Tarix fakulteti "tarix" kafedrasi abduraxmonova iqbolxon aslmirzo qizi III kurs, tarix ta

1.SOTSIALIZMNI ISLOH QILISHGA SO’NGGI URINISH: ”QAYTA QURISH” SIYOSATI.
Qayta qurish — 20-asrning 80-yillari oʻrtalarida keng isteʼmolga kirgan tushuncha; SSSRda totalitar tizimni isloh yoʻli bilan oʻzgartirishga qaratilgan harakatni anglatgan. Qayta qurish siyosatining maqsadi va vazifasi mamlakatda toʻplanib qolgan ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy va mafkuraviy sohalardagi muammolarni "qayta qurish" yoʻli bilan hal etishdan iborat boʻlgan. M.S.Gorbachyov boshchiligida KPSS rahbariyatining bir qismi tomonidan boshlangan bu siyosat mamlakat hayoti va umuman jahonda maʼlum oʻzgarishlar sodir boʻlishiga olib keldi (oshkoralik, siyosiy plyuralizm, "sovuq urush"ning tugashi va h.k.). Qayta qurishniamalga oshirishdagi qarama-qarshilik va norozichilliklar natijasida 80-yillarning oxiri — 90-yillarning boshidan mamlakat hayotining barcha sohalarida boʻhronlar kuchayib ketdi. Bunga shu davrda turli respublikalarda boʻlib oʻtgan siyosiy voqealar, milliy nizolarning ayrim joylarda ixtilofli tus olishi misol boʻladi.
Qayta qurish sobiq SSSRda toʻplanib qolgan muammolarni toʻla hal etishga xizmat qilmadi. Mustaqillik, demokratiya va erkinlik gʻoyalariga toʻgʻri kelmaganligi tufayli ham amaliy samara bermadi. Oxir oqibatda KPSS ning halokati va SSSR ning tugashiga muayyan turtki boʻldi.
Xo'sh, SSSRda qayta qurish (1985-1991) qanday boshlandi? Buning sabablari, bosqichlari va oqibatlarini biroz keyinroq o'rganamiz. Endi biz milliy tarixda ushbu davrdan oldingi jarayonlarga to'xtalamiz.
Hayotimizdagi deyarli barcha hodisalar singari, SSSRdagi 1985-1991 yillardagi qayta qurish ham o'ziga xos tarixga ega. O'tgan asrning 70-yillarida aholi farovonligi ko'rsatkichlari mamlakatda misli ko'rilmagan darajaga yetdi. Shu bilan birga, shuni ta'kidlash kerakki, iqtisodiy o'sish sur'atlarining sezilarli darajada pasayishi ushbu davrga tegishli bo'lib, kelajakda bu davr MS Gorbachevning engil qo'li bilan "turg'unlik davri" deb nomlandi. ”.Yana bir salbiy hodisa, tadqiqotchilarning fikriga ko'ra, rejali iqtisodiyotning kamchiliklari bo'lgan tovarlarning tez-tez tanqisligi edi.
Sanoat rivojlanishining sekinlashuvi katta darajada neft va gaz eksporti hisobiga qoplandi. Aynan o'sha paytda SSSR ushbu tabiiy resurslarning dunyodagi eng yirik eksportchilaridan biriga aylandi, bu yangi konlarni o'zlashtirishga yordam berdi. Shu bilan birga, mamlakat yalpi ichki mahsulotida neft va gaz ulushining oshishi SSSRning iqtisodiy ko'rsatkichlarini ushbu resurslarning jahon narxlariga sezilarli darajada bog'liq qildi.
