  bilan

523

bo 'sh a b   qolgandir. 

Nurbek  oyog'i  ostidagi 

trosning 

sekin-asta  pastga  tushib  ketayotganini  sezib  seskanib 

ketdi,  ko'kragini  to 'ld ir ib   nafas  olgan  edi,  birdan  y o 'ta l 

tu t ib   qoldi.  Y o'tal  uni  yana  o g 'ir  ahvolga  solib  qo'ydi. 

N urbekning  ko'k ragi  achishib  og'r iy o tg an id a n   nafas  oli­

shi  ham  og'irlashgan  edi.  Q onga  belangan  q o 'llarid a n  

kuch  ketib,  oyoq  ostidagi  tros  borgan  sari  pasayib  ket- 

moqda  edi.  Nurbek  sim  ustida  tebra nib,  u  yoqdan-bu 

yoqqa  chayqalardi.

-   Ajal!  Ajal!  -   deb  g 'o lib   kelganday  Baydamtol 

shovullab  oqardi,  g o 'yo  o'z  o'ljasini  kutay o tg an d a y   edi. 

N urbekning  qo 'llari  endi  unga  ito at  qilmay  qo 'y g a n   edi. 

Toqatsizlanib  tu rg a n   Baydamtol  yana:

-   Ajal!  Ajal!  -   deb  g'a zab   bilan  o'shqirdi.

-   Suv,  bir  q u ltu m   suv!  -   so'radi  Nurbek  chanqoqdan 

tu toqib.

«Boshingni  eg,  daryodan  olib  ich  suvni!  Suv  ko'p , 

sening  chanqog'ingni  qondirishga  yetadi,  bosh  e g ! » -   kim­

dir  makkorlik  bilan  qulog'iga  shipshitgandek  bo'ldi.

Nurbek  oxirgi  kuch  bilan  barmoqlarini  qisdi.  Shu 

p ay t  u  q o 'lid a   soatining  chiqillab  ishlayotganini  eshitdi. 

Bu  g 'a y rita b iiy   b o 'lib   k o'rinsa  ham,  h a q iq a td a   eshitila- 

yotgan  edi.  D aryoning  quloqni  kar  qilgudek  gulduragan 

ovozlari  orasida  bir  m e ’yorda  aniq,  jara naglaga n  «tik, 

tik,  tik »   tovushi  ham  ravshan  eshitilib  tu rard i.  Ana  shu 

har  bir  sekund  urishi  bilan  birga  hayot  ham  o 'ta y o tg a n  

edi.  Hayot!  Kishi  hayoti!  Shu  qisqa  bir  d aqiqa  ichida  u 

hayotning  nima  ekanligini  uqib  oldi...

Z o 'r  iroda  kuch  bilan  u  boshini  birdan  k o 'ta r ib   oldi 

va  b u tu n   daraga  qarab  ta n ta n a v o r  qichqirdi:

-   Men  yashayman!

...  Nurbek  q irg 'o q q a   chiqib  olganidan  so'ng,  o'zini 

yerga  tashladi  va  qariyb  bir  soatga  yaqin  jonsiz  ki­

shi  kabi  qimirlamasdan  chalqanchasiga  yotdi.  U  iziga 

qaytishda  asboblarni  oldimi,  yo 'q m i,  am mo  asosiy  ish 

bitdi.  Tortilib  qolgan  tros  bo'shadi.  Q ir g 'o q d a   chig'iriq 

yordam ida  Nurbek  lyulkani  joyiga  olib  keldi.  T ongda  u 

ishini  tugatdi.

Nurbek  suv  bo'yiga  tushib,  etigi  bilan  suv  kechdi  va 

fa q at  endigina  suv  ichishga  o'z ini  haqli  deb  bildi.

524

U  suvni  k a tta - k a tta   q u ltu m la r  bilan  sekingina  ichar- 

kan,  bolalarcha  kulib  q o ‘ydi.  Bugun  u  hayotida  bi­

rinchi  m arta  chinakam  kurash  va  g ‘alaba ning  lazzatini 

tush u n d i.  Bu  safar  u  faqat  o'zi  uchun,  o'z  sh uhra ti  va 

qahram onligini  quruq  namoyish  qilish  uchun  emas,  balki 

k a tta   orzular  uchun,  yuksak  maqsad  y o 'lid a   xizmat 

qilayotgan  Asya  uchun  ja so ra t  ko'rsatdi.

-   Ha,  men  baxtliman!  -   dedi  Nurek.  -   E rta la b   Asya 

Baydamtol  o 'zanlari  sari  yo'l  oladi.  Y o'l  ochiq,  k o'prik 

tuzatilgan!..

Nurbek 

zavqlanganidan 

qum lik 

h o'l 

qirg 'o q d a n  

chopib  ketdi.  U  uyga  kelib,  q o 'lig a   qalam   olib  bir 

varaq  qog'o zga  egri-bugri  qilib  yozdi:

«Asya,  men  qayoqdan  kelgan  bo'lsam ,  o 's h a   yoqqa 

ketyapm an.  Balki  biz  hech  qachon  uchrashmasmiz,  le­

kin  men  seni  qanday  go'zal  bo'lsan g   shundayligingcha 

um rbod  q a lb im d a  saqlayman.  Ja h lin g   chiqmasin,  men- 

dan  kulm a,  Asya,  sen  men  u chun...  Xayr,  omon  b o 'l... 

