Тарбиявий мақсад: талабаларда мустақил, доимо фикрлаш,беморларни кўрилганда олинган маълумотларни баҳолай олиш, беморларни кўрганда жавобгарлик сезиш каби кўринишларни шакллантиришдир

ЗОТИЛЖАМЛАР

Ярадор бўлиш туфайли келиб чиқадиган: иккиламчи ва интеркурент зотилжамлар фарқланади.
Касалликнинг келиб чиқиши (этиологияси). Бирламчи жароҳатланиш билан боғлиқ зотилжамлар ўпканинг ши-кастланиши, организмнинг шу шикастланишга бўлган таъсири ва ўпкага ўқ орқали юқумли микроблар кириши-дан юзага келади.
Жароҳатланишдан келиб чиқадиган иккиламчи зотил-жамлар зса нейрорефлектор йўл билан соғлом ўпкага ёки бошқа жойга жароҳат етганда ривожланади.
Иккиламчи зотилжамлар деганда, септик ва аспирация метаотазлари хуруж қилиши оқибатида пайдо бўладиган ўпкадаги шамоллаш жараёнлари тушунилади.
Улуғ Ватан уруши даврида шифокорларнинг кузатиш-ларича, зотилжамлар кўпинча қорин (касалликларнинг 86 фоизга яқини), кўкрак ва бош (18 фоиз), оёқ (17 фоиз) ва қўллар (13 фоиз) соҳаси жаррҳатланганида ку-затилган.
Упка шамоллашига кўпинча кўп қон йўқотиш, совуқ уррш, ўпканинг сурункали касалликлари билан оғриш, организмда витаминлар етишмаслиги ва ҳолсизлик сабаб' бўлган. Қиш пайтида яраланганда, айниқса кўп қон кет-ганда, ярадорни жанг майдонидан тез олиб чиқишнинг иложи бўлмаганда кузатилган.
Уруш давридаги зотилжамлар асосан кичик ўчоқлидир. 6—10 фоиз ҳоллардагина крупоз зотилжам аниқланган.
Зотилжам ярадорларда жароҳатланганларидан бир неча кун, ҳатто бир неча соат ўтгач бошланади ва кўпин-ча бош, юз, кўкрак ҳамда қоринга шикаст етганида хуруж қилади. Қейинроқ келиб чиқадиган зотилжамлар қўл-оёқ-лар жароҳатланганда кўрилади. Шунга кўра барвақт ва кеч ривожланадиган зотйлжам фарқланади.
Бош жароҳатланганда келиб чиқадиган зотилжамлар яраланишдан сўнг бир неча соат ёки дастлабки кунларда намоён бўлади. Бунда жараён асосан ҳар иккала ўпкада кичик ўчоқли зотилжамлар юзага келиши билан кечади. Упка эшитиб кўрилганда унинг орқа пастки бўлимларида нафас пасайиб, майда пуфакли хириллашлар эшитилади. Упка соҳаси бармоқлар билан уриб кўрилгандабўғиқ овоз эшитилмаслиги ҳам мумкин. Тана ҳарорати кескин ошмас-дан, баъзан субфебрил бўлади.
Упка рентгенда кўрилгандан сўнг касаллик аниқлана-ди. Тана ҳарорати кўтарилиши жароҳат ҳисобига ҳам бў-лиши мумкин. Қон таркибини ўрганиш зртилжамни аниқ-

лашда ҳар доим ҳам ёрдам бермайдц. Чунки жароҳатла-ниш оқибатида қонда лейкоцитлар сони ошиб, эритроцит-ларшгаг чўкши тезлиги ошади, лейкограмма чапга сури-лади.
Ватан уруши йилларидаги бош жароҳатланишидан ке-либ миқувчи зотилжам билан оғриган беморларнинг кўп-чилиги соғайиб кетишган.
Юз ва жағ соҳасидаги жароҳатлар туфайли пайдо бўлгам зотилжамлар оғир кечиб, яраланишдан сўнг 5—7 кун ўтгач бошланган. Клиник белгилари аниқ намоён 'бўлгани учун ташҳис осон қўйилган. Касаллик бошлани-шида тана ҳарорати жуда кутарилиб, йўтал пайдо бўла-ди. Бемор йўталганида шиллиқ-йирингли балғам ажра-лади.
