Tanlangan asarlar
Download 5.46 Mb. Pdf ko'rish
|
|
deb onasini y u p atishayotgandir? Bular esa qayiqda zim-ziyo zulm at ichida giryon kezishar, tungi tu m a n q o 'y n id a n xalos b o 'lishga intilib, so'nggi umidlari ham asta-sekin tu g a b borardi. Y o'q, bu olishuvda kuchlar aslo te n g emasdi - bir yoqda mangu zulmat, olam yaralganidan beri m avjud b o 'lgan, Quyosh yaralishidan ham avval m avjud b o 'lg an m angu zulmat: ikkinchi yoqda - shalog'i chiqqan qayiqda tum an qur- shovida qolgan t o ' r t odam ... O kean o 'rta sid a suvsiz, oziqsiz, yo'lchi yulduzlarsiz, zim-ziyo zulm atda qolgan t o ' r t odam... Kirisk umri bino bo 'lib , b u n aq a zim-ziyo zulmatni ko'rm agandi, tash n alik azobi shunchalik ayovsiz bo'lishini tasavvur qilmagandi. H ushini y o 'q o tib qo'ym aslik uchun u suv keltiruvchi k o 'k sichqon to 'g 'risid a , qachonlardir suv berib shifo berib uni o 'lim d a n qutqazib qolgan ko'k sichqon haqida o 'y la y boshladi... « K o 'k sichqoncha, suvingdan ber!» - onasi o 'rg atg an mana shu ajoyib so'zni bola tinm ay tak ro rla y boshladi: « K o 'k sichqoncha, suvingdan ber!» Garchi hech qanday m o'jiza yuz bermasa ham bola hadeb yalinib-yolvorib k o 'k sichqonni chaqiraverdi. Endi bu - bolaning umid ishonchi va tash n alik k a qarshi birdan-bir chorasi b o'lib q oldi...
Kirisk hadeb shu so'z larni ta k ro rla r ekan, tashnaligini o 'ylam aslikka urinib goh m udrar, goh uy g 'o n ib ketardi. Shu v aq t bola bexosdan O 'r x o n bobo bilan Emrayin- 419
ning uzuq-yuluq gaplarini eshitib, uy g 'o n ib ketdi. U lar nim anidir shivirlashib, uzoq m uhokam a qilishardi. Bola cholning biqiniga qapishib o 'tirg an i uchun uning g ap la rini aniqroq eshitardi. O tasin in g gaplari esa unchalik q u lo g 'ig a chalinmasdi - u nariroqda, eshkaklari oldida o 'tira rd i. O 'r x o n bobo o g 'ir nafas olib, tom og'i xiril- laganicha z o 'rg 'a g ap ira r edi. - M ening senga aql o 'rg a ta d ig a n joyim y o 'q , lekin o'zing o 'y la b ko'r, atkichx - dedi qizg'in shivirlab Emrayin, boshqalar eshitmasin deganday. - O 'z in g aqlli odamsan-ku. - O 'y la d im , obdan o 'yladim , shuni m a'q u l ko 'rd im , - javob berdi. O 'r x o n bobo, chamasi, o'z ining gapini m a ’qullab. U lar bir nafas jim qolishdi. S o 'n g Emrayin gap boshladi: - Kemaga tush g an n in g joni bir,
hammamizning taqdirim iz bir. - T aqdir, taq d ir, - alam bilan g 'o 'ld ir a d i O 'r x o n bobo. - T aqdirdan qochib q u tu lib bo'lm aydi, bilaman buni, - nafasi qisilib, xirillaganicha gapirdi chol. - Shuning uchun ham uni ta q d ir deyishadi-da. Xohlay- sanmi, xohlamaysanmi, ta q d irn in g bu bilan ishi y o'q. O q ibati shunday bo'lgach, ta q d ir bilan bahslashishning nima keragi bor. Hech bo'lmasa, birontamiz omon qo- laylik. O 'z in g o 'y la , birdan y o 'lla r ochilib ketsa, yer ham k o 'rin ib qolsa, manzilni ko'zlab jo n -ja h d in g bilan borayotganingda, bir-ikki tomchi suv yetmagani uchun hamma halok bo'lsa - alam qilmaydim i? Emrayin bunga jav o b an nimagir dedi, yana jimib qolishdi. Kirisk uxlashga urinib, hadeb k o 'k sichqonni cha qiraverdi. Nazarida, u u x la b qolsa k o 'k sichqon keladi- ganday edi... Biroq uyqusi kelmadi... K o 'k sich q o n ch a , s u v in g d a n her! - M ilxunning ahvoli qalay? - so'radi O 'r x o n bobo. - Avvalgiday, xushsiz yotibdi, - javob berdi Em rayin.
- Y otipti degin, - biroz jim lik d an s o 'n g yana 420
davom etdi O 'r x o n ota. - H ushiga kelgandan so 'n g - unga aytib q o'ya rsan... - Yaxshi, atkichx, aytam an, - Emrayinning ovozi titr a b chiqdi, buni bildirmaslik uchun zo'r bilan y o 'ta lib qo 'ydi. - Aytganingday bo 'lad i, ham m a gaplaringni yetkazaman. - Uni ju d a hu rm at qilishimni aytib qy. U k a tta ovchi, ham yaxshi odam. Men uni hamma v aq t hu rm at qilganman. Y ana jim ib qolishdi. K o 'k sichqoncha, su vin g d a n ber! Keyin Emrayin nim adir dedi, Kirisk uning so'zini aniq eshita olmadi. O 'r x o n bobo unga javoban dedi: - Y o 'q , baribir kutolm aym an. Ko'rm ayapsanm i, ma- dorim qolmadi. Yaxshi it o'ligini ko'rsatm as, deganlar. Men anoyi odam emasman! Buni o'zim bilaman. Tush- imda doim Suv parisini ko'rardim . Sening bunga aqling yetm aydi... Men o 'sh a n in g m akoniga ketishni xohlay- man... U la r y ana allanim alar h aqida gaplashishdi. Kirisk suv ruhi - k o 'k sichqonni chaqira-chaqira u xlab qoldi: K o 'k sichqoncha, su v in g d a n beri Bolaning oxirgi eshitgani E m rayinning gapi bo'ldi. U O 'r x o n boboga yaqinroq surilib, bunday dedi: - Esingdami, a tkichx, bir yili savdogarlar b u g 'u la r qo'shilgan cha nalarda kelishib, b o ltalar va har xil buyum larni m o'ynaga alm ashtirib ketishardi. Anovi bar- zangi, m alla savdogar aytgandi, allaqaysi olis bir y u rtd a ulu odam bor ekan, dengizda piyoda yurarkan. S hun day odam lar ham bor-a, bu dunyoda... - Demak, o'sha odam
ju d a ulug'
odam ekan,
ulug'larning ham ulug'i ekan, - javob berdi O 'rxon bobo. - Bizning eng ulug' odamimiz esa - Suv parisi... Kirisk uxlab qolgan, am mo uyqusidayam allaqanday uzuq-yuluq g ap lar shuuriga yetib borardi: - Shoshma, ota, biroz o 'y la b k o 'r... - Bo'ldi. Endi yoshimni yashab b o 'ld im ... Y o'lim dan qaytarm a. M adorim qolmadi, chiday olm aym an... 421
- S hunday q o ro n g ‘ida-ya... - Baribir emasmi?... - Senga aytadigan gaplarim bor hali... - G ap hech qachon tugam aydi. Bizlardan keyin ham tugamaydi. - S hunday q o ro n g ‘ida-ya. - Y o'lim ni to'sm a. Ilojim y o ‘q, majolim quriyapti. Kuchim borida o'zim... - S hunday zulm atda-ya... - Sizlar bardosh qilinglar, bochkachaning ta g id a oz- moz suv qolgan... Kimningdir k a tta , g 'a d ir -b u d u r va yapaloq kafti q altiragancha bolaning boshini asta siypadi. Kirisk
m udroq ichida bo'lsayam bu O 'r x o n boboning qo'li ekanligini sezdi. Bu iliq va o g 'ir kaft ancha v aq tg a cha uning boshida tu rib qoldi, chol kafti bilan bolani balo-qazolardan himoya qilmoqchiday, bolaning boshini so'nggi m arta eslab qolm oqchiday edi. •
• • Kirisk tu sh id a dengiz yuzasidan odim lab ketayotgan emish. Yer bor deb o'ylagan tarafga borayotganmish, o 'sh a yerda miriqib suv ichaman, deb borayotganmish. Suv yuzida yiqilmay, cho'km ay odim otib ketayotgan- mish. Tevarak-atrofda g 'a ro y ib va g 'a la ti m anzaralar bor edi. Q ayoqqa qaramasin, k o 'z y etguncha tip-tiniq, y araqlagan dengiz yastanib yotardi. Dengiz va dengiz suvidan boshqa hech vaqo y o 'q edi. F a q a t dengiz va fa q at suv bor edi. Bola suv yuzida xuddi yer yuzi da yurgandek yurib borardi. Quyosh nurlari tushgan hamma yerda, ham m a tom onda to 'lq in la r ravon edi. T o 'lq in la r qayerdan paydo bo'lib, qayoqqa ketayotganini bilib bo'lm asdi. U dengiz ustidan yolg'iz o'zi y urib borardi. D astlab unga O 'r x o n bobo, Emrayin va M ilx u n la rn in g oldiga tushib, qanday bo'lm asin tezroq suvi bor yerni topib va ularni ham chaqirish uchun zir yugurib yurganday tu y uldi. Ammo keyin bu yerda yolg'iz bir o'zi qolgan- ligini fahmladi. U qichqirar, odam larning otini aytib 422
