Tarix darslari ishlanmasini yaratish metodikasi

Moddiy madaniyat buyumlariga — bizgacha saqlanib kelayotgan yoki ilmiy asosda qayta tiklangan burungi mehnat qurollari, qurol-yarog’lar, zeb-ziynat buyumlari, uy-ro’zg’or anjomlari, turar joylar, qo’rg’onlar, maqbaralar, qadimgi shahar xarobalari va boshqalar kiradi. O’quvchilar mehnat qurollari va boshqalarga qarab, odamlarning mashg’ulotlarini, hashamatli imoratlar va pastqam kulbalar mavjudligini, diniy marosimlarga va kishilarning dafn qilinishidagi rasm-rusumlarga doir topilmalar asosida o’sha zamondagi diniy e’tiqodlarini bilib oladilar.
2) Tasviriy san’at asarlariga — moddiy voqelikni, odamlar va ularning bir-biriga munosabatini hamda ularning tevarak-atrofidagi narsalarni — har xil buyumlarni, geografik muhitni bevosita tasvirlab beruvchi asarlar, odamlarning har xil ma’budlar, ruh-arvohlar, jinlar, alvastilar, afsonaviy qahramonlar, devlar va hokazolar haqidagi xayoliy tasavvurlarini aks ettiruvchi asarlar kiradi.
3) Yozma manbalarga — qonunlar, buyruqlar, xo’jalik ishlariga doir yozuvlar, shartnomalar, xizmat vazifasiga oid yozishmalar, sud hukmlari, yilnomalar, xronikalar, memuarlar, shahar va mamlakatlar tasvirlab yozilgan asarlar, xatlar va yozuvlar kiradi. Qadimgi dunyo tarixida berilgan bu hujjatli materiallar o’quvchilarni estetik jihatdan tarbiyalashda muhim o’rin tutadi.
O’rta ta’lim va o’rta maxsus ta’lim tizimida tarix o’qitishning har bir yangi bosqichida darsliklardagi hujjatli materiallarning xarakteri o’zgarib, ko’lami ortib va murakkablashib boradi.
O’rta ta’lim va o’rta maxsus ta’lim tizimida tarix o’qitish tajribasida tarixiy hujjatlar bilan ishlashning quyidagi ikki usuli, ya’ni tarixiy hujjatlardan o’qituvchining bayonida foydalanish usuli bilan o’quvchilarning matn ustida ishlash usuli qo’llaniladi.
O’qituvchi o’zining bayonini aniqlashtirish va uning ta’sirchanligini oshirish maqsadida hujjatlardan olingan parcha, jumla, ifodalardan, yorqin obrazlar va xarakteristikalardan foydalanadi. Foydalanilgan hujjatlarning hammasining ham manbalarini aytish shart emas, «solnomachilar», «zamondoshlarning» ma’lumotlariga qaraganda degan umumiy iboralar bilan chegaralanilsa kifoya.
8-9-sinf o’quvchilarini ko’proq memuar xarakterdagi ma­teriallar, tarixiy voqealarning zamondoshlari va qatnashuvchilari bergan ma’lumotlar qiziqtiradi. Foydalanilgan tarixiy hujjatning ko’rsatmasi bo’lishi kerak, bu ko’rsatma o’qituvchi bayonining ko’rsatmali va ifodali bo’lishini ta’minlaydi.
Tarixiy hujjat o’qituvchi bayonini, bayondagi xarakteristika va chiqarilgan xulosalarni tasdiqlaydi.
O’qituvchi darslik yoki xrestomatiyadan olingan hujjatning mazmuni va o’quvchilarning tayyorgarligiga qarab uni tahlil qilishi, sinf o’quvchilariga hujjat yuzasidan savollar berishi yoki umumlashtiruvchi analitik suhbat yordamida tahlil qilishi mumkin. Tarixiy hujjatlar ustida ishlashda o’quvchilar ularni nima uchun xizmat qilishini, tanishilayotgan hujjatlar qachon va kimlar tomonidan yaratilganini, ulardan nimalarni bilib olish mumkinligini tushunib olishlari lozim. Agar hujjatlarda tushunish qiyin bo’lgan terminlar uchrab qolsa, ular doskaga yozib tushuntiriladi, o’quvchilar lug’at daftarchasiga yozib oladi.