Ammo neftning juda yuqori narxi (arab davlatlarining G'arb mamlakatlariga "qora oltin" etkazib berishga embargosi ​​tufayli) SSSR iqtisodiyotidagi aksariyat salbiy hodisalarni yumshatishga yordam berdi. Mamlakat aholisining farovonligi muttasil oshib bordi va ko'pchilik oddiy fuqarolar hamma narsa tez orada o'zgarishi mumkinligini tasavvur ham qila olmadilar. Va juda ajoyib .Shu bilan birga, Leonid Ilich Brejnev boshchiligidagi mamlakat rahbariyati iqtisodiyotni boshqarishda biror narsani tubdan o'zgartira olmadi yoki xohlamadi. Yuqori ko'rsatkichlar SSSRda to'planib qolgan, tashqi yoki ichki sharoitlar o'zgarishi bilan har qanday vaqtda engib o'tish bilan tahdid qiladigan iqtisodiy muammolarning xo'ppozini yopdi.
Aynan shu sharoitlarning o'zgarishi SSSRda 1985-1991 yillarda qayta qurish deb nomlanuvchi jarayonga olib keldi. SSSRda 1985-1991 yillardagi qayta qurish qanday boshlandi?
Yuqorida aytib o'tilganidek, dastlab SSSR iqtisodiyoti va ijtimoiy hayotida mavjud bo'lgan salbiy omillar haqiqatan ham mamlakatning qulashiga olib kelishi mumkin deb o'ylaganlar, shuning uchun qayta qurish dastlab tizimning individual kamchiliklarini tuzatish sifatida rejalashtirilgan edi.
1985 yil martini qayta qurishning boshlanishi deb hisoblash mumkin, o'shanda partiya rahbariyati Siyosiy byuroning nisbatan yosh va istiqbolli a'zosi Mixail Sergeevich Gorbachevni KPSS Bosh kotibi etib saylagan. O'sha paytda u 54 yoshda edi, bu ko'pchilik uchun unchalik kam bo'lmasa-da, mamlakatning avvalgi rahbarlari bilan solishtirganda, u haqiqatan ham yosh edi. Shunday qilib, L. I. Brejnev 59 yoshida Bosh kotib bo'ldi va 75 yoshida uni bosib o'tgan vafotigacha bu lavozimda qoldi. Undan keyin haqiqatda mamlakatda eng muhim davlat lavozimini egallab turgan Y.Andropov va K.Chernenko 68 va 73 yoshida bosh kotib bo‘ldilar, lekin hokimiyat tepasiga kelganidan keyin har biri bir yildan sal ko‘proq umr ko‘rishga muvaffaq bo‘ldilar.
Ushbu holat partiyaning yuqori bo'g'inlarida kadrlarning sezilarli turg'unligi haqida gapirdi. Partiya rahbariyatiga Mixail Gorbachevdek nisbatan yosh va yangi shaxsning Bosh kotib etib tayinlanishi bu muammoning hal etilishiga ma’lum darajada ta’sir ko‘rsatishi kerak edi.
Gorbachyov darhol mamlakatdagi faoliyatning turli sohalarida bir qator o'zgarishlarni amalga oshirmoqchi ekanligini aniq aytdi. To'g'ri, o'sha paytda bularning barchasi qanchalik uzoqqa borishi hali aniq emas edi.
1985 yil aprel oyida Bosh kotib SSSRning iqtisodiy rivojlanishini tezlashtirish zarurligini e'lon qildi. Aynan "tezlashtirish" atamasi ko'pincha 1987 yilgacha davom etgan va tizimdagi tub o'zgarishlarni o'z ichiga olmagan qayta qurishning birinchi bosqichini nazarda tutgan. Uning vazifalariga faqat ba'zi ma'muriy islohotlarni kiritish kiradi. Shuningdek, tezlashuv mashinasozlik va og'ir sanoatning rivojlanish sur'atlarini oshirishni nazarda tutdi. Lekin oxir-oqibat hukumatning harakatlari kutilgan natijani bermadi”²
Qayta qurishning birinchi bosqichi, ya'ni "tezlashtirish" deb ham ataladigan 1985 yildan 1987 yilgacha bo'lgan vaqtni hisoblash mumkin. Yuqorida aytib o'tilganidek, o'sha paytda barcha yangiliklar asosan ma'muriy xarakterga ega edi. Keyin, 1985 yilda alkogolizmga qarshi kurash boshlandi, uning maqsadi mamlakatda juda muhim darajaga etgan ichkilikbozlik darajasini pasaytirish edi. Lekin bu targ‘ibot jarayonida xalq orasida nomaqbul bo‘lgan bir qancha chora-tadbirlar amalga oshirildi, ularni “ortiqchalik” deb hisoblash mumkin. Xususan, ko‘plab uzumzorlar vayron qilingan, partiya a’zolari o‘tkazadigan oilaviy va boshqa bayramlarda spirtli ichimliklar bo‘lishiga virtual taqiq joriy qilingan. Bundan tashqari, alkogolga qarshi kurash kampaniyasi do‘konlarda alkogolli ichimliklar tanqisligi va ularning narxining sezilarli darajada oshishiga olib keldi.