chaqirar, lekin hech kim ovoz bermasdi. Na biron jon, na biron tovush va na biron sharpa bor edi... Sheriklari qayoqqa g 'o y ib bo'lganini bilmasdi. B undan bola d a h shatga tushdi. Ovozi chiqmay qoldi. Hech qayoqda, hech joyda yer ko'rinm asdi. U nafasi og'z iga tiqilib, holdan toyguncha dengiz ustidan y ugurib ketdi. Ammo u hech qayoqqa jilolm ay, bir jo y ning o'z ida tu rib qolgandi. Toqatsizlanib, ichi yonib, nuqul suv ichgisi kelaverardi. S hunda u tepasidan uchib o 'ta y o tg a n qushni ko'rib qoldi. Bu Luvr o 'r d a k edi. O 'r d a k qichqirib uya qurish uchun joy axtarib, dengiz uzra uchib yurardi. Ammo hech qayerda bir parcha quruq yer topa olmasdi. Chor atrofda hadsiz-hududsiz to 'l q i n la r shovullardi. Luvr o 'r d a k zorlanib, nola qilar va b eto q at bo'lardi. - O 'rd ak jo n ! - dedi unga Kirisk. - Yer qayerda? Qaysi to m onda? Suv ichgim kelyapti! - O lam d a yerning o'zi yo 'q , hech qayerda yo'q! - javob berdi Luvr o 'rdak. - Atrofda to 'lq in la r bor, xolos. - Q olgan odam lar qayoqda? - bola g 'o y ib bo'lgan odamlarni so'radi. - O d a m la r yo 'q , ularni izlab ovora b o 'lm ay qo'ya qol. U la r hech yerda yo'q! - deb javob qaytardi Luvr o'rd ak . Kiriskni t a ’riflab bo'lm aydigan dahshatli yolg'izlik va qayg'u-alam tuyg'usi c h u lg 'a b oldi. U bu joydan boshi oqqan tara fg a qochib ketgisi kelar, biroq boradi- gan joyn in g o'zi y o 'q edi, hamma tomonini faqat suv va to 'lq in la r o 'r a b olgan edi. O 'r d a k qora n u q ta g a aylanib, tobora uzoqlasha bordi. - O 'r d a k jo n , meni o'zing bilan olib ket, yolg'iz qoldirma! Suv ichgim kelyapti axir! - yolvorardi bola. Ammo o 'r d a k ovoz bermasdi, u hali dunyoga kel- magan yerni qidira-qidira, b u tu n la y ko'z dan g'oyib b o 'ld i. Q uyosh b o 'lsa charaqlab, ko'zni qam ashtirardi. Kirisk k o'z la rida yosh bilan u y g'ondi, u hamon entik ib y ig 'la r, najotsiz g'am -alam va q o 'rq u v uni yelkasidan bosib tu rard i. U yoshli ko'zlarini asta ochib, tush ko'rganligini fahmladi. Q ayiq suvda ohista chay- 423
qalib tu rard i. K ulra ng tu s olib borayotgan g'ira-shira tum an borliqni burkab, qursh a b olgandi. Demak, tun o 'tib d i, tong yaqinlashyapti. U qim irlab qo'ydi. - A tkichx, suv ichgim kelyapti, men tush ko 'rd im , - pichirladi u q o 'lin i O 'r x o n bobo tom on uzatib. Ammo q o 'lig a hech narsa ilinmadi. Q ayiq quy ru g 'id a g i O 'r x o n ning joyi b o 'm -b o ’sh edi. - Atkichx! - chaqirdi Kirisk. Hech kim javob ber madi. Bola boshini k o 'ta r ib tipirchiladi. - Atkichx, atkichx qayerdasan? - Qichqirma! - bir surilib bolaga yaqinlashdi Em rayin. U o 'g 'lin i quchoqlab, mahkam bag 'rig a bosdi. - Q ichqirm a, a tkichxing y o 'q endi! C haqirm a uni! Suv parisi m akoniga ketdi. Ammo Kirisk quloq solmadi: - Qani mening atkichxim? Q ani? Qani mening at- kichxim? - B o'ldi, y ig'lam a. Tinchlan, Kirisk, u endi y o 'q , - ota bolasini ovutishga tu tu n d i. - Sen fa qat yig'lam a. U o 'g 'lin g g a suv ber, deb menga tayinladi. Ozgina suvimiz bor hali. Y ig'ini bas qilsang, suv beraman. Ichib olasan. Y ig'lam asang bo'lgani. Q a rab tu rg in , hademay tum an tarqaladi, ana shu n d a ko'rasan... Kirisk yulqinib, otasining qu ch o g 'id a n otilib chi- qishiga talpinardi. U n ing harak atlarid a n qayiq chay- qaldi. Emrayin nima qilishini bilmasdi. - M ana, hozir bu yerdan ketamiz. Mana, qara, suz yapmiz. Ey, M ilxun, t u r o 'rn in g d a n , tu r. Senga ay ty a p man! Qani ketdik! M ilxun eshkak esha boshladi. Q ayiq suvda ohista sirpanganday suzib ketdi. U lar yorug' olamni hamon oppoq sutdek qoplab olgan tu m a n uzra y ana tayinsiz tarafga maqsadsiz suzib ketishdi. Yangi tu n n i u lar shunday qarshi olishdi. Endi q a yiqda uch kishi qoldi.
Kirisk biroz o'ziga kelganidan s o 'n g Emrayin esh k ak lar yoniga o 'tib oldi, ular t o 'r t eshkak bilan yana 424
o'sh a tayinsiz tom onga maqsadsiz suzib ketishdi. Endi qayiq t o ' r t eshkakning t a ’sirida tezroq suza boshladi. Kirisk bo'lsa, O 'r x o n boboning g 'o y ib bo'lganligidan larzaga tushib, kemaning q u y ru g 'id a g 'a rib o n a m ung'ayib o 'tirg a n c h a hamon entikib-xo'rsinib y ig 'la r edi. O tasi bilan M ilxun ham niho y atd a ezilib ketishgandi. U lar na o'z lariga, na Kiriskka biror ko'm ak bera olishardi. O 'y la b topganlari eshkak eshish bo'ldi. Ishqilib, qayiq yurib tursa bo'lgani. O ppoq tu m a n ichida ularning basharalari qorayib k o 'rina rdi. Hammalari daf qilib bo'lm aydigan shafqatsiz ofat
- tash n alik k a hamda ochlikka m ahkum etilgandilar. U lar jim ,
ch u rq etm ay
borishardi. Gapirishga qo'rqishardi ham. F aqat birozdan so 'n g M ilxun esh kakni tashladi. - Suvni bo'l! - dedi u Emrayinga g 'a m g in boqib. Emrayin bochkachaga yopishib olib, har bir odamga ch o'm ichning tu b id a bir necha q u ltu m d a n sirqitib suv quydi. Suvdan noxush q o 'lan sa hid kelar, t a ’mi bu- zilgandi. Ammo shu ham ju d a oz qolibdi. Yana ko'pi bilan u c h - to 'rt m arta ichishga у etardi, xolos. Hech kim suvga qonm adi, suv ichib hech kim ning ruhi yengil- lashmadi ham. Yana og'ir, aqlni ozdiruvchi kutish onlari boshlandi: ob-havo o'zgaradimi yoki y o 'q m i? Endi hech kimda hech qanday umidbaxsh tax m in la r qolm agandi. U lar majolsizlanib, holdan toyib, beixtiyor loqayd b o 'lib qoldilar. Tahlikali tu m a n ichida qayiqda maqsadsiz ay lanib, itoat bilan o 'z qism atlarini kutishardi. Taqdirga tan berishdan o'z ga chora qolmagandi. Tum an odamlarni ezib, irodalarini bo'sh a sh tirib q o'yga ndi. F a q a t bir gal Milxun q a ttiq so 'kinib, n afrat t o 'l a titr o q ovoz bilan g 'o 'ld ira d i: - Tum an chekinsa - o 'lim im ga ham rozi bo'lardim ! O 'zim ni suvga tashlardim . Y orug' olam ning bir chetini ko'rsam bo'ldiydi! Emrayin indamadi, h a tto o'g irilib ham qaramadi. Nima ham deya olardi? Endi u qayiqda qolganlarning yoshi u lu g 'i edi-da. Indamay o 'tirish d a n boshqa iloji qolmagandi. Q ayoqqa ham suzishardi! 425
V a qt o 'tib borardi. Q ayiq o'zidan o ‘zi to 'x t a b , gob muallaq tu rib qolar, gob y ana jo yidan qo 'z g 'alard i. Soat o 'tg a n sayin o'lim xavfi o rta borardi - qon- magan tashnalik yoniga jo n -tan n i yemiruvchi shafqatsiz ochlik ham qo'shildi. D arm onlari qurib, majolsizlanib borishardi. Kirisk ko'zlari qisilib, kemaning q u y ru g 'id a yotardi. Boshi aylanib, ko'ngli aynirdi, och qorinda o g ‘riq turib, nafas olishi m ushkullashardi. Tobora tashnaligi oshib, ju d ay am suv ichgisi kelaverdi. K o ‘k sichqoncha, s u v bergin! Bola suvga qondiradigan k o ‘k sichqonchani yalinib- yolvorib chaqirar ekan, endi hamma narsani unutishga urinar, O lap a rn in g etagidagi uzoq-uzoqlarda qolgan va endi erta k k a aylangan hayotini eslab, najo t kutardi. « K o‘k sichqoncha, suv bergin!» - deb shivirlardi u boshi aylanib. 0 ‘t- o ‘langa c h u lg 'a n g a n tepalikda o'y n a b , xuddi g 'o 'la d e k pastga du m alab tu shganlarida ham boshi shunday aylanishini k o ‘z oldiga keltirdi. Eh, ju d a qiziq, ajoyib o 'y in edi-da. Bu o 'y in d a Kirisk ham- madan abjir va chidamli b o 'lib chiqardi. Tik tepalikka chopib chiqasan-da, u yerdan y o n b ag 'irla b pastga qo'yib yuborilgan po'stloqsiz g ‘o 'lad e k , aylanib dumalaysan. Q o 'llarin g n i ikki yoningga m ahkam qapishtirib ola- san. Jo y in g d an q o ‘z g ‘alish uchun avval o 'z ingga o'zing ko 'm ak berasan. Bir, ikki, uch m arta um baloq oshgan- ingdan so‘ng uyog'iga yum alab ketaverasan, o'zingni t o 'x t a t i b qololmaysan. Mazza qilganingdan rosa xaxo- lab kulasan, osmon esa goh u, goh bu chekkasi bilan to 'n ta rila d i, b u lu tla r aylanib, ko'z o 'n g in g d an lip-lip o 'ta d i, d a ra x tla r aylanib a g'anaydi, hamma narsa oyog'i osmondan b o ‘lib ketadi, ko'kdagi quyoshning esa ku- laverib ichagi uziladi. B olalarning shovqini, qiyqiriqla- rini aytmaysizmi! P astga q arab shitob bilan yum alab tushaverasan, tushaverasan, shu n d a ortin g d an yugurib kelayotgan bolalarning goh cho'ziq yuzlari, goh bukil- gan oyoqlari ko‘z oldingdan lip-lip o 'ta v e ra d i, nihoyat, t o 'x t a b qolasan. Eh! Shunda qulo q larin g sh an g 'illab 426
