Tarbiya páni boyısha oqıw dástúriniń jaratılıwı

Tárbiya procesiniń maqseti, mazmunı, wazıypaları hám mánisi

Tárbiyajamiyat rawajlanıwınıń túrli dáwirlerinde túrlishe izoxdab kelingen. Kebiro zamaninde húkimran kommunistlik ideologiya Tárbiyaǵa klasıy hám partiyalıq hádiyse retinde jantasıwdı talap etken. Sol sebepli de klasıy jámiyette Tárbiyafaqat klasıy ózgeshelikke iye boladı hám túrli klasslardıń Tárbiyası bir-birine qaramaqarshi turadı degen qaraw qarar tapqan. Holbuki, dúnya ilmi, ásirese, Shıǵıs tárbiyashunosligi hám ózbek xalıq ped. si tájiriybesi Tárbiyanıń klasıy kóriniske iye emesligin tastıyıq etdi. Sonıń menen birge, kommunistlik ideologiya tazyiki sebepli Tárbiyada social mákemelerdiń ornına artıqsha baha berildi, bul processda násillik hám biologiyalıq ayrıqshalıqlar derlik esapqa alinbadi.

Kebirolar ped. sida Tárbiya arqalı xar kanday adamdı qálegen social kiyofaga salıw múmkin degen karash húkimran bolǵanlıǵı ushın da onıń shaxstı qáliplestiriwdegi ornına aslamsha baha berildi. Tárbiyalaniwshi shaxsınıń Tárbiyaǵa beriliw yamasa berilmaslik qásiyetleriniń esapqa alinbaslıǵı tárbiyalıq ilajlarǵa maxliyo bolıw sıyaqlı pedagogikalıq qátelikke alıp keldi. Bunıń nátiyjesinde Tárbiya maqsetsiz bolıp qaldı, tárbiyalaniwshilerge bólek shaxs retinde emes, qálegen social jóneliske solinishi múmkin bolǵan túsiz tuda, alaman formasında qaraw karor taptı, Bul hal Tárbiyanıń nátiyjesizligiga alıp keldi. Sebebi Tárbiyanıń tiykarǵı ob'yekta bolǵan shaxs jáne onıń ayriqshalıq tárepleri umıtılǵan edi. Kebiro pedagogikalıq sistemasındaǵı kemshiliklerdiń túbiri, tiykarlanıp, mine sol jantasıw tárizine barıp takaladi.
Ózbekstan ǵárezsizlikke eriwgech, tárbiya hám oǵan baylanıslıjarayonlarga jańa hám de saw pedagogikalıq oylawǵa tayanǵan halda jantasıw qarar tapa basladı. Onı túsindirme berip atır ilimge jat klasıypartiyaviy jantasıwdan waz keshildi. Tárbiyanıń milliyligine bólek itibar karatilmoqda. Onıń ushın xalıq ped. si baylıqları, ózbek oyshıllarınıń pedagogikalıq qarawları qıyqımlıq menen úyrenilayotir. Nátiyjede, Ózbekstan ped.páni hám ámeliyatında shańaraq Tárbiyasınıń da, social Tárbiyanıń da ayriqsha ornı bar ekenligi tán olina baslandı. Sonıń menen birge, Tárbiyada násillik hám biologiyalıq faktorlar da esapqa alınatuǵın boldı. Áyne waqıtta, shaxstıń qáliplesiwinde Tárbiyanıń ornına kereginen artıq ataq beriw de toqtatıw taptı. Bul hal Tárbiyaǵa doyr hádiyse hám jaǵdaylardı tuwrı anıqlama beriw, tárbiyalıq ilajlar sistemasın tuwrı tayın etiw imkaniyatın berdi.
Studentler kishi gruppalarǵa bolınıp, «Tárbiya» yamasa «Tárbiyanıń strukturalıq bólimleri» temasına tiyisli klaster dúziwedi. Klasterdiń quramına tómendegiler kiriwi múmkin:
Intellektual tárbiya : bilim, ılım, ilmiy tájriybe, kónlikpe; aqıl, ań, pám;
Etikalıq tárbiya : etika, ádep, qulıq, jaqsılıq, ádalat, insap, ar-namıs, sharm, uyat, patriotlıq hám boshq.;
Miynet tárbiyası : aktivlik, ıskerlik, isbilermenlik, isbilermenlik; intellektual jumıs, fizikalıq miynet, payda, is haqı ;
Dene tárbiyası : shınıǵıw, sport, oyınlar ; saw tán;
Estetik tárbiya : gózzallıq, kiyinish, tazalıq, júriw-turıw, sárenjam -sarishtalik;
Ekologiyalıq tárbiya : tábiyaat, átirap -ortalıq, terekler, qus, ormanlar ;
Ekonomikalıq tárbiya : puxtalıq, bazar ekonomikası, sarp etiw, ısırap ; payda, múlk, mulkka iyelik;
Huqıqıy tárbiya : puqara, teńlik, tuwrılıq, hadallıq, jınayat, jaza, huqıq, minnet.
(Hár bir gruppa túsiniklerdi taypalap, dúzgen Klasterlerin usınıs etedi.)
