“тарихи нофеий” асарида бухородаги маориф масалаларининг ёритилиши д. М. Жамолова 1

---

Исторические науки 
14 
УДК 93 
 “ТАРИХИ НОФЕИЙ” АСАРИДА БУХОРОДАГИ МАОРИФ 
МАСАЛАЛАРИНИНГ ЁРИТИЛИШИ 
 
Д.М. Жамолова
1
 
Аннотация 
 
Ушбу мақолада “Тарихи нофеий” асари асосида Бухоро амирлиги ва 
Бухоро Халқ Совет республикасидаги таълим жараёни, мактаб ва мадрасалар 
фаолияти таҳлил қилинади. 
 
Калит сўзлар: “Тарихи Нофеий”, Бухоро амирлиги, БХСР, мактаб, мадраса, 
кутубхона, мударрис, университет, қамоқхона. 
 
Мустақилликдан кейинги йилларда Ўзбекистон тарихини ўрганишда 
муҳим манба бўлиб хизмат қилувчи кўплаб қўлёзмалар, араб ва форс тилида 
ёзилган китоблар шарқшунослар ва тарихшунослар томонидан ўрганилиб, 
таржима қилинди ва чоп этилди. Шундай китоблардан бири Муҳаммад Али 
Балжувонийнинг “Тарихи нофеий” асаридир. Тарихчилар Ш. Воҳидов ва З. 
Чориевлар ушбу асарни тожик тилидан ўзбек тилига таржима қилиб, 
китобхонлар ҳукмига ҳавола этдилар. 
Муҳаммад Али Балжувонийнинг “Тарихи нофеий” асари Бухоро 
амирлигининг XIX аср охири – XX аср бошларидаги ижтимоий-сиёсий тарихини 
ёритувчи муҳим манба бўлиб, муаллиф асарни ёзишда Бухоро амирлигининг 
ҳ
ам, совет ҳукуматининг ҳам манфаатларини кўзламасдан, тарихчига хос тарзда 
воқеаларга ўз муносабатларини очиқ ифодалай олган. 
“Тарихи нофеий” асари кириш, 15 боб ва хотимадан иборат бўлиб, 1923-
1927 йиллар орасида ёзилган [1.4]. Асарда Бухоро ва Самарқанд шаҳарлари, 
амирликдаги мансаб ва лавозимлар, ҳарбий аҳвол, илм-фан, амир Олимхоннинг 
сиёсий 
фаолияти, 
Колесов 
воқеаларидан 
кейин 
Бухоро 
тараққийпарварларининг аҳволи, Бухоронинг қизил армия томонидан босиб 
олиниши, амирнинг Ҳисор, ундан сўнг Афғонистонга муҳожирликка кетиши 
воқеалари баён қилинади. Шунингдек, Бухоро Халқ Совет Республикаси 
(БХСР)нинг тузилиши ва унинг сиёсий фаолияти, мамлакатда содир бўлган 
ўзгаришлар, амир билан бирга Афғонистонга муҳожирликка кетган амалдорлар 
ва фуқароларнинг аҳволи, Самарқандда “босмачилик” ҳаракатининг бошланиши 
воқеалари ҳақида маълумот берилади. 
Асарда, асосан, ижтимоий-сиёсий воқеалар баён қилинган бўлса-да, 
Бухоро амирлигида маорифнинг аҳволи, мадрасалар фаолияти, БХСР даврида 
таълим соҳасида амалга оширилган ишлар ҳақида ҳам маълумотлар учрайди. 
Асарнинг “Бухорои шариф ўлкасининг фазилатлари ҳақида”, “Бухоронинг 
низомий аскари ва асбоби ҳарб сиёсати ҳақида”, “Бухорода илм, дунёвий ва 
ухравий фанларнинг ривожи, олимлар, шайхлар ҳамда аҳли вазифа ҳақида”, 
“Бухорода 
иттифоқчи 
Шўролар 
ҳ
укумати 
ва 
инқилобчиларнинг 
ҳ
укмронликлари ҳақида” номли қисмлари шулар жумласидандир. 
“Тарихи нофеий” асарининг “Бухорои шариф ўлкасининг фазилатлари 
ҳ
ақида” бобида Бухоронинг дин ва илм маркази экани, 400 га яқин мадраса 
фаолият юритаётгани таъкидланиб, 79 та мадрасани номма-ном келтиради 
[1.10-13].
Муаллиф асарнинг “Бухоронинг низомий аскари ва асбоби ҳарб сиёсати 
ҳ
ақида” бобида қадимда Бухорода илм-фан, айниқса, сиёсий илм тараққий 
қ
илганини айтиб, аммо кейинги вақтларда сиёсий фанлар ўрганилмаганлиги 
учун Бухоро давлати жаҳоннинг ҳамма мамлакатларидан орқада қолганидан 
афсусланади ва: “Илгари Бухоронинг илмга рағбати бор эди, ҳозир эса зийнатга 
бино қўйган” [1.31], – деб ёзади.
Асарнинг “Бухорода илм, дунёвий ва ухравий фанларнинг ривожи, 
олимлар, шайхлар ҳамда аҳли вазифа ҳақида” бобида Бухоро мадрасаларида 
1
Жамолова Дилноза Муйитдиновна – докторант, старший научный сотрудник-
соискатель, Институт истории Академии наук Республики Узбекистан, Узбекистан. 