ketadi. S hundan so 'n g eng qiziq, eng nozik joyi keladi. Bir, ikki, uch deyilganda o 'rn in g d a n sakrab tu rib olib, boshing gir-gir aylanishiga qaram ay, yiqilib tushmasli- ging kerak. O d a td a birinchi m arta hammayam yiqiladi. Ana kulgi-yu, mana kulgi! Hamma kuladi, o'zing ham kulasan. O y o q d a mahkam turm oqchi b o ‘lasan-u oyog'ing ostidagi yer a g 'd a rlib ketayotgandek bo'ladi. Kirisk esa yiqilmasdi. O yoqda m ustahakam tu r ib olardi. Shunga intilardi. Axir, M uzluk doim shu yerda b o ‘lardi-da! U n ing oldida bo'sh-bayov bolaga o 'x sh a b yiqilishni o'z iga ep ko'rmasdi. Ayniqsa, M uzluk bilan tep alik d an kim o'sharga dum alashganida rosa huzur qilishardi, rosa kulishardi. Q izlar ham tepadan dum alayverardi. F aqat u lar qo'rqoq bo'lishadi, kokillari doim biror narsaga ilashib qoladi. Ammo bu hisob emas. B unaqa quvnoq o 'y in d a a lb a tta biror jo ying lat yeyishi tu rg a n gap. M uzluk bilan ular pastga dum alaganlarida, Kirisk bildirmay tirsaklarini atayla b keng yozardi-da, undan o 'zib ketmaslik uchun t o 'x t a b qolardi. U la r atrofdagi- larning qichqirishlari va xaxolab kulishlarini eshitib, bir v a q tn in g o'z ida pastga dum alab tushishar va «uch», deb sanalgunicha baravar sakrab oyoqqa tu rib olishardi. S h u n d a M uzlukka oyoqda mahkam tu rib olishga yordam berish, qizni suyab qolish nechog'lik zavqli ekanligini hech kim fahmlamasdi. U la r bir-birlariga madad berib, beixtiyor quchoqlashib olishardi. Muzluk xursandligi- dan rosa kular, uning kulgidan cho'chchaygan lablari bolaning ham kulgusini q istatardi; Kirisk ushlab qolsin deb Muzluk hamisha shunday qilar, o'z ini g o 'yo yiqi lib ketayotgandek qilib k o 'rsa tar, Kirisk bo'Isa uni ushlab qolib, quchoqlab, oyoqda m ahkam tu rib oli- shiga ko'm aklashardi. Ana shunda u lar allaqanday sirli m asrurlik va h u rk a k bir m u h ab b at onlarini boshidan kechirayotganliklarini hech kim bilmasdi. Qizchaning yupqa ko'ylakchasi ostida yuragi d u k u rla b urar, ular- ning badanlari dam-badam bir-birlariga teg ib k etar va Kirisk qizning endigina tu g u lib kelayotgan va tarang- lashgan siynalariga q o 'li tegib ketganini, shunda qizcha 427
titra b , tezgina uning pinjiga kirib olganini, boshi ay lanib ketganidan xum or ko'z lari sirli bir chaqnaganini sezib qolardi. B utun olam - yer va osmondagi jamiki narsalar - u lar bilan birga qo 'sh ilib aylanar, tinimsiz kulgi-yu baxtiyorliklariga, cheksiz quvonchga t o 'l a r edi. Bu naq a d ar ajoyib saodat ekanligini hech kim xayoliga keltirmasdi! F a q a t bir gal buni o'z idan biroz k attaro q , yomon k o 'rib yuradigan qabiladoshi sezib qoldi va u ahmoq boshi aylanganidan g o 'y o o'zini oyoqda tu t ib tu ra olm ayotganday yopirilib kelib M uzlukka yopishmo- qchi bo 'ld i. M uzluk chap bergancha undan o'zini olib qochar, u bo'Isa boshi aylanib o'zini yiqilayotgan qilib k o 'rsa tib, qizning izidan y ana yetib olar va uning ustiga o'zini tashlam oqchi bo'lardi. Kirisk u bilan m ushtlashib qoldi. U bola gavdaliroq b o 'lg an id an bir necha bor Kiriskni urib yiqitdi. Lekin har holda kurash durang bilan tugadi - Kirisk bo'sh kelmadi va qiz bolaning himoya qilishiga ham ruxsa t bermadi. Lekin bu voqea boshqa tak ro rla n m ad i... U la r o 'y n a b -o 'y n ab , terg a botib, qizib-yonib, ariqdan suv ichgani yugurib ketishardi. Naqadar m asrur lahzalar edi!
Anhor sal nariroqdan ta rd i. U o 'rm o n d a n oqib kelib, bolalar o'y naydigan joydan chiqardi. Buloq suvi toshdan toshga urilib oqib, moviy o 'rm o n salqinini o'zi bilan birga olib kelardi. Q alin o'sgan o 't - o 'la n la r sh o 'x j ilg 'a sohillarini k o 'pchitib, bir-biriga yaqinlashtirib qo'yganday, eng yaqin va g 'o v la b o'sgan o 't- o 'la n la rn in g egilib tu rg a n shoxlaridagi yaproqlari esa suv oqimida y u lqinib turardi. Buloq suvi goh ofto b d a tovlanib, goh qovoq solib turgan q irg'oq ostiga s h o 'n g 'ib , goh o 't- o 'la n la rn in g va tol chiviqlarining orasiga yashirinib, hech narsani pisand qilmay, dengiz tomon tinim bilmay shoshilardi. Bolalar bir zumda anhorgacha chopib borib, zum 428
o 'tm a y ; o ‘t- o ‘lanlarni ikki tom onga surib tashlab, o'z larini suvga tashlashardi. Q o 'lla r in i yuvib, hovuchlab ichishga sabrlari ham chidamay, bosh lari ni engashtirib, yuzlarini bilqillayotgan, mayin q itiqlayotgan suvga chayib, kiyiklar singari suv ichishardi. Eh, naq a d ar laz- zatli d am lar edi!
U lar suvga engashib, ariq b o ‘yida yotishardi. Yel- kalari bir-biriga tegib, s h o 'x oqim ga tu t ib turgan q o 'llari, g o 'y o bir odam nikiday yaqinlashib, qo'shilib ketardi. U la r lablari bilan suvni ilib olgancha ichishar, og'izlarida q u ltilla tib o 'y n a b , maza qilib, to 'y ib -to 'y ib ichishardi. U la r bu yerdan aslo ketgilari kelmas, bosh- larini top-toza suvdan k o 'ta rg ila ri kelmasdi. Tezoqar suvda u lar o 'z la rining xira akslarini tom osha qilishar: bir-birovlarining suvdagi kulgili, g 'a la ti basharalariga nazar tash lab kulishardi.
M uzluk shu yotishda buloqdan boshini ko'tarm ay, qisiq k o'zlarining qiri bilan qarar, Kirisk ham xuddi unga shu tarz d a q uvlik bilan jilm ayardi. Muzluk o'z idan c he tla tga n bo 'lib , uni yelkasi bilan tu r ta r , u ham bo'sh kelmasdi. Shunda M uzluk og'z iga suv t o 'l a t i b olib, uning yuziga purkardi. Kirisk ham xuddi shunday qilar- di: og'z iga y ana ham k o 'p ro q suv olib, bor kuchi bilan M uzlukning yuziga puflab separdi. Tiyiqsiz s h o 'x lik va yugur-yugurlar shunday boshlanib ketardi. U lar suvda quvishib, bir-birlarini istaganlaricha shalabbo qilib, qiyqirib, xaxolashib jilg 'a n i boshiga k o 'targ an larich a u yoqdan bu yoqqa chopishardi... K o 'k sichqoncha, s u v bergin! Shu yurish-turishlarni eslar ekan, endi u davralar- 429
ning hech qachon q ay tib kelmasligini anglab Kirisk azoblanardi. Nafas olishi tobora qiyinlashar, tez-tez qor- ni sanchib o rirdi. U o g 'riq d a n tirishib, unsiz y ig ‘lar ekan, hamon: K o 'k sichqoncha, su v berginl - deb yolvorardi. U shunday o ‘y-xayollar bilan o'zini c h a lg'itishga h arak at qilardi. Atrofda hech narsa o'zgarmasdi. Op- poq tum an qatlam i avvalgidek q ilt etm ay borliqni o 'rab olgandi.