Йўталганда жароҳатда оғриқ туриши сабабли, бемор йўтални босишга интилади.
Қон таркибида лейкоцитлар ошиб, эритроцитлар чўкиш тезлмги кўтарилади. Лейкограмма чапга сурилади. Зо-тилжам чўзилиб, плевралар йиринглашидан нохуш асорат 'бериши мумкин. Уруш йиллари юз ва жағ жароҳатлани-шидан келиб чиқувчи зотилжамлар оқибати ҳамкша ҳам яхши бўлавермаган.
Кўкрак соҳаси жарохатланишидан юзага келадиган зотилжамлар зарарланган ўпка томонида 38,8 фоиз, соғ-лом ўпка томонида эса 33,8 фоизни ташкил этган. Жаро-ҳатланишнинг дастлабки кунлари кўпинча яраланмаган ўпкада зотилжам келиб чкққан. Кейинчалик жароҳат то-мондаги ўпкада ҳам шамоллаш белгилари намоён бўлган.
ШЕ1кастланган ўпкада аввал пульмонитлар юзага ке-либ, унииг заминида зотилжам бошланган. Бошқача айт-ганда, ўпка жароҳатланиши туфайли ўпка тўқимасига қон қуйилнб, атслектазлар пайдо бўлади. Ателектазларға эса пульмонит соҳасидам инфекция тушади.
Баъзан муаллифлар (Н. С. Молчанов, М. С. Вовси, Т. С. Истаманова) фикрича, жароҳатланмаган ўпкада рефлектор йўл билан зотилжам келиб чиқади.
Айни вақтда ярадорларда ўпка шамоллаши кўп жиҳат-даи йил фаслларига ҳам боғлиқ. Ю. И. Димшиц маълу-мотларига кўра 1942 йилиинг ёзида 17% зотилжам қайд қилмнган бўлса, ўша йилнинг қиш ойларига келиб бу кўр-саткнч 53% ни ташкил этди.
Қўкрак соҳаси жароҳатланганларда ўпка шамоллаган-лигкни аниқлаш баъзан мушкулдир, чунки у ўпкага қо,н қуйнлиши, плевраникг шикастланиши, кўкрак қафасига қон қуйилишн (гемоторакс) билан 'бирга кечади. Лекин така ҳараратининг жуда баландлиги, ҳансираш, ўпкада
кичик пуфакли ҳўл хириллашлар, бармоқ билан ўпка усти уриб кўрилганда бўғиқ товуш эшитилиши касалликни аниқлашга ёрдам беради.
Кўкрак соҳаси жароҳатланганларда келиб чиқадиган зотилжам икки гуруҳга бўлинади: а) кичик ўчоқли, б) кат-та ва қўшилган ўчоқли зотилжамлар. Катта ўчоқли ва бир-бирига қўшилган ўчоқли зотилжамларни крупоз зо-тилжамдан фарқлаш қийин. Кичик ўчоқли ўпка шамол-' лашлари тана ҳарорати 39 даражагача кўтарилиб, лейкоз сони ҳам жуда ошмасдан кечса, йирик ўчоқли зотилжам-ларда тана ҳарорати яна ҳам кўтарилади, қонда лейко-цитоз сони кескин кўпаяди.
Кўп қон йўқотган, кўкрак соҳаси жароҳатланганларда бошланган зотилжам оғир кечиб, ўлим ҳолларр^га сабаб бўлган. Кўпинча кўкрак соҳаси жароҳатланганидан 11 кун ўтгач, зотилжам бошланиб (бу 75% ҳолларда кузатилган), уруш йиллари кузатишларига кўра 10—20 кун давом эт-ган. Йирик ўчоқли зотилжамларда бу муддат узоқроқдир. Кўкрак соҳаси жароҳатланганларда (айниқса, оғир яра-^ланганларда) зотилжам кўпинча фожиали тугаган. Йирик ўчоқли ва қўшилган ўчоқли зотилжамларга қараганда ўлим ҳоллари уч марта кўп кузатилган. Бу албатта фақат зотилжам турига эмас, балки жароҳатнинг ҳам нечоғлик оғирлигига боғлиқ бўлган.