O 'zingni  ehtiy o t  q il...  Ha,  sal  bo'lm asa  unutayozibman, 

men  Gersenning  kitobini  o 'q ib   ulgurolm adim ,  kechir, 

men  uni  o'zim  bilan  birga  olib  ketyapm an,  axir  bu  se­

ning  sevimli  kitobing,  kurashchan  inson  haqidagi  kitob- 

k u ...  M ening  tasodifan  sen  bilan  bo'lgan  uchrashuvim 

hayotim dagi  eng  qiyin  va  eng  b axtli  k unlar  b o 'lib  qola- 

di.  R ahm at  senga,  Asya,  barcha  yaxshiliklaring  uchun... 

Sen  menga  k o 'p   narsalarni  o 'rg a td in g ...  Sen  meni  Bay­

dam tol  ustidan  g 'a la b a   qilishing  uchun  dunyoda  ham- 

madan  ko 'p ro q   tila k   tilovchi  d o 'stin g   deb  hisobla... 

Men  am inm an,  Asya,  Baydamtol  zabt  etiladi!..»

IX

Asilboy  erta la b   b a rv aq t  turib,  hovlini  aylanib  yur- 

di, 

otini 

suvning 

bo'y iga 

yetak la b  

keldi 

va 

uni 

cho'm iltirm oqchi  b o 'lib   paqirlab  suv  quya  boshladi. 

T og'  ortidan  quyosh  k o 'ta rild i.  Asilboy  q o 'lin i  pe- 

shonasiga  q o 'y ib   quyosh  tomon  astoydil  tik ilib  qoldi. 

U  yuzlariga  sachragan  ariq  suvidan  seskanib  ketdi  va 

qo 'lidagi  paqirni  tushirib  yubordi.  Asilboy  Asyaning 

derazasi  yoniga  y ugurib  bordi  va  kuchining  boricha  uni 

taq illa td i.

525

-   Asya,  t u r   tezroq,  u  ketdi!

Hech  narsani  anglay  olmagan  Asya  hovliga  yugurib 

chiqdi:

-   Nima  gap,  otajon?

-   Qara-chi,  qizim,  u  yoqqa!  -   g ‘u ru r  bilan  dedi  Asil- 

boy  uzoqlashib  ketayotgan  kishini  q o 'li  bilan  ko'rsatib. 

O dam   dovon  tom on  ketayotgan  edi.  -   Bu  Nurbek!  -  

tu sh u n tird i  Asilboy.

-   Nurbek!  Nurbek!  -   bor  kuchi  bilan  qichqirdi  Asya. 

Aftidan,  u  yugurm oqchi  bo 'ld i,  lekin  shu  zahotiyoq 

t o 'x t a b ,   sevingan,  beixtiyor  va  hayajonlangan  tusda, 

xuddi  bar  galgidek  ertalab  qoyatosh  oldiga  yugurib 

borib,  B aydam tolning  go'z alligiga  mahliyo  b o 'lib   tur- 

gandek,  dong  q o tib   qoldi.  -   Shunday  b o 'lishini  bilgan 

edim!  -   shivirladi  Asya.

Nurbek  k a tta   qoya  orasiga  yashirindi.  Asya  u  bi­

lan  faxrlanar,  ayni  choqda  uni  qo'm sab  yurak-bag'ri 

o 'r ta n ib   yonayotgan  edi.  U  k o ‘z  yoshi  qilmaslik  uchun 

yuzini  teskari  b urib  oldi  va  so'radi:

-   O ta ,  bu  yerdan  sovxozgacha  uzoqmi?

-   D ovondan  narida,  anchagina  y o ‘l,  lekin  bahuzur 

borsa  bo'ladi.

M U N D A R I J A

Birinchi  muallim.  Zaynab  tarjim asi............................... 

5

Somon  yo'li.  A.  Rashidov  tarjim asi...............................  63

Alvido,  Gulsari.  A. Rashidov  tarjim asi

 

.......................  165

Sohil  yoqalab  chopayotgan  olapar.  A .R ashidov  va

M . M ahm udov  tarjim asi....................................................... 349

Oq  yomg'ir.  A.  Rashidov  tarjim asi 

 

.................452

Raqiblar.  A.  R ashidov  tarjim asi......................................464

Baydamtol  sohillarida.  A.  Rashidov tarjim asi............... 493

C h in g iz   A y t m a t o v

T a n l a n g a n   a s a r l a r

2 -jild

Q issalar  va  hikoyalar

«Sharq»  nashriyot-m atbaa 

aksiyadorlik  kom paniyasi 

Bosh  ta h ririy a ti 

T oshkent  -   2012

M u h a r r i r  

V afo  Fayzulloh 

R a s s o m  

Umid  Sulaym onov 

B a d i iy   m u h a r r i r  

Tolib  Qanoatov 

T e x n i k   m u h a r r i r  

R a 'n o   Boboxonova 

S a h i f a l o v c h i  

L id iy a   Soy 

M u s a h h i h l a r :  

M .  Ziyamuhamedova,  Sh.  Xurramova

N a s h r