O vchilar, har biri o'z o 'rn id a , qayiqda chalajon bo 'lib , cho'zilib yotishardi. U larni oldinda nima kuta- yotgani avvalgidek no m a’lum edi. S h u n d a birdan qayiq kuchli chayqaldi va Kirisk otasining qo 'rin c h li xitobini eshitdi: - Milxun! M ilxun! Nima qilyapsan? To'xta! Kirisk boshini ko 'tarib , hang-mang b o 'lib qoldi. M ilxun qayiqning chetidan engashib, dengiz suvini c h o'm ichlab olib ichardi. - Bas qil! - unga tashlandi Emrayin cho'm ichni to rtib olmoqchi bo'lib. Lekin M ilxun xezlanib, ta h d id qildi: - Yaqinlashma, Soqol! O 'ldiram an! U og'ziga olib bo'lm aydigan bu achchiq nam akob suvni ichar, ko'kragi va yenglari suvga botib, kiyimlari jiq q a ho'l b o 'lib ketgan, to m o g 'ig a tiq ilib qolsayam o'zini zo'rlab, titro q q o 'lla ri bilan cho 'm ich d a n og'zini olmay ichar edi. Yuzlarining tu k la ri hayvonlarnikiga o 'x sh a b tik k ay ib ketgandi. Keyin
u ichib-ichib cho'michni qayiqning ostiga tashlab, chalqancha yotib oldi. U xirillab, bazo'r nafas olardi. U shu ahvolda yotar va hech kim unga hech qanday yordam bera olmasdi. Kirisk q o 'rq ib ketganidan g 'u ja n a k b o'lib yotib oldi, tashnaligi b a tta r ortib, qorni burab og'riy boshlaganini sezdi. Boshi quyi solingan E m rayin yana eshkakni qo'liga olib, tum anda qayiqni ohista allaqayoqqa jildirib ketdi. U ning boshqa iloji y o 'q edi. M ilxun goh tinch ib qolar, goh yana talvasaga tushib titr a r, xirillar, chanqoqlik x u ru jid a n tamom b o 'layotgan 430
edi. Biroq oradan m a'lu m v aq t o 'tg a n d a n so 'n g yana boshini ko'tardi: - Yonyapman, ichim yonyapti! - deb u kiyimning yoqasini y irta boshladi. - Ayt, nima qilaylik? Q an d ay yordam beraylik? Anavinda hali bor, - Emrayin bochkachaga imo qildi. - Ozgina quyib beraymi? - Y o'q, - rad qildi M ilxun. - Endi hojati y o 'q . Tun- gacha sabr qilib, keyin rahm atli atkichximiz orqasidan... Ammo
sabrim chidamadi. Mayli. Yaxshiki, boshqa n o jo 'y a ish qilib qo'y m adim . Suvning borini ichib qo'y g a n im d an nima foyda bor edi. Paym onam to 'lg a n g a o'x shaydi. Endi men ham ketaman. Bas, hammasi ta mom. O 'z im , kuchim borida... Kimsasiz dengiz o 'rta sid a , na boshi, na oxiri tayin- siz, na qachon halok qilishi tayinsiz tum an ichida o'zini asta-sekin o 'lim ga m ahkum etgan odam ning so'zlarini eshitish d ahshatli edi. Emrayin d o 'sti va inisi M ilxunni bir navi tinchlantirm oqchi, nimadir demoqchi b o ‘ldi-yu, ammo M ilxun eshitishni istamas edi. U oshiqardi, o'z azoblariga bir y o 'la chek qo'yishga intilardi. - Sen, Emrayin, gapirib ovora b o'lm a, b o 'la r ish bo'ldi! - M ilxun te lbalardek g 'u d u rla d i: - O'z im, o 'z im ketaman. Sizlar, ota-bola bilganingizni qilinglar. Shunisi tuzuk. Bu ishim uchun kechiringlar. Sizlar ota- bola, qolinglar, hali ozgina suv bor... Men hozir oshib o 'tam an . - M ilxun shu so'zlarni aytib, o 'rn id a n turdi, qayiqning chekkasini ushlab engashdi. G andiraklab, bor kuchini ja m la r ekan, M ilxun Emrayinga yer ostidan q arab dedi: - M enga x a la q it berma, Soqol! Shunisi tuzuk. Men- ga x a la q it berma. Yaxshi qolinglar. Ehtim ol, qirg 'o q q a y etib olarsiz. Men esa hozir... Sen qayiqni darrov haydab ket. Darrov, tush u n d in g m i? K utib o 'tirm a . Yaqinlash- sang - ag 'd a rib yuboram an. Endi hayda. Soqol, tezroq hayda. Eshityapsanmi, yo'qsa, ag'd arv o ra m an ... Emrayin uchun M ilx u n n in g d o 'q lari va yolvorish- lariga bo'ysunishdan boshqa iloj qolm agandi. Qayiq sassiz tu m a n va sassiz suvni kesib, t o 'g 'r ig a suzib ketdi. Kiriskning yuragi qaqshab, y ig 'la b yubordi: 431
- Aki-M ilxun! Aki-M ilxun! U n d a y qilma! Xuddi shu daqiq ad a M ilxun qayiqdan dadil o'zini tashladi. Q ayiq qiyshayib qalqib ketdi va y ana o'z ho- liga keldi. - Nariroq! Nariroq
ketinglar! -
baqirdi M ilxun
muzdek suvda shaloplar ekan. Tum an darhol uni ko'zdan yashirdi. Ham may oq jim ib qoldi, keyin s u k u n a td a suvga g 'a r q b o 'layotgan odam ning yangroq ovozi, so'nggi xitobi eshitildi. S hun da Emrayin o'zini tutolm adi. - M ilxun! Milxun! - x ito b qildi u va h o'ngrab, qayiqni orqaga burdi. U la r darrov orqaga qaytishdi. Ammo allaqachon M ilxun g 'o y ib bo'lgandi. Suv yuzasi g o 'y o hech narsa yuz bermagandek b o 'm -bo'sh va osoyishta edi. O dam ch o 'k k a n joy qayerdaligini aniqlash m ushkul edi. S hundan keyin ular hech qayoqqa borm asdan, kuni bilan shu yerda qayiqda suzib aylanib borishardi. Ular- ning ikkalasi ham falokatdan qayg 'u -h asra tg a to 'lib yig'lashardi. Kirisk otasini yig'lashini um rida birin chi m arta ko'rishi edi. O tasi sira b u nday ahvolga tushm agandi. - Ana endi yolg'iz o'zimiz qoldik, - pichirladi Emrayin, soqoliga tushgan ko'z yoshlarini artib, o'zini q o'ya rga joy topmay, - M ilxun, eh, qadrdonim Milxu- nim! - shivirladi u hiqillab. Kun tu g a b borm oqda edi. U larga shunday tuyildi. Agar qayerdadir quyosh bo'Isa, agar u osmon uzra, de- ngizlar, tu m a n la r uzra suzib yurgan bo'lsa, demak, hozir u o'z y otog'iga xotirjam bosh q o 'y a y o tg a n b o 'lsa kerak. G 'ira-shira q o rong'ilik asta-sekin zulm atga aylanib bo- rayotgan qalin tu m a n ichida esa dengizda bedarak yo'q o lg an yolg'iz bir qayiq aylanib yurar, un d a endi fa q at ikki kishi - ota-yu bola qolgan edilar. B undan oldin, kech tushm asdan sal avval, Emrayin nihoyat suv ichish payti bo 'ld i, degan qarorga kelgandi. Kirisk buni zoriqib kutayotganligi, o'z ini tiyib, lom- mim demay, tashnalik va ochlikka nechog'lik bardosh berayotganligi sezilib tu r a r edi. M ilx u n n in g halokatidan 432
keyin suv ham eslaridan chiqqan edi. Lekin asta-sekin tashnalik yana kuchini k o 'rsa ta boshladi, endi hozirgi tash n alik k a boyagi u n utilga n tashnalik ham qo'shilib ayovsiz azob berardi. Emrayin biror tomchini ham behuda to 'k ib yubor- maslik uchun j u d a e h tiyotlik bilan aynigan suvni av val Kiriskka sirqitib q o 'ydi. Bola cho'm ichga yopishib, telb alard ek bir zumda o 'z ulushini y u tib bo'ldi. Keyin Emrayin o'zi uchun suv quyarkan, endi suv bochkacha- ning tu b id a g in a qolganligini ko'rdi. O tasining qo'lidagi bochkachaning egilishiga q arab Kirisk ham buni fahm- ladi. Emrayin shunday bo'lishini avvaldan bilgan bo'lsa ham hayron qolib, rangi qu v o'chdi. Endi Emrayin o'z ulushini ichishga shoshilmadi. U q o 'qqisdan miyasiga urgan fikrdan larzaga kelib, cho'michni ushlagancha o 'y la n ib qoldi. C hanqoqni bosish bu fikr oldida hech g ap b o 'lm ay qoldi. - Ma, ushlab tu r, - bunday qilishga h o ja t bo'lmasa- da, u cho'm ichni o 'g 'lig a uzatdi. Bola uchun suvli cho'm ichni q o 'lid a ushlab, uni ichishga botinolm aslik - ayni qiynoqning o'zi edi. Emrayin q o 'lla rin i bo'shatib, tiqinini mahkam o ‘rnashtirdi-da, deyarli b o 'sh boch- kachani o'z joy iga q o 'y ib qo'ydi. - Ich, - dedi u o 'g 'lig a. - Sen-chi? - hayron b o 'ldi Kirisk. - Men keyin ichaman. Hech narsani o 'ylam a, icha- ver, - dedi xotirjam lik bilan otasi. Kirisk darhol y ana sassiq suvning bu q u ltu m in i ham y utdi. C h an q o g 'i unchalik bosilmagan b o ‘lsa-da, har holda biroz tetiklandi. - X o'sh, qalay b o 'ld i? - so'radi otasi. - Biroz tuzuk, - m in n atd o r b o 'lib shivirladi bola. - Sen q o 'rq m a . Esingda tu t , odam og'ziga h a tto bir tomchi suv olmasa ham ikki-uch kun у ash ay oladi. Qiyomat-qoyim bo'lsa ham qo'rqm a. - Sen shuning uchun ichmadingmi? - Kirisk uning gapini bo'ldi. Emrayin, bu savoldan o'zini y o 'q o tib q o 'ydi. S o'ng o 'y la b tu rib , qisqa javob berdi: 433
- На. - O dam ovqatsiz qancha yashay oladi? Biz qachon- dan beri o vqat yemayapmiz-ku? - Suv bo'lsa b o'lgani. Lekin sen buni o'ylam a. Ke, yaxshisi, picha suzaylik. Ikkalamiz gaplashib olishimiz kerak.