Tárbiya teoriyası nelerdi úyrenedi? degen sorawǵa juwap qıdırsak. Tárbiya teoriyası - pedagogika pániniń bir bólegi bolıp, tárbiyalıq processtiń mazmunı, usılı hám dúziliwi máselelerin úyrenedi. Ol Oraylıq Aziya filosoflarınıń hám xalıq pedagogikasınıń tárbiya boyınsha bay tájiriybesine tayanadi.
Pedagogika tariyxınan ekenin aytıw kerek, tálim tárbiyadan, tárbiya rawajlanıwdan ajıratıp tekserilmegen. XvIII ásirdiń ekinshi yarımına kelip Rossiya pedagogikasında tárbiya máselelerin bólek kóriw halları ushraydı. «1806 jılda shıǵarılǵan Rossiya Akademiyası sózliginde birinshi bar tárbiya sózi pedagogikalıq túsinik retinde bólek keltiriledi», dep aytıp otedi I. Tursunov.
Ótken temalarda tárbiyaǵa berilgen tariyplerdi yadqa alaylıq : «Tárbiya - ruwxıy derekler hám házirgi zaman talapları mútajliklerin názerde tutqan halda oqıtıwshınıń oqıwshı menen anıq bir maqsetke qaratılǵan óz-ara ámeliy hám teoriyalıq baylanısidir».
«Tárbiya - tárbiyashi qálegen sapalardı tárbiyalaniwshiler sanasına sıńırıw ushın tárbiyalaniwshiniń ruwxıylıqına arnawlı bir súwrette hám sistemalı tásir kórsetiw procesidir».
Qatań isenim menen aytıw kerekki,- degen edi Prezident I. Karimov Ózbekstan teleradiokompaniyasi xabarshısı menen baylanısde,- ruwxıy baylıq materiallıq baylıqtan mıń bar ústin, sol sebepli biz tálim - tárbiya máselesine mámleket siyasatınıń ústin turatuǵın baǵdarı retinde yondoshmoqdamiz. Kadrlar tayarlaw haqqında nızam qabıl etilgen milliy programma da mánis itibarı menen sol maqsetti ámelge asırıwǵa qaratılǵan.
Tárbiya procesi degende neni túsinemiz?
Tárbiya procesiniń mánisi sol process ushın xarakterli bolǵan hám arnawlı bir nizamlıqlarda kórinetuǵın bolatuǵın ishki baylanıs hám munasábetlerdi sáwlelendiredi.
Tárbiya procesi shaxstı maqsetke muwapıq jetilistiriw ushın uyushtiriladi hám tárbiyalaniwshiniń shaxsına úzliksiz hám sistemalı tásir etiw múmkinshiligin beredi. Tárbiya procesi óz-ara baylanıslı eki iskerlikti - oqıtıwshı hám oqıwshı iskerligin óz ishine aladı. Tárbiya processinde oqıwshınıń sanasın qáliplese baradı, sezim-sezimleri hám túrli qábiletleri rawajlanadı, ideologik, etikalıq, shıdamlılıqlik, estetik páziyletleri qáliplesedi, tábiyaatqa, jámiyetke ilimiy qarawlar sisteması quram tabadı, fizikalıq kúsh-quwatları bekkemlenedi. Tárbiya processinde oqıwshında jámiettiiń shaxsqa qóyatuǵın etikalıq talaplarına muwapıq keletuǵın xulqiy ilmiy tájriybe hám ádetler payda etinadi. Buǵan erisiw ushın oqıwshınıń sanasına (tálim processinde), sezimine (sabaqta hám túrli klasstan tısqarı jumıslarda ), shıdamlılıǵıge (iskerlikti uyushtirish, xulqni mekeme qılıw processinde) sistemalı hám úzliksiz tásir etip barıladı. Tárbiyalaw processinde bulardan qandayda-birı (sanasın, sezimi, shıdamlılıǵı) itibardan chetta qalsa, maqsetke erisiw qıyınlasadı.
Qandayda bir bir maqsetke qaratılǵan tárbiya procesiniń mánisi hám wazıypaları tárbiyashi tárepinen joybarlawtırıladı hám tártiplestiriledi.

A) Oqıwshınıń qaysı qásiyetlerin qáliplestiriw yamasa joytıw maqsetinde joybarlawtırıladı.

B) Sol hislatlarni tárbiyalaw yamasa joytıw ushın xızmet etiwshi derekler izlep tabıladı.
v) Belgilengen maqset ushın xızmet etetuǵın teoriyalıq hám ámeliy dereklerdi qaysısın hám qay jerde isletiw joybarlawtırıladı.
Bunday rejege salınıp alıp barılǵan tárbiya mánisin tálim - tárbiya sisteması jámiyet hám insanlardıń intellektuallıq hám fizikalıq iskerligi quraydı. Tárbiya procesi qanday ayrıqshalıqlarǵa iye, ol tálimnen neleri menen parıq etedi?
Tárbiyanıń birinshi ózgesheligi onıń kóp qırlı process ekenligi bolıp ol jaǵdayda mektep, shańaraq, balalar hám óspirimler shólkemleri, máhelle, keń jámiyetshilik, kino -teatr, televidenie, ádebiyat hám kórkem óner qatnasadı.

1.