Birinchi bosqichda ham korrupsiya va fuqarolarning daromadsiz daromadlariga qarshi kurash e’lon qilindi. Bu davrning ijobiy tomonlari orasida partiya rahbariyatiga chinakam muhim islohotlarni amalga oshirish istagida bo‘lgan yangi kadrlar sezilarli darajada kiritildi. Bu odamlar orasida B. Yeltsin va
1986 yilda sodir bo'lgan Chernobil fojiasi mavjud tizim nafaqat falokatning oldini olishga, balki uning oqibatlarini samarali bartaraf etishga ham qodir emasligini ko'rsatdi. Chernobil AESdagi favqulodda vaziyat rasmiylar tomonidan bir necha kun davomida yashiringan va bu falokat zonasi yaqinida yashovchi millionlab odamlarni xavf ostiga qo'ygan. Bu esa mamlakat rahbariyatining eski uslublar bilan ish tutayotganidan dalolat berardi, bu esa, albatta, aholini xursand qilmadi.
Qolaversa, shu paytgacha olib borilgan islohotlar samarasiz bo‘lib, iqtisodiy ko‘rsatkichlar pasayishda davom etar, jamiyatda rahbariyat siyosatidan norozilik kuchaydi. Bu fakt Gorbachyov va partiya elitasining boshqa vakillari tomonidan yarim chora-tadbirlar etarli emasligini, ammo vaziyatni saqlab qolish uchun tub islohotlarni amalga oshirish kerakligini tushunishga yordam berdi.
1985-1991 yillardagi qayta qurish davrida SSSR rahbariyati uchun asosiy bo'lgan yuqorida tavsiflangan vazifalar edi. bu jarayonning ikkinchi bosqichida, uning boshlanishini 1987 yil deb hisoblash mumkin.
Aynan o'sha paytda tsenzura sezilarli darajada yumshatilgan edi, bu glasnost siyosatida ifodalangan edi. Unda ilgari jim bo'lgan yoki taqiqlangan mavzularni jamiyatda muhokama qilish joizligi ko'zda tutilgan. tizimni demokratlashtirish yo‘lidagi muhim qadam bo‘ldi, biroq ayni paytda bir qancha salbiy oqibatlarga olib keldi. O‘nlab yillar davomida “Temir parda” ortida turgan jamiyat tayyor bo‘lmagan ochiq ma’lumotlar oqimi kommunizm g‘oyalarini tubdan qayta ko‘rib chiqishga, mafkuraviy va ma’naviy tanazzulga, dunyoda millatchilik va separatistik tuyg‘ularning paydo bo‘lishiga yordam berdi. mamlakat. Xususan, 1988 yilda Tog‘li Qorabog‘da millatlararo qurolli to‘qnashuv boshlandi.
Shuningdek, yakka tartibdagi tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlarini, xususan, kooperativ shaklida amalga oshirishga ruxsat berildi. Tashqi siyosatda SSSR sanksiyalarni bekor qilish umidida AQSHga jiddiy yon bosdi. Gorbachyovning Amerika prezidenti Reygan bilan tez-tez uchrashuvlari bo'lib o'tdi, ular davomida qurolsizlanish bo'yicha kelishuvlarga erishildi. 1989 yilda Sovet qo'shinlari nihoyat Afg'onistondan olib chiqildi.Ammo shuni ta'kidlash kerakki, qayta qurishning ikkinchi bosqichida demokratik sotsializm qurish bo'yicha qo'yilgan vazifalar hech qachon bajarilmagan.