Emrayin eshkaklarni g 'ijirla td i va u lar g o 'y o turgan joy larid a gaplasha olm aydigandek tum an ichida dengizda asta-sekin suzib ketishdi. O ta o'zini bosib olishi zarur edi. Shunday qilsa, fikrlarini bir joyga to 'p lash i, muhim su hbatga tayyorlanishi osonroq ko'c hadiganga o'xshardi. Shuni o'y lashi bilanoq a ’zoyi badani muzlab ketardi. U o'zi eshkak eshibgina qolmay, o 'g 'lig a ham esh- kak yoniga o 'tirishni buyurdi. Q a yoqqadir suzishning hojati y o 'q ligidan, bolaning o 'tirish id an ham h o ja t yo'q edi. Bola zilday va ancha k a tta b o'lgan dengiz eshkak- larini qiynalib eshar edi. U b itta eshkakni eplay olishi m um kin edi, ammo bir j u f t eshkakni aylantirish hali o g 'irlik qilardi. U stiga-ustak, Emrayinning o'zi ham, bolasi ham ancha madordan qolgandi. X uddi shuning uchun ham ota ishni tezlatishga m ajb u r edi. V a q t o 'tib borar, v aq t tu g a b borardi. Kirisk indamas, o g 'ir eshkaklarning birini bo g ‘dan, birini to g ‘dan qilib aylantirar, ularga qaramasdi ham. Ammo Emrayin bunga e ’tib o r bermas, uni boshqa narsa qiynardi. O 'g 'lig a , mana shu mushfiq, g o 'd a k la rch a nim jon, himoyasiz jussaga razm solarkan, yuragi qonga to 'lg a n in i hozirgina his etdi. Boshqa iloji bo‘lmasa-da, gap boshlashga ham jazm qilolmasdi... Tum an borgan sari q uyuqlashib borar edi. Emrayin o g 'ir o'yga botib, hamon qayiq haydar, uning chindan ham vaqt-soati yaqinlashib qolgan edi. U o'ziga-o'zi qancha d ald a bermasin, ta b iatan qanchalik baquvvat bo'lm asin, baribir tashnalik ham da ochlik uning sillasini q u ru tib , yemirib borardi. U ko'ngilsiz gapni aytish uchun o 'g 'lin i tayyorlashga ulgurishi kuchdan ketib qol- masdan, irodasi hali o'z q o 'lid a ekanligida bolasiga shu gapni tu sh u n tir ib qo'yishi zarur edi. O 'r x o n ham da M ilxunlardan s o 'n g u ham qayiqni 434
ta rk etishga m ajb u r ekanligini sezib o 'tira r d i. 0 ‘g ‘lini hayotini saqlab qololmagan ta q d ird a ham, har holda, umrini saiga bo'sayam uzaytirishi m um kin edi. Boch- kacha tubidagi suv qanchaga yetsa, o ‘g ‘lining umrini shunchaga uzaytirishning birdan-bir iloji shu ekanligini Emrayin tushunardi. T um an shu bugun kechasimi yo erta g a tarqaladi- mi, taxm in qilolmas, mabodo ertami-kechmi ob-havo jo 'n a sh ib ketgan ta q d ird a ham o ‘g ‘lining holi ne ke- chadi, u dengizda yolg'iz o'zi qolib ketib, jo n saqlab n a jo t to p a oladimi, yo'qm i - buni m utlaqo bilmasdi. Bu savolga ja v o b y o 'q edi. Agar dengizda havo ochilib ketgudek bo'lsa, oq tan li odam larning k a tta q ayig'i ta- sodifan uchrab qolarm ikin, deb umid b o g 'la r edi. Ammo shunday bo 'lad i, deb o'zini o'zi ishontirishga har qan cha urinsa-da, baribir bu - am alga oshmaydigan umid edi. Aytishlaricha, oq tanli kishilar q irg 'o q lard an ancha olislardagi okean orqali suzib o'tish ib , shu suvlarda ahyon-ahyonda paydo b o 'lib qolisharkan. O 'zlarining q anda ydir ishlari bilan allaqanday olis y u rtlard a n yana allaqanday olis y u rtla rg a suzib borishar ekan. Buni Em rayin bilardi. O 'z i ular bilan hech qachon uchrashmagan b o ‘lsa-da, bu haqda bilimdon savdogarlardan eshitgandi. U larning b a ’zilari esa go'yoki oq ta n lila rn in g to g 'd ek ulkan qayiqlarida suzishgan ham emishlar. M o'jiza yuz berib, y o 'lla r to 'q n a sh ib , oq tanli odam lar okeandagi m o'jazgina o'ym a qayiqni k o 'r ib qolsalar koshkiydi! Buning amalga oshishiga deyarli umid qilib bo'lm asdi. Biroq shunday b o ‘lsa-da, umidsiz shayton degandek, bir- gina shu fikr ularga tasalli berib tu rard i, xolos. Emrayin o 'g 'lin i tash lab ketishdan avval unga xuddi shu haqda gapirmoqchi edi. Kiriskni shu gapga ishon- tirish kerak, toki bola so'nggi nafasigacha, aql-xushdan ayrilm aguncha qayiqda qolsin. Agar suv tug ab , ajali yetgudek bo'lsa, u qayiqda o'lsin, toki O 'r x o n oqsoqol, M ilxun va endi shaylangan otasi kabi dengizga o'zini tashlashga m ajbur bo'lm asin. Boshqa yo'l qolmagandi. Shafqatsiz taq d irg a ta n berishdan boshqa iloji yo'q edi... Ammo o 'n bir yashar bola quyuq tum an ichida, 435
hadsiz-hududsiz dengizda b u tu n olam bilan yuzma-yuz qolib, tashnalik va ochlikdan asta-sekin o 'lib ketishini o'ylaga nida E m rayinning yuragi orqasiga to rtib ketardi. M ana shunisiga u aslo rozi b o ‘lolmas, ham m adan ham shunisi ezib yuborardi. S h u n d a u: « O 'g 'lim n i yolg'iz qoldirib ketolm aym an, u bilan birga o'lg an im m a ’qul», degan fikrga ham borganligini payqab qolardi... Tez o rada hamma yoqni yana zim-ziyo zulm at qop- ladi. Tum anli tu n n in g qop-qora zulmati dengizni yana qam rab oldi. Kunduzi tu m a n ichida biror yoqqa su- zishdan m a ’ni chiqmaganidek, tu n d a suzish b u ndan ham bem a’niroq ish edi. Q ayiq bir joyda ohista chayqalib turardi. H avo o'zgarishidan d arak beruvchi hech qanday alom at ko'rinm asdi. H ayhotday h u vullagan dengizdan boshqa hech narsa y o 'q edi. O ta-b o la kechasi qayiq tu b id a joylashib olib, bir-biri- ga mahkam yopishib yotishardi. Tashnalik va ochlikdan azob chekib, har biri endi nima bo'lishini o 'y la rd i... Kirisk otasi bilan yonma-yon y otarkan, otasi shu k u n lard a ju d a ozib, holdan toyganini, jussasi kichrayib, zaiflashib qolganligini sezdi. F aqat uning soqoli avval gidek q a ttiq botardi. O tasig a yopishib, unga achinib, ko'z yoshlarini tiyolm ay hiqillab yotgan bola ilgari o'z iga m a ’lum b lmagan azaliy farzandlik mehrini tiiydi. U ana shu h is-tuyg'ularni so'z bilan ifoda e ta olmasdi - bular uning qalbiga, qon-qoniga, yu ra k tepishiga singib ket gandi. Avvallari Kirisk hamisha otasiga o'xshashligi bilan faxrlanar, unga taqlid qilar, otasidek bo'lishni k o 'ngliga tu g ib q o 'yga ndi. Endi esa bola shuni anglab oldiki, otasi - uning o'zi, uning ibtidosi, o'zi esa o ta sining davomi ekan. Shu boisdan ham u azob chekar, otasiga xuddi o'z iga achingandek achinar edi. Shuning uchun ham u k o 'k sichqonchani chaqirib, o'z iga ham otasiga suv keltirib berishini o 'tin ib so'rardi:
C hidab
b o 'lm aydigan d arajadagi tashnalik azobi
436 soat sari ortay o tg a n bo'lsa ham ota o'zi uchun suv tashvishini chekkmasdi. Y urak-bag'ri yonib ichiga o 't tushganday to 'lg 'a n a v e rd i. Boshi g 'u v u lla b , ko'zi tinib, endi u M ilxunning so'nggi lahzalarda qanchalik, azob chekkanini fahmladi. Biroq u bu haqda o'ylamasdi. Suvni o'y lashning, to 'y ib suv ichish istagining endi m a ’nosi y o 'q edi. Agar o 'g 'l i b o'lm aganida, agar mana shu oxirgi zim-ziyo tu n d a pinjiga kirib olgan o 'g 'lin i tashlab ketishga o'zini m ajbur etolganida edi, u a l laqachon so'ngsiz u q u b a tla rg a chek qo'ygan bo'lardi. Mayli, o ‘g ‘lining n a jo t topishiga hech qanday umidi
b o ‘lmasa-da, har holda o 'g 'lin in g omon qolishi yo'lidagi oxirgi chora deb, uning umri oz b o ‘lsa-da, uzaysin deb, o'ziyam sezmagan holda shunga intilardi, uning oxirgi
umidi, istagi va a ’moli shu edi. Xuddi shu maqsadda Emrayin qayiqni tezroq ta rk etishi zarur edi. Biroq yana o 'g 'lin i deb bu ishga jazm etolmas, o 'g 'lin i ta q d ir ixti- yoriga tash lab ketishga yuragi dov bermasdi. Imillash, ishni orqaga cho'zish esa undan ham xatarli edi. Negaki o'z -o'ziga d ald a berishi uchun zarur b o 'lg an so'nggi ma- joli ham q irqilib borm oqda edi. O tasin in g umri tu g a b borardi... Buni u o 'g 'lig a qay yo'sinda, qanday so'zlar bilan tu sh u n tirsa ekan? Sen tirik qolishing uchun ta rk etyap- man seni, deb q an d a y ay ta oladi? - Ota! - birdan shivirladi Kirisk g o 'yo uning ni- malarni o 'y la b o'tirg an in i payqagandek va otasiga yana ham mahkam roq yopishib, k o 'k sichqonchaga yolvordi: K o 'k sichqoncha, bizga su v bergin! K o 'k sichqoncha, bizga su v bergin! Emrayin tishini-tishiga bosib, alam dan ingrab yubor- di-yu, am mo hech narsa deya olmadi. U fikran o 'g 'li bilan vidolashar, vidolashgan sari so'nggi qadam ga jazm etishga qiynalardi. U n ing boshidan kechirgan butun hayoti bugungi kechaga m uqaddim a ekanligini Emrayin endi anglab yetgan edi. Nazarida o'z umrini o 'g 'l i orqali uzaytirish uchun- gina dunyoga kelgan va xuddi shu boisdan ham halok 437
bo'lay o tg an edi. U o 'g 'l i bilan unsiz vidolasharkan, shu haqda o'y lard i. Emrayin o'zi uchun shuni kashf etdiki, u so'nggi lahzalargacha umrini o 'g 'l i d a davom ettirish uchun yashapti. Agar u ilgari bu haqda o'y lam agan ekan, demak, o'y lash g a sabab ham b o'lm agandir. Avvalari ham shu fikr yashin kabi miyasidan lip etib o 'tib qolardi. Hozir shu fikr bilan bog'liq bir voqea yodiga tushdi va bu fikrning m a ’nisiga endi tushundi. O 's h a n d a rahmatli Milxun va boshqa qabiladoshlari bilan birga o 'rm o n d a azim bir d a ra x tn i kesishayotgan edilar. D a rax t q ulay boshladi, xuddi shu p ay t u ta- sodifan ulkan d a r a x t ag 'd arilay o tg an tom onda turgan edi. Azamat d a r a x t yon-veridagi jam iki narsalarni bosib- yanchib ag 'd arilay o tg an edi. Shunda hamma baravariga baqirib yubordi: - Qoch! Emrayin k utilm aganda o'zini y o 'q o tib qo'y d i, ammo endi kech edi: naq osmon-u falakdan qasir-qusur etib shovullagancha yam-yashil o 'rm o n n in g bir
bo'lagini yuqoridan uzib olib a g 'an ay o tg an d a r a x t asta-sekin naq uning ustiga yopirilib tushayotganini k o'rdi. U shu dam da ham faqat birgina narsa - farzandi Kiriskni o'ylardi. Bolasi o'sha kezlari hali norasida, peshonasiga bitgan yolg'iz farzandi edi. Qizi P sulk hali dunyoga kelmagan edi, u shu lahzada ham shubhasiz o'lim osto- nasida faqat birgina narsani, o'zidan keyin olam da qo- ladigan farzandi Kirisk ekanini o'yladi. Boshqa narsalar" to 'g 'r is id a o'y lash g a ulgurm adi ham. D a ra x t yaprog'i chang-to'zon k o 'ta r ib uning yonginasida dah sh a t solib quladi. Shunda hamma yengil to rtib , qiyqirib yubordi. E m rayinning hech yeri shikastlanm ay omon qolgan edi. Hozir Emrayin shu voqeani eslab, o 'g 'lin in g dunyoga kelishi tufayli ham o'z ining shunday odam b o 'lib yetish- ganini, hayotidagi eng ezgu va eng kuchli tu y g 'u xuddi shu otalik tu y g 'u si ekanligini angladi. Buning uchun u xuddi shu haqda so'zlab bermoqchi edi, lekin o 'g 'lin i bezovta qilgisi kelmadi. Busiz ham bolaning ahvoli og 'ir edi...