Қорин соҳаси жароҳатланишидан кёлиб чиқадиган зо-тилжам белгилари дастлабки уч кун ичида намоён бўлади.
Биринчи жаҳон ва Қрим уруши пайтида асосан қорик соҳасидан жароҳатланганлар ҳалок бўлишган. Ватан уру-1пи даврида тиббий кўчириш жойларида тегишли ёрдам кўрсатиш, янги даволаш усулларини қўллаш туфайли аҳ-вол яхшиланди. Лекин қорин соҳаси жароҳатланган ҳар уч кишининг биттасида зотилжам белгилари ҳам йирик ва кичик ўчоқли зотилжамдагидек: бунда ҳам ўпка усти бархМоқлар билан уриб кўрилганда бўғиқ товуш чиқади, ўпканинг орқа ва пастки қисмида ҳўл хириллашлар эши-тилади. Одатда қорин соҳаси жароҳатланганда ичаклар шикастланиши,-баъзан перитонит қўшилиши билан касал-ликлар ҳар хил кўринишда намоён бўлади. Лекин зотил-жам қўшилиши билан тана ҳарорати кескин кўтарилиб, беморнинг умумий аҳволи оғирлашади, кўкариб ҳансирай-ди, йўтал тутади.
Кўпинча зотилжам қўшилгач, яранинг битиши ёмон-лашади. Бундай зотилжам узоқ чўзилиб, баъзан бемор ўлимига сабаб бўлади.
Умуртқа поғонаси жароҳатлангандан сўнг келиб чиқа-диган зотилжамлар жароҳатлангандан сўнг 10—14 кун
ўтгач бошланади. Бу касалликка асосан ярадорларнинг қимирламасдан узоқ ётишлари сабаб бўлади.
Касалликни аниқлаш қийин. Лекин синчиклаб текши-рилганда перкутор товушнинг бўғиқлиги, ўпкада яккам-дуккам ҳўл ва қуруқ хириллашларни эшитиш мумкин. Тана ҳарорати асосан субфебрил кўринишда бўлади. Ка-» саллик узоқ давом этиб, кўп ҳолларда ўлим билан ту-гайди.
Ғовак суяклар ва бўғимлар жароҳатланганида зотил-жам 2—3 ҳафтадан сўнг бошланиб, бунга ҳам беморнинг бир хил ҳолатда узоқ ётиши сабаб бўлади. Бундан таш-қари, касаллик пайдо бўлишида яра сепсиси ва йиринг-ли — резорбтив иситма муҳим аҳамиятга эга.
Каеалликнинг биринчи кунларида уни аниқлаш қийин. Зотилжам белгилари кейинроқ намоён бўла боради. Та-на ҳарорати кўтарилишини жароҳат сепсиси билан ту-шунтирилса-да, рентген ўпкада шамоллаш борлигини кўрсатади. Лекин зотилжам кейинчалик, абцесслар пайдо бўлганда сезилиши мумкин.
Шуни айтиш керакки, зотилжамга ўз вақтида тўғри даво қилинса, ярадор соғайиб кетади. Афсуски баъзи ҳол-ларда зотилжам чўзилиб сурункали турга ўтиши, ўпка абсцесси ва гангренасига олиб келиши мумкин.
Зотилжам қўшилиши яранинг битишини ёмонлашти-ради. Ҳозирги уруш шароитида (Афғонистоу) антибиотик-лар кенг қўлланилишига қарамай, ярадорларда зотилжам асорати камаймади.
УПКАДАГИ ЙИРИНГЛИ ЖАРАЁНЛАР
Упкага жароҳат орқали микроблар тушишидан унда йирингли жараёнлар бошланади. Айниқса, ўқ ёки снаряд парчаси ўпка тўқимасига санчилиб қолганда абсцесслар кўп пайдо бўлади. Бундай йирингли жараёнлар ривожла-нишида ўпка тўқимасининг эзилиши, унга қон қуйилиши, ёт жисмлар тушиши муҳим аҳамиятга эга.