1989 yilning ikkinchi yarmida boshlangan qayta qurishning uchinchi bosqichi mamlakatda kechayotgan jarayonlar markaziy hokimiyat nazoratidan chiqib keta boshlaganligi bilan ajralib turdi. Endi u faqat ularga moslashishga majbur bo'ldi.
Mamlakatda respublika hokimiyati mahalliy qonunlar va qoidalarning, agar ular bir-biriga zid bo'lsa, umumittifoqdan ustunligini e'lon qildi. Va 1990 yil mart oyida Litva Sovet Ittifoqidan chiqishini e'lon qildi.
“1990 yilda prezidentlik devoni joriy etildi, unga deputatlar Mixail Gorbachevni sayladilar. Kelgusida prezident saylovini to'g'ridan-to'g'ri xalq ovozi bilan o'tkazish rejalashtirilgan edi.Shu bilan birga, SSSR respublikalari o'rtasidagi munosabatlarning avvalgi formatini endi saqlab bo'lmasligi aniq bo'ldi. Yil nomi ostida uni “yumshoq federatsiya” qilib qayta tashkil etish ko‘zda tutilgan edi, uning tarafdorlari eski tuzumni saqlab qolishni istab, bu fikrga chek qo‘yishdi. Qo'zg'olon bostirilgach, SSSRning aksariyat respublikalari uning tarkibidan chiqishlarini e'lon qildilar va mustaqilliklarini e'lon qildilar. Va natija nima? Qayta qurish nimaga olib keldi? mamlakatdagi vaziyatni barqarorlashtirishga qaratilgan urinishlar muvaffaqiyatsizlikka uchradi. 1991 yil kuzida sobiq super davlatni SSG konfederatsiyasiga aylantirishga urinish bo'ldi va bu muvaffaqiyatsiz yakunlandi.”³
Qayta qurishning to'rtinchi bosqichida turgan asosiy vazifa SSSRni tugatish va sobiq Ittifoq respublikalari o'rtasidagi munosabatlarni rasmiylashtirish edi. Bu maqsad aslida Belovejskaya Pushchada Rossiya, Ukraina va Belorussiya rahbarlarining uchrashuvida amalga oshirildi. Keyinchalik Belovejskaya Pushcha shartnomalariga boshqa respublikalarning aksariyati qo'shildi.
1991 yil oxiriga kelib, SSSR hatto rasmiy ravishda mavjud bo'lishni to'xtatdi.
Biz SSSRda qayta qurish davrida (1985-1991) sodir bo'lgan jarayonlarni o'rganib chiqdik, bu hodisaning sabablari va bosqichlariga qisqacha to'xtalib o'tdik. Endi natijalar haqida gapirish vaqti keldi.
Avvalo, SSSRda qayta qurishning parchalanishi (1985-1991) haqida gapirish kerak. Natijalar yetakchi doiralar uchun ham, butun mamlakat uchun ham umidsizlikka tushdi. Mamlakat bir qator mustaqil davlatlarga bo'lindi, ularning ba'zilarida qurolli to'qnashuvlar boshlandi, iqtisodiy ko'rsatkichlarning halokatli pasayishi sodir bo'ldi, kommunistik g'oya butunlay obro'sizlandi, KPSS tugatildi.
Qayta qurishning asosiy maqsadlariga hech qachon erishilmadi. Aksincha, vaziyat yanada yomonlashdi. Jamiyatni demokratlashtirish va bozor munosabatlarining paydo bo‘lishidagina ijobiy holatlarni ko‘rish mumkin. 1985-1991 yillardagi qayta qurish davrida SSSR tashqi va ichki qiyinchiliklarga bardosh bera olmaydigan davlat edi.