---

Ученый XXI века • 2016 • № 4-2 (17)
15 
ўқитиладиган фанлар ва унда дарс берадиган мударрислар ҳақида маълумот 
берилади.
Асарда ёзилишича, мадрасаларда тафсир, ҳадис, фикҳ, калом, усул, сарфу 
наҳвдан иборат шариат илмлари, шунингдек, илми ҳикмат (мантиқ) ўқитилган. 
Аммо аниқ ва сиёсий фанлар деярли ўқитилмаган. Бухоро амирлигидаги барча 
мадраса талабаларининг сони 3-4 мингтани ташкил қилган. Уларга таҳсил 
берувчи мударрислар сони 800 нафардан иборат бўлган.
Муаллиф мадраса мударрисларини 3 та: аъло, ўрта ва паст даражали 
мударрисларга бўлиб, Бухорои шарифнинг аъло даражали мударрисларига қози 
ул-қуззот, раиси калон, шайх ул-ислом, охунд, аълам ва муфти аскар киритган. 
Бундан ташқари, шариат фатволари соҳасидан дарс берувчи 22 нафар муфти 
бўлиб, улар ўрта даражали мударрислар ҳисобланган. Улар судурлик, садрлик, 
шайх ул-ислом, нақиблик, мири асадлик мансабини эгаллашлари мумкин 
бўлган. Булар умумий имтиҳондан сўнг, “Ҳидояи шариф”ни ўқиб тугатишлари 
билан амир буйруғига кўра даҳяк (ушр) берилган, бирор бир давлат лавозимига 
тайинланган. Даҳякдор бўлиш Бухоронинг исломий қонунларидан ҳисобланган.
Муаллиф 1919 йилда даҳяк олиши воқеасини қуйидагича ёзади: “Банда 
1337 ҳижрий йили (милодий 1919 йили) ҳазрати эшон қози калон ҳузурларида 
“Ҳидояи шариф”дан “Китоби никоҳ”, “Авлий ва акфо” бобини ўқиб, даҳяк олиш 
учун имтиҳон топшириб даҳякка мушарраф бўлган эдим” [1.34]. 
Мударрисларнинг яна бир жамоаси “банораспўш” (банорас киядиганлар) 
бўлиб, улар 200 нафарни ташкил этган. Бу жамоа вакиллари муфтийлик 
мансабига тайинланганлар. Кейинги гуруҳ – “асфал тадриси” (паст даражадаги) 
мударрислар ҳисобланган. Охирги гуруҳ имом ва унга ўхшашлардан иборат 
бўлиб, уларнинг сони 300 нафардан ортиқ бўлган. 
Бу даврда Бухорода 13 та китобхона, 96 та қорихона (қироатхона) ва 
мактабхона фаолият кўрсатган. Барча мадраса, масжид, мактаб ва 
қ
орихоналарга вақф тайинланган. Мадрасаларнинг ҳужралари олди-сотди 
қ
илинган. Аммо подшолик мадрасалари ҳужраларининг олди-сотдиси 
тақиқланган [1.35]. 
Муҳаммад Али Балжувоний асарнинг “Бухорода иттифоқчи Шўролар 
ҳ
укумати ва инқилобчиларнинг ҳукмронликлари ҳақида” бобида Бухоро Халқ 
Совет Республикаси ташкил этилгандан кейинги даврда мамлакатда маориф 
соҳасида амалга оширилган ишлар хусусида тўхталиб ўтади. 
Республикада 50 та мактабхона ташкил этилгани, уларда талабаларга 
таълим бериш учун ўзбек ва тожик муаллимлар тайинланганини таъкидлаб, 
айрим мактаблар номини қайд қилиб ўтади: “Арки олийда бир сиёсий ҳарбий 
мактаб, Девонбеги ҳовузи олдидаги Олимхон иморати пасажида яна битта 
сиёсий мактаб, Дастурхончи ҳовузи лабидаги Холдорбекжон ҳовлисида ҳисоб ва 
қ
арз мактаби, шунингдек, “Турон тўдаси”, Авлиёқулбек девонбеги ҳовлисида 
саноат мактаби, Дастурхончи ҳовузининг ёнидаги Тўраи Чоржўйи Мир 
Муҳаммад Сиддиқ-Ҳашмат ҳовлисида мусиқий мактаб очиб, Фитрат афандини 
мудир этдилар. Қози калон ҳавузи олдида “Шамс ул-орифин” мактабини 
очдилар. 
Хиёбон гузарида “Дор ул-муаллимини форсий” мактабини очдилар. 
Бундан ташқари яна телефон ва аэроплан мактаблари ҳам тайин бўлди” [1.76-
77]. 
Ушбу мактабларда математика, география, сиёсий фанлар, геометрия, 
сарфу наҳв ва бошқа фанлар ўзбек, тожик ва рус тилларида ўқитилган. 
Мамлакатда кўплаб бошланғич мактаблар очилиб, Мирзо Муҳаммад 
Назар ва Мирзо Улуғбек мадрасаларида мактаблар ташкил қилинади. 
Кўкалдош мадрасаси “дорилфунун” (университет) номини олади. 
Турсунжон, Говкушон ва Абдуллахон мадрасалари “дор ут-толибин” номини 
олди. Мир Араб мадрасасига “дорил мударрисин” номи берилган. Бухоронинг 
юздан ортиқ олим ва мударрислари ушбу мадрасаларда дарс бериб, давлат 
томонидан маош олган.
Муаллиф 
БХСР 
ҳ
укуматт 
томонидан 
айрим 
мадрасаларнинг 
қ
амоқхоналарга 
айлантирилишидан 
қ
аттиқ 
ранжийди: 
“...Бухоро 
инқилобчилари тахту бахтга эришиб, Хўржин мадрасасини, Пушаймон 
мадрасасини, Ўткур қўшбеги мадрасасини ва Фатҳали қўшбеги мадрасасини 