Фақатгина ўпка жароҳатланишидан сўнг эмас, балки юз, жағ шикастлаииши, яралар газак олишидан кейин ҳам ўпкада йирингли жараёнлар кузатилади. Абсцесслар жароҳатлангандан анча вақт ўтгач бошланади. Абсцесс-нинг клиник манзарасида икки давр кузатияади: 1) абс-цесснинг бронх ёки плевра бўшлиғига ёрилишгача бўл-ган ривожланиш даври, 2) абсцесснинг ёрилиб, йирингли бўшлиқни бронхлар билан туташтириш даври.
Биринчи даврда бемор аҳволи оғирлашиб интоксика-ция белгилари намоён бўлади, қуруқ йўтал тутиб, абсцессбор томонда оғриқ туради. Тана ҳарорати ошиб, бемор сув бўлиб терлайди, ваража тутиб, мадори кетади.
Иккинчи даврда абсцесс бронх бўшлиғига ёрилиб, йи-рингли бўшлиқнинг бронхлар билан туташуви бемор аҳ-волини яхшилайди. Шу вақтдан бошлаб (агар йирингли бўшлиқ бронхлар бўшлиғи билан яхши туташган бўлса) соғайиш бошланади.
Кўкрак қафаси жароҳатланиши оқибатида плевра ка-салликлари юзага келади. Кўкрак қафасининг тешили-ши — кўкрак соҳасидаги энг кўп учрайдиган жароҳатлар-дандир. Бундай жароҳатлар очиқ пневмоторакс ҳолати билан кечиб, унинг белгилари анчагина.
Плевра бўшлиғи ташқи ҳаво билан туташиб, бунда плевра бўшлиғига тушган ҳаво плевра— ўпка шокига олиб келади. Уқ тегиб ўтган кўкрак қафасидаги очиқ лневмотораксда қуйидаги аломатлар кузатилади: бемор ҳансираб, кўкариб кетади, қон босими пасаяди, томир уриши жуда тезлашади. У букчайиб қолади, қаттиқ бе-зовталаниб аҳволи кескин оғирлашади. Касаллик зўрайиб, <бемор ўлиб қолиши мумкин. Уқ тегиши натижасида пайдо бўладиган очиқ пневмоторакс урушдаги энг оғир жароҳат-лардан бири ҳисобланиб, ярадорга зудлрж билан махсус тиббий ёрдам кўрсатилмаса, у қисқа вақт ичида ҳалок бўлиши мумкин. Бундай ярадорларга биринчи тиббий ёрдам батальон саралаш тиббий пунктида ёки полк тиб-бий пунктида кўрсатилади. Бу ёрдам ярадан плевра бўш-лиғига ҳаво ўтишини тўхтатишдан иборат. Бунинг учун яра атрофи одатдагидек тозалаииб клееика, лейкоплас-тир, целлофан ва б.қ. матолар билан боғланади. Ана шун-дан сўнг ярадорни алоҳида тиббий батальон ёки госпи-талга олиб бориш зарур.
Гемоторакс — плеврага қон қуй-илиши кўкрак қа-фаси ёпиқ жароҳатланганида қовурғалар синиши ёки ўпка тўқимасининг шикастланиши билан кечиб, одатда бир неча марта плевра бўшлиғидаги қон шприц билан олинади ва шу тариқа плевра йиринглашига йўл қўйилмайди. Плевра бўшлиғидан қон олиб ташлангач, антибиотиклар юбори-лади.
Агар плевра йирингласа (эмпиема), бемор-нинг аҳволи кескин ёмонлашади. Тана ҳарорати 39°С дан ошиб кетади, қон кўрсаткичлари шамоллашдан дарак бериб, лейкограмма чапга сурилади, эритроцитлар чўкиш тезлиги соатига 40 мм дан ошади. Бемор озиб кетади, ҳансираш пайдо бўлади. Эшитиб кўрилганда нафас паст зшитилади. Плевра бўшлиғи тешилганда ундан йиринг -чиқади.