qayta qurish (1985 – 1991 ) - SSSR tarixidagi davr, bu davrda sovet jamiyati hayotida tub o'zgarishlar ro'y berdi, ularning natijasi kommunistik rivojlanish yo'lidan voz kechish va SSSR parchalanishi edi. Yana bir ta'rif mavjud: iqtisodiyotdagi turg'un hodisalarni (tovar taqchilligi, mehnatga qiziqishning yo'qligi) bartaraf etishga qaratilgan iqtisodiy siyosat. SSSR tashqi siyosatidagi qurollanish poygasi, sotsialistik mamlakatlarning sovet subsidiyalariga moliyaviy qaramligi natijasida yuzaga kelgan tizimli ijtimoiy-iqtisodiy inqiroz. Boshqaruvning ma'muriy-buyruqbozlik tizimini yangi sharoitlarga mos ravishda o'zgartirishni istamaslik - ichki siyosatda ("turg'unlik"). Sovet elitasining qarishi; nomenklaturaning hamma narsaga qodirligi; ishlab chiqarishni qattiq markazlashtirish; ham iste'mol tovarlari, ham uzoq muddat foydalaniladigan tovarlar taqchilligi.
Bu omillarning barchasi sovet jamiyatining yanada rivojlanishi uchun zarur bo'lgan o'zgarishlarni amalga oshirishga olib keldi. Ushbu o'zgarishlar 1985 yil mart oyida KPSS Markaziy Qo'mitasining Bosh kotibi bo'lgan M. S. Gorbachev tomonidan tasvirlana boshladi. Davrda o'z ifodasini topgan bir qancha jarayonlarni ajratib ko'rsatish mumkin SSSRdagi qayta qurish. Ulardan birinchisi - reklama. Reklama tsenzuraning zaiflashishida, qonuniylashtirilishida namoyon bo'ldi plyuralizm muqobil bo'lganda, siyosatda SSSR rivojlanishining boshqa nuqtai nazarlari e'tirof etila boshlandi. Mamlakatning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotini to'sqinliksiz muhokama qilish mumkin bo'ldi. Glasnostning oqibati ko'plab bir kunlik partiyalar, muqobil nashrlar va boshqalarning paydo bo'lishi edi.
Glasnost 1990 yil mart oyida SSSR Konstitutsiyasining KPSSning jamiyatdagi etakchi roli to'g'risidagi 6-moddasi bekor qilinishiga olib keldi. Bu KPSSning bir qancha partiyalarga boʻlinib ketishiga olib keldi. Mamlakatning siyosiy hayotida RSFSR Kommunistik partiyasi (KPRF) va Rossiya Kommunistik partiyasi (RKP) tashkil etilgan kundan boshlab muhim rol o'ynadi. Rossiya Kommunistik ishchilar partiyasi (RKRP) shakllandi. Ularning barchasi o‘z faoliyatining dastlabki bosqichida o‘zlarining asosiy vazifalarini kommunistik mafkuraga qaytishda, shuningdek, davlatning iqtisodiy hayotdagi rolini kuchaytirishda ko‘rdilar.Bu mamlakatimizda ijtimoiy tuzumning o'zgarishiga olib keldi. SSSRning qulashi 1991 yil dekabr oyida bo'lib o'tdi, Belovejskaya Pushchada uchta suveren davlat rahbarlarining uchrashuvi bo'lib o'tdi: Rossiya (B.N.Yeltsin), Ukraina (L.Kravchuk) va Belorussiya (S.Shushkevich). 8 dekabrda ular 1922 yilgi ittifoq shartnomasini bekor qilish va sobiq Ittifoqning davlat tuzilmalari faoliyatini toʻxtatish haqida eʼlon qildilar. Shu bilan birga, Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligini (MDH) tashkil etish to‘g‘risida kelishuvga erishildi.
1991-yil 25-dekabrda M.S.Gorbachyov Sovet Ittifoqi Prezidentining vakolatlarini iste'foga chiqarganini e'lon qildi. Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi rasman o'z faoliyatini to'xtatdi.SSSRdagi qayta qurish natijalari.
1. Boshqaruvning buyruqbozlik-ma'muriy tizimining zaiflashishi va uni o'zgartirishga urinish SSSRning butun oldingi rivojlanishi davomida shakllangan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va milliy qarama-qarshiliklarning portlashiga olib keldi.