---

Исторические науки 
16 
Бухоро инқилоби даврида қамоқхонага айлантирдилар. Бухоро аҳолисидан кўп 
одамларни асир олиб, амирнинг одамлари, деб қамадилар” [1.78]. 
Ҳ
ар бир мамлакатнинг тараққий этишида илм-фан ва маориф соҳасининг 
ривожи асосий ўрин тутади. Муҳаммад Ал Балжувоний тарихчи сифатида 
Бухоро амирлигида аниқ, табиий ва сиёсий фанларнинг ўргатилмаслиги унинг 
таназзулига сабаб бўлганини афсус билан ёзади. БХСР ҳукумат раҳбарлари 
томонидан илм-фан ва маорифга кўрсатилган рағбатдан мамнун бўлса-да, 
уларнинг айрим мадрасаларни қамоқхонага айлантирганларидан қаттиқ 
ранжийди.
Муҳаммад Али Балжувонийнинг “Тарихи нофеий” асари ўрта аср тарих 
ёзиш анъаналарига амал қилинган ҳолда ёзилган бўлиб, ундаги айрим 
маълумотларда саёзлик мавжуд бўлса-да, ўша давр тарихини ўрганишда муҳим 
манба бўлиб хизмат қилади.
Биз ҳам бобокалон тарихчиларимиз ижодидан ўрнак олган ҳолда тарихни 
ҳ
аққоний ёритишимиз зарур, зеро тарих маънавияти инсоният камолотида 
муҳим ўрин тутади.