ЮРАК-ТОМИР КАСАЛЛИКЛАРИ
Ю рак ва.томирдаги касалликлар жароҳат олган за-ҳоти ва бир қанча вақт ўтгач намоён бўлиши мумкин. Жароҳатланган пайтдаги юрак уриши тезлашиши, юрак соҳасида оғриқ турицш ва ҳансираш кўпроқ учрайдиган белгилар ҳисобланади. Баъзи .ҳолларда юрак уриши сони ва мароми бузилади. Кўпинча юрак уриши тезлашииш юракда кучли оғриқ туриши билан кечади. Оғир ярадор-ларда коллапс ва шок ҳолати кузатилади. Юрак фаолия-тидаги ўзгаришлар билан бир қаторда томирлар таъеир-лакиши белгилари намоён бўлади: ярадор ўзини қизиб кетгандай ҳис қилади, юзи қизариб тер босади.
Бош ва умуртқа поғонаси жароҳатланганда юрак ури-ши секинлашади. Кўкрак қафаси жароҳатланганда эса ҳансираш бошланади, ю'рак соҳасида оғриқ туриб, юрак уриши тезлашади, ранги кескин оқариб, баъзан юрак фаолияти издан чиқади. ЭКГ да тишлар вольтажи паса-йиб, синус тахикардияси, ўтказувчанлик бузилганлиги бел-гилари кузатилади.
Даволаш жараёнида ярадорлардаги (юқорида кўрса-тилган) белгилар йўқолиб, миокардит тузала боради. Ле-кин анча вақтгача тахикардия, юрак чўққисида биринчи тоннинг бўғиқлиги, юрак соҳасидаги оғриқлар сақланиб қолади.
Агар жароҳат юқумли асоратлар билан кечса, юрак мушаклари дистрофияга учраб, бу беморнинг ҳансираши, юрак уришй тезлашиши, томирлар тонуси бузилишида намоён бўлади. Беморнинг умумий аҳволи оғирлашиб,, тана ҳарорати ошади, қон таркибида лейкоцитоз, эритро-цитлар чўкиш тезлиги кучаяди.
Миокардит асосан жароҳатлангандан сўнг анча вақт ўтгач бошланади. Миокарддаги яллиғланишга оид ўзгаришлар ўчоқли ёки ёппасига бўлиши мумкин. Ёппа-сига (диффуз) зарарланишда асосан юракнинг ишчи му-шаклари зарар кўриб, бунинг оқибатида беморда юрак фаолияти .издан чиқади, ўтказиш мажмуаси зарар кўра-ди. Учоқли миокардитда кўпинча импульслар ишлаб чиқарувчи мажмуалар зарарланади, шу туфайли беморда юрак уриши маромининг бузилиши кузатилади.
Шуни айтиб ўтиш керакки, ярадорларда миокардит яра сепсиси билан кечади ва бу тана ҳарорати кўтарили-ши, қон таркибида сепсис ҳолатига мос ўзгаришлар (лей-коцитоз, ЭЧТ кучайиши) билан кечади.
В атан уруши йилларида оёқлар ва кўкрак қафасн жа-роҳатланган ярадорларнинг кўпчилигида эндокардит кузатилди. Одатда у яранинг газак олишидан пайдо бў-лувчи септик жараён асорати ҳисобланади. Сепсиснинг умумий белгилари (тана ҳарорати ошиши, ваража тутиш, терлаш) билан бир қаторда юрак қопқоқлари зарарлани-ши (аорта ва митрал қопқоқлар) ҳам аниқланди. Эндо кард яллиғланиши ўткир ва қайтма эндокардитлар кўрини-шида кечади.
Перикардит ҳам сепсис асорати сифатида учрай-ди. Лекин кўкрак қафаси жароҳатланганда юракнинг бевосита шикастланиши ва перикардга юқумли микроб-лар тушиши натижасида ҳам перикардит ривожланиши мумкин. Касалликнинг кечиши кўпроқ сепсиснинг қандай ўтишига боғлиқ. Агар перикард сув йиғилиши билан кеч-са, юрак катталашади, бармоқлар билан юрак соҳасига уриб кўрилганда бўғиқ майдон катталашгани сезилади. Перикард қуруқ кечаётган бўлса, юракда перикард ишқа-ланиши шовқинини тинглаш мумкин. Перикард узоқ да-вом этади, баъзан перикарднинг кўкс оралиғига ёпишиб қолганини кўриш мумкин.