2. Qurollanish poygasi va yuqorida qayd etilgan boshqa shartlar SSSRning ichki siyosiy rivojlanishida nazoratsiz jarayonlarga olib keldi.
3. Bu omillarning barchasi SSSRning parchalanishiga olib keldi. Amerika prezidenti Ronald Reygan SSSRni "Yovuz imperiya" deb atay boshladi.
Mamlakatda uzoq vaqtdan beri tizimli inqiroz yuzaga keldi va u o'zini namoyon qildi. Ba'zi tarixchilarning fikriga ko'ra, SSSR parchalanishining sabablari I.V. Stalin, odamlarga 90% kuch va 100% hokimiyatga ega bo'lishi kerak bo'lgan markazga bo'ysunishga o'rgatilganda. Ularda yo'qligi SSSRning keyingi rahbarlarining aybi emas.
1985 yilda dramatik ilhom va dahshatli mazmun bilan to'ldirilgan, ayni paytda katta umidlar va fojiali umidsizliklarni ilhomlantirgan g'alati qayta qurish qanday tugashini eng dahshatli xayolotlarda tasavvur qilishning iloji yo'q edi. Keng qamrovli islohot jamiyatning inqilobiy o'zgarishiga aylandi.
O'shanda kam odam qayta qurish nimani anglatishini bilardi, lekin ko'pchilik vijdonan partiyaning umumiy yo'nalishiga amal qilishga harakat qildi. Nima bo'lganligi ma'lum bo'ldi.Qayta qurishning amalga oshirilishiga nomenklatura bilan tobora yaqinroq ittifoqqa qo'shilgan "soya iqtisodiyoti" jarayonida izchil ishtirok etish ta'sir ko'rsatdi. Sovet byurokratiyasi tomonidan boshlangan qayta qurish sovet jamiyatini tubdan o'zgartirishdan iborat edi. Barcha sodir bo'layotganlarning asosiy muammosi mulkni qayta taqsimlash masalasi edi.
Nomenklatura va "soya biznesi" simbiozi o'zlarining moliyaviy va iqtisodiy manfaatlarini ko'zlab, jamoat mulkini qayta taqsimlashni Sovet Ittifoqining qulashiga olib keldi. Shunday qilib, burjua-demokratik tusdagi islohotning dastlabki urinishi dunyoni o'zgartirgan jinoiy-byurokratik inqilobga aylandi. 1985 yil mart oyining oxirida Mixail Gorbachev KPSS Markaziy Qo'mitasining Bosh kotibi bo'ldi. Yaxshi niyatlarga to'la (ular qayerga olib borishi ma'lum) Bosh kotib "Kreml oqsoqollari" roziligi bilan transformatsiya jarayonini boshladi. Shuhratparast islohotchi atrofida, hech bo'lmaganda, SSSR rivojlanishining yangi yo'nalishini shakllantirishga qodir bo'lgan odamlar doirasi shakllandi.
Yangi dasturda sovet sotsializmini unga "haqiqiy G'arb demokratiyasi" elementlarini kiritish orqali takomillashtirish rejalari bor edi. Biroz vaqt o'tgach, yangi kurs g'oyalari asosida islohot loyihasi tug'ildi, unda quyidagilar nazarda tutilgan edi:
1985 yil mart oyining oxirida Mixail Gorbachev KPSS Markaziy Qo'mitasining Bosh kotibi bo'ldi. Yaxshi niyatlarga to'la (ular qayerga olib borishi ma'lum) Bosh kotib "Kreml oqsoqollari" roziligi bilan transformatsiya jarayonini boshladi. Shuhratparast islohotchi atrofida, hech bo'lmaganda, SSSR rivojlanishining yangi yo'nalishini shakllantirishga qodir bo'lgan odamlar doirasi shakllandi.
Yangi dasturda sovet sotsializmini unga "haqiqiy G'arb demokratiyasi" elementlarini kiritish orqali takomillashtirish rejalari bor edi.