O tasining umri oxirlab qolgan edi... 438
K o 'k sichqoncha, bizga su v bergin! K o 'k sichqoncha, bizga s u v bergin! O ta n in g umri oxirlab qolgan edi. U n ing ko'zi qiym ayotgan y ana bir-ikki to tli xotiralari qolgan edi, u bulardan umidini uzolmasdi. Garchi vaqt siquvga olayotgan b o ‘lsa-da, shularni yodiga tushirmas- d an tu r ib ajal quchog'iga o'zini tashlashi qiyin bo'ldi. Endi u doimo yodida saqlab yurgan xotiralari bilan vidolasharkan, qayiqni ta rk etish vaqti kelganligini u nutm adi... U xotiniga d astlabki kunlardanoq mehr qo'y gandi. Ajablanarlisi shunda ediki, xotini uyda o 'tirib o'y lagan narsalarni u ham dengizga chiqqan p ay td a o'y lagan bo'lardi. U lar birga yashayotgan dastlabki kunlardanoq shunday edi. U dengizga chiqqan v aq tid a o'y lagan narsalarni xotini ham o'ylagan b o 'lib chiqar, xotinining nima haqda o'ylaganini esa u ham bilardi... Olisdan bir-birlarining fikrlaridan bunday xabardorlikni ular sir tu tish a r, bu boshqalarga sir b o'lgan yaqinlik bax ti edi. Kirisk hali tu g 'ilm a g an , am mo gum onning dastlabki alom atlari ko 'rin ib qolgandi. Bu alo m a tla r tasdiqlanishi ham, tasdiqlanm asligi ham m um kin edi. Emrayin de ngizdan qaytib kelgan zahotiyoq xotinidan: - O 'g 'il b o 'ladim i? - deb so'radi. - Sekinroq kinrlar eshitib qoladi! - dedi q o 'rq ib ketgan xotini va shu zahotiyoq ko'zlari xushbaxtlikdan porladi. - Qayoqdan bila qolding? - O 'z in g bugun shuni o'y lagansan. O 'g 'il bo'lishini judayam xohlaysan, to 'g 'r im i? - O'z ing-chi? - Sen nimani o'ylagan bo'lsang, men ham shuni o'ylashimni bilasan-ku! Men ham xuddi shuni o'ylovdim. - Sen shuni o 'y lag a n in g uchun men ham shu haqda o 'ylaga nm a n, o'zing ham
o 'g 'il bo'lishini judayam xohlaysan-ku, t o 'g 'r im i? ... S hunday bo'ldi. O 'y la g an lari t o 'g 'r i chiqdi... Kirisk hali tu g 'ilm a g an d i, biroq xotinining oy-kuni yaqinlashib qolgan edi. Y aqin-orada xotinining ko'zi yorib qolishi mumkin edi. O 's h a kunlari xotini uning eskirib, ming 439
yamoq b o 'lib ketgan charm sholvorini kiyib yurardi. «Sen ovga ketganingda, - derdi u, - erkak ruhi doim uyda bo'lsin deb shunday qilyapman, yo'qsa, yangi mehmon o'sm ay qoladi». O 's h a kezlari eski charm shol vorini kiyib yurgan xotini uning ko'z iga ju d a chiroyli va ju d a jozibali k o 'rina rdi. D unyoda eng chiroyli va eng jozibali ayol edi uning nazarida. U larni ota-ona qiladigan odam farzand edi-da. Far- zandni o'ylashib yurgan kunlari ajoyib, tashvishli hamda m asrur k unlar edi! Nihoyat Kirisk tu g 'ild i... Endi shu farzandi bilan, unga aloqador jamiki n arsalar bilan vidolashuv payti keldi. Y ana esladi: Kirisk k a tta b o 'lib qolganida, bir kuni onasining jahli chiqib, «Sen y o 'q lig in g d a bunchalik qiy- nalmasdim», dedi. Bola ju d a xafa b o 'lib ketdi. O tasi dengizdan qaytib kelganida: - Men tu g 'ilm a g a n im d a qayerdaydim ? - deb so'radi u xarxasha qilib. Rosa kulgi b o 'ld i... Er-xotin indashmasdi-yu, faqat ko'zlari kulib turardi. Ayniqsa, Emrayin ja v o b berol- maganidan, nima qilishni bilmay d o vdirab qolganidan, bola yo'q lig id a qayerda ekanligini tu s h u n tir ib berol- maganidan xotini maza qilib kulardi. Endi esa ota o 'g 'lig a : hali olamga kelm aganingda sen menda, mening qonimda, belimda eding, shu qon belimdan onangga oqib o 'td i va sen menga o'xshash b o 'lib dunyoga kelding va hozir g 'o y ib b o 'larkanm an, senda qolam an, bolalaringning bolalarida qayta-qayta tu g 'ila m a n , deb aytib bergan bo'larm idi... Ha, u shunday degan bo 'lard i, o'lim i oldidan xuddi shuni aytib ketsa, baxtiyor bo'lardi. Ammo endi ham masi tu g ayotgandi. U n ing uru g 'i dun y o d a qolmayot- gandi. F arzandining ko'pi bilan bir-ikki k unlik ( b u n dan ortiq em as), umri qolganligini ota yaxshi bilardi. U n ing nazarida eng dahshatli falokat va eng dahshatli baxtsizlik xuddi shunda edi - o 'g 'lin i deb qayiqni tark etishida emas... 4 4 0
Emrayin pirovardida: «U m rining qolgan
kunlari O 'r x o n bobo va aki-M ilxunlarni m innatdor b o 'lib yod- da olib tu rg in » , deb o 'g 'lig a tayinlagisi ham kelardi. Endi bu odam lar y o 'q , b iro rta odam ularni eslaydimi - y o'qm i ularga buning endi farqi yo 'q , am mo sen o'zing uchun ularni d ilingda saqlashing lozim. H a tto o'lim oldidagi so'nggi d aqiqala rda ham o'zing uchun ularni dilingda saqlashing kerak. O 'la y o tg a n in g d a ham yana shu odamlarni o'zing uchun yodlab o 'lish kerak. Ammo
o 'y lab -o 'y lab , nihoyat, «bularga ehtimol, o ‘g ‘limning aqli y etar», degan qarorga keldi... •
• * Kirisk uyg'onganida, o 'tg a n kunlardagiga k o 'ra uncha sovqatm ay uxlaganini sezdi. U stiga otasining kamzuli yopib q o 'y ilgandi. Bola ko'zini ochib, boshini k o 't a r d i - qayiqda otasi y o 'q edi. U qayiqni ko'zdan kechirib, birdan seskanib tushdi-da, d a h sh a t bilan o 'k irib y ig 'la b yubordi, tum an li dengizning kimsasiz sahrosini alamli q ay g 'u g a to 'ld ird i. U ning umidsizlik va dard-alamga t o 'l a faryodi uzoq vaqtgacha tinm adi. U holdan toygun- cha rosa y ig 'la d i, keyin xirillab, qayiq tubiga yiqildi va boshini qayiq devoriga ura boshladi. Bu faryod uning o ta la r oldidagi qarzi, uning m ehr-m uhabbati, uning
qayg'usi va marsiyasi edi. Bola qayiqning tu b id a boshini ko 'ta rm a y , ko'zlarini ochmay yotardi. Endi uning uchun um idvor bo'ladigan hech narsa qolmagan, o'zini q o 'y a rg a ham jo y topolmas- di. Atrofni avvalgidek g'ira-shira tum an qoplab olgan va faqat bu gal dengiz qayiqni tu rg a n joyida u yoqdan-bu yoqqa te b ra tib turardi. Kirisk o'z ining u xlab qolganidan o 'k in ib h o 'n g ra b y ig 'lardi, u xlab qolm aganida otasiga tish -tirnog'i bilan yopishib olib, uni q o 'y ib yuhorm agan bo'lardi, u lar bir ga o 'lib ketgan lari, tashnalik va ochlik azobidan tezroq birga o 'lib ketgan lari yaxshi bo 'lard i. Shunda u bu d a h shatli cheksizlikda ta n h o o'zi qolib ketmagan bo'lardi. U kechasi q o 'qqisdan qayiq q a ttiq silkinib ketganini sezmay qolgani uchun, uyg'onm agani, o 'rn id a n sakrab 441
tu rib , qichqirmagani uchun o 'k in ib -o 'k in ib yig'lardi. O tasining dengizga o'zini tashlashiga yo'l q o 'ya rm idi? U ndan ko'ra, otasi bilan mana shu zim-ziyo girdobga o'zini otsa bo'lmasmidi! Bola xo'rsinib-xo'rsinib y ig 'la b , a ’zoyi badani zir qaqshab, sekin-asta m udray boshladi. O g 'i r musibat qarshisida chekinib turgan tashnalik endi alamini ol- gandek y ana yangi kuch bilan x u r u j qila boshladi. U h a tto tushida ham suvsizlikdan sillasi qurib, azob chekayotganini sezib yotardi. Tashnalik uni
holdan toydirib azoblab, b o 'g 'ib tashlayotgan edi. S h u n d a u uyqusiraganicha bochkacha tomon su d ra lib borib unga q o'l uzatganda tiq in n in g bo'shroq turganini va yonida cho'mich ham borligini k o 'r ib qoldi. U cho'm ichga suv quyib, hech narsani o'ylam asdan qim tingan lablarini ochib, qaqrab ketgan tom oqlariga tiq ilg u n ch a sipqira boshladi. S uvdan yana quyib, y ana ichgisi keldi, biroq o 'y lan ib tu rib , o'zini tiya oldi. Suv oz-ozdan yana ikki m arta ichishga yetardi, xolos... Keyin u g 'a m g a botganicha, otasi uni nega indamay tashlab ketgani haqida o 'y la y boshladi. Otasi bilan bir ga c h o 'k ib ketish unga osonroq bo'lardi. Endi yolg'izlik va dah sh a t uni qo'l-oyoqlarini bog'lab, chirm ab tashla- gan qayiqdan o'zini suvga otishga yuragi betlam aydi... Baribir u kuchini y ig 'ib olgach, o'z ini suvga tashlashga ahd qildi... Kun yarim lab qolgan bo'lsa kerak, ehtimol, peshin- dan oshgandir. T um anning ochilib borayotgan tusiga qarab, Kirisk shunday xulosaga keldi. Demak, quyosh tikkaga kelgan bo'lsa kerak. Biroq okean uzra muallaq tu rib qolgan Buyuk tum an qatlam ini hali quyosh nur- lari yorib o'tolm asdi. Tum an siyraklashib, qurigan o 'tin tu tu n ig a o'xsha b, ko'kkish rangga kirib borm oqda edi. Ammo baribir yigirm a-o'ttiz chaqirim narida, atrofida chayqalib turgan qop-qora suvdan boshqa hech vaqoni k o 'rib bo'lmasdi. Suzib boradigan joyning o'zi y o 'q edi, eshkaklarni ishga sol ishga ham q u vvati yetmasdi. U otasi ham da M ilxunning qayiq yondoriga b a ta r tib o 'm a t i b qo'yilgan eshkaklariga m a ’yus nazar soldi. Q ayiq endi tu m an d a 442
o'z holicha, no m a’lum yo'n a lish d a harak at qilib qalqib tu rard i. Hamm a tom ondan bolani yolg'izlik qursh a b ol gan, atrofda yurakni m uzlatib yuboruvchi m udhish bir dah sh a t hukm ron edi. Kechga borib yana hadeb suv ichgisi kelaverdi. U ning ochlik va zaiflikdan boshi aylanardi. Qimirlagisi ham, atrofiga o'g irilib qaragisi ham kelmasdi. Q ayoqqa ham qarardi, nimani ham k o'rardi. H a tto bochkacha yoniga yetib olish ham malol kelardi. U tizzalari bi lan sal emakladi-da, holdan toyib t o 'x t a b qoldi. Kirisk hademay butu n lay harakatsiz qolishiga ko'zi yetdi. U qo'lini yuziga yaqin olib keldi-yu, q o 'r q ib ketdi: qo'li b u runduq bolasining qurigan terisidek ozib, kichrayib ketgandi. Bu gal u keragidan ortiqroq suv ichdi. Endi boch kachaning eng tu b id ag in a suv qolgandi, y ana
bir m arta ichsa bo'ldi, tugaydi. Suvdan bir q u ltu m ham qolmaydi. Lekin endi baribir emasmi. Ammo y ana suv ichgisi, qonib-qonib suv ichgisi kelardi. O chlik azobiga k o ‘nikdi-yu, qornidagi og'riq bosilmadi, aksincha tinch- lik bermay sirqirab o g 'riy boshladi. Bola necha bor hushidan ketib, necha bor o'ziga keldi. Qayiq o'z holicha, u yerdan-bu yerga ko'chib, jon- lanib qolgan oqimlarga ergashib, tum an d a suza boshladi. Bir p ay t u o'zini dengizga tashlashga jid d iy qaror qildi. Ammo madori yetmadi. Tizzalab tu rib , qayiqning chetiga osilib qoldi. Q o 'lla rin i qayiqdan nariga cho'zdi, am mo o'z tanasini qayiqdan uloqtirishga qurbi yetmay, osilganicha qoldi. Keyin esa shunchalik toliqdiki, boch- kada qolgan suvni ichishga ham urinmay q o 'y a qoldi. U qayiq ichida qapishib y otgancha suv beruvchi sichqonchasini chaqirib unsiz yig'lardi:
Biroq k o 'k sichqondan d arak y o'q, u bo'lsa b a tta r suv ichgisi kelaverdi. Shunda yana ariqda y alang'och b o'lib cho'm ilishgan o 'sh a kezlar yodiga tushdi. O 's h a n d a u yetti yoshlardan oshmagandi. O 's h a yili yoz issiq keldi. O 'r m o n yoqasida rosa kun qizdirardi. B olalar o 'rm o n d a meva terishar, cho'milishardi. Onasi ham, ,singllsi ham 443
cho'milishardi. U la r boladan unchalik uyalishmasdi. Ik- kovlari yechinishdi, b u g 'd o y m ag 'iz sonlari bilan suvni to 'lq in la tib , sachratib, kaftlarini siynalariga qo'ygancha buloqqa seskanib-seskanib tushishdi. U la r bir-biriga suv sepishib allaqanday baqirib-chaqirishardi. U esa ariq bo'ylab, chopib balandlikdan o'z ini suvga tashlaganida ular, ayniqsa onasi rosa kulishgandi. «Q ara, qara, - derdi onasi singlisiga, - judayam o ‘xshaydi-ya, xuddi o ‘zi-ya!» u lar sho'x -shodon pichirlashib, xandon otib ku- lishib, yana allanim alar deyishardi... Adog'i y o 'q j i lg 'a suvi shitob bilan oqardi, undan to 'y ib - to 'y ib ichish va istagancha cho'milish mumkin edi... K o 'k sichqoncha, menga su v bergin! U o'zini yana o'sha ariq b o 'y id a tu rg an d e k his qildi. G o'yo u y ana saraton jaziramasida cho'm ilayotganm ish. Mana,
u q irg'oq b o 'y lab yugirib keldi-da, oqimga o'zini tashladi, ammo oqim ning salqinligini sezmadi. U suv emas, q anda ydir bir n o m a ’lum narsa, suv desang suvga o'xsham aydi, xuddi tu m a n n in g o'zi. U tu m a n d a cho'm ilyapti. Bunaqa suvda eti jim irlashib ketyapti. Onasi b o 'lsa kulm aydi, aksincha, y ig 'lay ap ti, «Qara, qara, u judayam o'x shaydi unga», - deydi u kimgadir va y ana yig'laydi, o 'ksinib yig'laydi. U n ing s h o 'r t a ’m ko'z yoshlari bolaning yuziga oqib tushayotir... • *
T u n d a Kirisk to 'lq in la rn in g chayqalishi va shov- qinidan uy g 'o n ib ketdi. Bola zaif chinqirib yubordi, u osmonga qarab, yulduzlarni ko'rdi! Shuncha kundan buyon birinchi m arta yulduzlarni ko'rishi. U la r zim-ziyo osmonda, balandda, dengiz ustidan suzib o 'ta y o tg a n bu lu tla r orasida porlab tu rard i. H a tto bir necha bor b u lu t lar orasidan shitob bilan suzib o 'tg a n oyni ham ko'rdi. Bola o'zini y o 'q o tib qo'ydi: yulduzlar, oy, shamol, to 'lq in la r - hayot, jonlanish boshlandi. G archand tum an pardasi hali shundoq turgan b o ‘lsa-da, qayiq shunday qalin tum an orasidan o 'tg a n d a hammayoq yana g'ira- shira zulm atga cho‘ksa-da, bu hoi uzoq davom etmadi. Buyuk tum an q o 'z g 'alib , ju n b u sh g a kelib, shamol va 444
to 'lq in la rd a n chekinib, olamga ta rq a b , yoyilib borardi. Bola ko'zlarida yosh bilan yulduzlarga boqardi. Eshkaklarni q o 'lg a olishga madori yetmasdi, yulduz larga q arab y o ‘1 topishni, qay tom onga q arab suzishni ham bilmasdi, qayerdaligini va kelajakda uni nima k utayotganini ham bilmasdi. Lekin u baribir yugurik t o i q i n l a r n i n g shovqinini eshitayotganidan, shamol turib, qayiq to 'lq in la r uzra suzib borayotganidan xursand edi. U sevinch va q a y g 'u d an , olam yorishganidan, dengiz jo n la n ib qolganidan y ig'lar, ichishga suvi va biron-bir yemishi b o 'lg a n d a edi, ehtimol u yana hayotni sevib qolgan bo'lardi. Ammo u, endi o 'rn id a n turolm asligini, kuni bitganini, hademay tash n alik d an o 'lib ketishini sezib tu ra rd i... Q ayiq bo'lsa to 'lq in la r yuzalab tobora ildamroq su zib borardi. Q ayiq rulsiz va eshkaklarsiz, oqim b o'ylab suzib borardi. Dengiz uzra ufq arang k o'rina r, tu n qorong'iligi asta-sekin chekinib, tum an to 'd a la r i borgan sari kamayib borardi. Shuningdek, y o 'l-y o 'la k a y u yer- bu yerda t o 'p la n ib qolgan tu m a n to 'd a la r i ham siyrak- lasha boshladi. Endi avvalgiday s u k u n at hukm surma- yotgan b o ‘lsa-da, q o rong'ilik bolani zeriktira boshlagan edi. Endi tum an ichida q andaydir xayoliy m av ju d o tla r sassiz uchib yurganday tu y u ld i unga. U lar paydo bo'lib, yana sham olda izsiz yo'q olar, tum anni chok-chokidan so'kib, har tom onga ta rq a tib borardi. B u lu tla r orasida oy paydo bo'lishi bilanoq dengiz yuzasi bir zum jim irlab, yarqirab ketar, s o 'n g yana so 'nib, yana jo n lanardi. Bola ohista n ur sochayotgan yulduzlarga boqib, o 'y lay boshladi: « U la rn in g qay biri qo'riqchi yulduz ekan? Q ay biri atkichx O 'rx o n n in g , qaysi biri aki-M ilxunning, qaysi bir otam - E m ra yinning yulduzi ekan? Sizlar m utlaqo ko'rinm adingiz. Siz, y u lduzlar ham, bizlarni tu m a n d a ko'rolm asdingiz. Endi yakka o'z im qoldim , qayoqqa suzib borayotga- nimni ham bilmayman. Ammo endi men qo'r qm aym an, negaki osmonda hammalaringizni k o 'rib tu rib m an . F aqat kim ning yulduzi qayerdaligini bilmayman. Biroq bunday bo'lishiga sizlar aybdor emassizlar. Axir, siz bizni dengiz da ko'rmagansiz. Buyuk tum an bizni yashirib turg an edi. 445
Endi yolg'iz o'z im m an. U la r bo'lsa suzib ketib qolishdi. U chovlari ham ketib qolishdi. U la r sizni ju d ay am yax shi ko'rishardi. Sizni judayam kutishdi, q irg 'o q q a yo'l topib borish uchun sizlarni ko'rishga jud ay am m ushtoq b o 'ldilar. Y ulduzlar hech qachon aldam aydi deb a t kichx O 'r x o n aytardi, u menga yulduzlarga q arab yo'l topishni o'rg atm o q c h i edi... Biroq bunday bo'lishiga sizlar aybdor emassizlar. M ening ham kunim bitay deb qoldi, suvim ham qolmadi, tinka-m adorim qurib, q a yoqqa suzib borayotganimni ham bilm aym an... Mening ozgina, judayam ozgina suvim qoldi, men uni hozir ichaman, endi chidolmayman, quvvatim qolmadi. Bugun qoq baliq solinadigan x altam n in g bir bo'lagini chaynab ko'rdim . U tyulen terisidan tikilgan. Boshqa chida- yolm aym an, k o 'nglim aynib, ichim a g 'd a r - t o 'n t a r b o'lib kety ap ti... Men hozir oxirgi suvni ichaman. Mabodo boshqa ko'rishish nasib bo'lmasa, yulduzlar, sizlarga bir gap aytay - atkichx O 'r x o n , aki-M ilxun, otam Emrayin sizlarni ju d a yaxshi ko'rishardi. M abodo ertalabgacha omon qolsam, keyin vidolasham an...» Tez orada qayiq yana qalin tum an q atlam i orasiga tu shib qoldi. Yana hamma narsa ko'zdan g 'o y ib b o 'lib qoldi. Biroq qayiq avvalgiday sham olning kuchi bilan ilgarilab borardi. Kirisk uchun endi hech narsaning aha- miyati y o 'q edi. U b u tu n la y aynib, sasib k etgan suv ning so'ngi q ultum ini ichdi-yu, o 'sh a joyda, bo'm -bo'sh bochka yonida, qayiq q u y ru g 'id a , o d atda O 'r x o n bobo o 'tira d ig a n yerda yotib qoldi. U o 'lim ga chog'Iangani uchun endi tu m an d an ham qo'rqm asdi. F a q a t yulduzlar ko 'rin m ay qolgandi-da, u lar bilan vidolashishga ehtimol ulgurolmasam kerak, deb afsuslanardi... Ahvoli yomon- lashgandan yomonlashib borardi. U xushsizlanib, alahsirab yotar, oradan qancha vaqt o 'tg an in i bilmasdi. Ehtimol tu n yarim lab qolgandir, e h timol, tong otib qolgandir? Bir nima deyish mushkul. Dengiz ustini sham olda uchgan t u tu n singari g'ira-shira tum an qoplab olgan edi. Peshonada bori bo'ladi. Bola shu p ay t qushning ovozini eshitishi ham, eshitmasligi ham m um kin edi. Le kin u eshitdi, Birdan boshi ustida nimadir vizillab, qa- 446
notlarini sh apillatib tu m a n d a qayiqning ustidan pastlab uchib o 'tib ketganini sezib qoldi. Bola birdan sapchib tushdi va bir zumda bu - qush, qanotlarini keng yoyib uchayotgan k a tta kuchli bir qush ekanini ko'rishga ul- guroldi. - Agukuk! - qichqirdi u. - Agukuk! - u q u tb boy- qushi qayoqqa uchib borayotganini ko'rishga ulgurdi, sham olning qayoqqa esayotganini eslab qolishga ul gurdi. Shamol chapdan, g ardanining so'l tarafidan, chap q u lo g 'in in g biroz o rqarog'idan esardi! - Agukuk! - qichqirdi u qush uchib ketgan tom onga q arab qayiqni burgancha. Kirisk rul eshgagiga m ahkam yopishib olib, zo'r berib tirishar, qolgan-qutgan kuchini arang jam lab, boshqa hech narsaga e ’tib o r bermay faqat shamolning yo'nalishini va qushning uchib ketgan tomonini yodda tu ta rd i. Q u tb boyqushi qayerdan qayoqqa uchayotganligi nom a’lum edi. O rolda n q i t ’agami yoki q i t ’adan birorta orolgami - bilib bo'lm asdi. Ammo Kirisk O 'r x o n bobo- ning hikoyasini esdan chiqarm agandi - bu qush dengiz ustidan faqat t o 'g 'r ig a q arab uchadi. Agukuk - tu n d a va tu m an d a uchadigan eng kuchli qush. Endi Kirisk shu qush izidan borayotgan edi. Q ayiq bo'lsa to 'lq in d a n to 'lq in g a oshib o 'ta rd i. Sha mol birday esmoqda edi. Tum an siyraklashib, tarqa lib borar. Osm onning chetlari biroz yorishib borm oqda edi. O ldinda, shund o q q in a to 'g 'r is id a esa lojuvard osmoni falakda yagona nurli bir yulduz balqib tu rard i. Kirisk yulduzning xuddi qayiq borayotgan tom onda turgan- ligini payqadi. U yulduzni m o 'lja lg a olib, o 'sh a tarafga qarab borish lozimligini fahmladi, chunki a g ukuk xuddi shu tarafga q arab uchib ketgandi. Bola bu yulduzning nomini bilmasa ham endi u shu yulduzdan ko'zini uz- mas va sham olning yo'nalishini, uning kuchi va epkinini bilib turardi. «Shamol, esaver, ketib qolma. Noming nima, bil mayman, atkichx O 'r x o n b o 'lg an id a nomingni aytib be rardi. Ammo sen menga aka bo‘1. Ketib qolma, shamol, o'zingni boshqa yoqqa olib qochma. Axir, sen qancha xohlasang, shuncha uzoq esaverasan-ku. Shamol, menga 447
m adad ber, ketib qolma. M en nomingni a lb a tta bilib olaman, so 'n g otingni a ytib chaqiram an. Xohlasang, men seni O 'r x o n deb chaqirayin. A tkichxim - O 'r x o n n in g nomi bilan chaqirayin. Endi seni hamisha O 'r x o n sha mol deb ataym an. Sen ham meni ta n ib olasan...» U hamroh shamolni ana shunday ardoqlab, t o 'g 'r i y o 'lg a boshla, dilim ga umid va ishonch ber, deb yalinib-yolvorardi. Ko'zlarini esa intilayotgan yo'lchi yulduzdan uzmasdi: «Seni yaxshi ko'ram an, yulduzim, - derdi u yulduzga. - Sen ju d a baland va uzoqdasan. Sen oldindagi eng k a tta va go'zal yulduzsan. Yolvoraman, ketib qolma, bir joyda t o 'x t a b tu r, hech so'n m a. Sen tara fg a suzib ketyapm an. Sen tom onga a gukuk uchib o 'td i. U orol tom onga uchdimi yo q irg 'o q tom onga uchdimi, bilmadim. O rolga uchgan bo'lsa ham mayli, orolda o 'la qolay. Ketma, so 'n ib qolma ey yulduz! Nomingni bilmayman, mendan xafa bo'lma! Nomingni bilishga ulgurolmadim. Nomingni menga otam Emrayin aytib bera olardi. Agar xohlasang, seni otam n in g nomi bilan ataym an, seni Emrayin yulduzi deyman. Osm onda paydo bo'lg an in g d a sen bilan salomlashib, nomingni shivirlab aytam an. Sen esa menga madad ber, Emrayin yulduzi, b arvaqt ketib so 'n ib qolma, b u lu t orasiga bir dan yashirinib olm a...» U o'z ining yo'lchi yulduziga shu so'zlar bilan muro- ja a t qilardi. U yana to 'lq in la rg a yolvordi: «T o'lqinlar, siz qayig'im ni haydab boryapsiz, siz hozir qanday yax- shisiz. Men sizlarni aki-M ilxun to 'lq in la ri, deb atayman. Siz a g ukuk uchgan tom onga ketyapsiz. Siz xohlagan tarafingizga yum alab keta olasiz-ku, axir. Aki-M ilxun to 'lq in la ri, ketib qolmang, y o 'ld a n adashmang. Men eshkak eshib ketar edimku-ya, lekin b u tu n la y holdan toyganman-da. K o'rib turibsiz-ku, siz qayoqqa xohlasa- ngiz, o'sha yoqqa suzib ketyapm an. Agar omon bo'lsam, hamisha yodim da tutam an : siz O 'r x o n shamoli esgan yoqqa, Emrayin yulduzi tom oniga suzyapsiz, aki-Mil- x unlar dengizda faqat yaxshilik qilishadi, deb hammaga aytaman! M enga madad bering aki-milxunlar! Ketib qolmang, meni tash lab ketm ang...» 4 4 8
• *
• H amm a yulduzlar orasida eng uzoq cha raqlab tur- gani Emrayin yulduzi bo 'ld i. Tongga yaqin u osmon-u falakda yolg'iz o'zi qoldi. Tongga yaqin u kuchli, sof bir n ur bilan lovullab yonib tu rd i va subhidam ning simobrang havosida asta-sekin so'nib, y ana ancha v a q t gacha osmonda nafis, oppoq nurday b o'lib turdi. Mana, shu zaylda to n g ham otdi. Keyin dengiz uzra oftob chiqdi. Kirisk ham quvonib, ham q o 'r q ib ketdi. Q uyoshning chiqishidan quvonib ketgan bo'lsa, dengiz ning bepoyonligidan q o 'r q ib ketdi. O fto b n u rlarida jiv irla b moviy to v lanayotgan dengiz deyarli qop-qora tusga kirib, cheksizligidan ko'z ilg'am as holga keldi. Bola rul eshkagiga jon-jahdi bilan yopishib olib, o'zi eslab qolgan tomonga, sham olning y o 'na lishiga qarab suzishga h a ra k a t qilardi. Bu ju d a -ju d a m ushkul edi... U boshi aylanib, ko'zi tin ib , hamma narsa chirpirak b o 'lib ketganini eslay oldi, xolos... Q ayiq endi o'z holicha suzib borardi... • •
• Bola esini y ig 'ib o'z iga kelganida, quyosh osmonning narigi chetiga siljib ketgan edi. Kirisk titro q qo'llarini o lg 'a cho'zib, suyanganicha qayiqning q u y ru g 'id a n bazo'r q o 'z g 'ald i, boshi aylanishi o 'tib ketishini kutib, ko'z larini yum ganicha joyida qotib tu rd i. Keyin ko'zini ochdi. Q ayiq to 'lq in la r osha suzib borardi. Dengiz yu- zasidagi chayqalib tu rg a n betinim suv tangachalari ko'z ilg'agan joygacha jim irla b tu rard i. Kirisk oldinga nazar tashlab, ko'z larini uqaladi va hang-u mang b o 'lib qoldi. Dengizning quyuq yashil o 'rk ach id a qarshidan unga q arab O la p a r chopib kelardi! Buyuk Olapar! Dengiz chetida ku lran g - zangori tusdagi qoya shundoqqina ko'zga tashlanib turardi. Ammo quloqlari- yu tepalarigacha oppoq b o 'lib tu rad ig a n O la p a r boshqa hamma qoyalardan k o 'r a baland bo'lib, uning etagidagi mudom borib-kelib, chayqalib turadiga n to 'lq in la r ham aniq k o 'rin a boshladi. H avoda q irg 'o q b o 'y lab uchib yuradigan oqchorloqlarning tovushi ham quloqqa chali- nardi. Eng avval bolani oqchorloqlar payqab qolishdi. i s - 2641
Download 5.46 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|