Tarix fakulteti "tarix" kafedrasi abduraxmonova iqbolxon aslmirzo qizi III kurs, tarix ta

2.XALQ XO’JALIGIDA ”QAYTA QURISH”NING SAMARASIZLIGI.
1987 yil yanvar oyida KPSS Markaziy Qo'mitasining Plenumi bo'lib o'tdi, bu SSSRning iqtisodiy va siyosiy hayotida haqli ravishda islohotlar deb atash mumkin bo'lgan jiddiy o'zgarishlarning boshlanishi edi.Iqtisodiy islohotlarning rivojlanishi ikki tendentsiya bilan belgilandi: davlat korxonalari mustaqilligini kengaytirish va iqtisodiyotning xususiy sektori ko'lamini kengaytirish. 1986-yilda “Yakka tartibdagi mehnat faoliyati to‘g‘risida”gi qonun qabul qilinib, unda 30 turdagi mahsulot ishlab chiqarish va xizmatlar, asosan, hunarmandchilik va maishiy xizmat ko‘rsatish sohasida xususiy tadbirkorlik faoliyati qonuniylashtirildi. SSSRda ko'p o'n yillik davrda rasman ruhsat etilgan ,,xususiy savdogarlar’’ paydo bo’ldi. 1987 yilda “Davlat korxonasi toʻgʻrisida”gi qonun qabul qilindi, unga koʻra davlat korxonalari oʻzini-oʻzi taʼminlash, oʻzini-oʻzi taʼminlash va oʻzini-oʻzi moliyalashtirishga oʻtkazildi, sheriklar bilan mustaqil ravishda mahsulot yetkazib berish shartnomalari tuzishi mumkin edi, ayrim yirik korxonalarga esa xorijiy korxonalarga kirishiga ruxsat berildi.1988 yilda "SSSRda kooperatsiya to'g'risida" qonun qabul qilindi. Nihoyat, 1989 yilda yerni 50 yil muddatga ijaraga olishga ruxsat berildi.Bu “kapitalizm”ga yon bosishlarning barchasi bir qadam oldinga, ikki qadam orqaga tamoyili asosida amalga oshirildi. ⁴
Xususiy savdogarlar va kooperatorlarga katta soliq solindi (65%); 1991 yilga kelib kooperativ sektorida mehnatga layoqatli aholining 5% dan koʻpi band boʻlmagan, qishloqda 2% yer va 3% chorva mollari ijarachilar qoʻlida edi.Siyosiy sohada, parallel ravishda, M. Gorbachev siyosiy leksikonga yangi - glasnost tushunchasini kiritdi, bu tushuncha bilan shirinlik mavjud kamchiliklarni "sog'lom" tanqid qilishni, aholining xabardorligini oshirishni va tsenzurani biroz zaiflashtirishni tushundi. Tanqidning asosiy ruxsat etilgan ob'ekti "Stalinizm", asosiy ideal "partiya va davlat hayotining lenincha normalariga qaytish" edi. Bu kampaniya doirasida partiya yetakchilari N. Buxarin, A. Rikov, G. Zinovyev, L. Kamenev reabilitatsiya qilindi.Bu davrda oldinga intilishlar ijobiy bo;lsa ham islohotlarning samarasi ko’zlangan natijani bermadi. 1988-yilda O’zbekistonda ishlab turgan 1267 ta sanoat korxonasidan bor yo’g’I 320 tasi (25,3%) xo’jalik hisobi va o’zini o’zi mablag’ bilan ta’minlash sharoitida ishlagan. Mavjud korxonalardagi ishlab chiqarish hajmi o’tgan yilga nisbatan 4,7% ga ortgan, Sifat muammosi haddan tashqari keskin tus olib ketdi. Mazkur muammoni hal qilish maqsadida mahsulotning davlat qabuli joriy etila boshlandi. 1986-yilda O’zbekistonda ishlab chiqarishning asosiy uchastkalarini davlat qabuli bo’yicha 27 ta post nazorat qilgan edi. 1987- yilda davlat qabuli sharoitida ishlovchi korxonalarda yaroqsizga chiqarilgan mahsulotlar hajmi 833 ming so’mlikni tashkil etdi. Davlat qabuli tashkil etilgan 33 korxona har oyda o’rta hisobda 0,9 mln so’mlik mahsulot qabul qilinmas edi. Bizning o’z boyliklarimizga bunday munosabat, yumshoq qilib aytganda, naqadar bemaniliklarga olib borishi mumkinligini shunday bir misoldan bilsa bo’ladi.Respublika har yili Markazning topshirig’ini bajarib, Sharqiy Yevropa mamlakatlariga 400-430 ming tonna miqdorda paxta tolasi jo’natmoqda. Bizning korxonalarimiz bu mahsulot uchun valyuta ajratmalarini 1987- yildagina, shunda ham oz miqdorda ola boshladi. Chunonchi,1988-yilda Ittifoq bizga xorijiy valyutada 78 mln pul to’ladi. Bu yetkazib berilgan tola qiymatining beshdan bir qismiga ham yetmaydi. 1989-yilda 130 mln so’m to’ladi. Shu yilning birinchi kvartalida ekspport qiluvchi korxonalar 77 mln so’m pul oldi.⁵1987 yilda birinchi siyosiy o'zgarishlar boshlandi, dastlab qo'rqoq va yarim. KPSS Markaziy Komitetining yanvar Plenumi mamlakat ijtimoiy-siyosiy hayotidagi korxonalar rahbarlari uchun muqobil saylovlar, partiya qo‘mitalari kotiblari saylovida yashirin ovoz berish kabi yangiliklarga ruxsat berdi. Mamlakatda sanoatlashtirishning texnik bazasida chinakam takror ishlab chiqarishning davom etishi, ulkan ishlab chiqarish vositalarining to'planishi, ulkan moddiy resurslarning muomalaga jalb qilinishi (kapital qo'yilmalardan samarasiz foydalanilgan holda) va resurslarning tugashi ko'rsatkichlarning doimiy ravishda yomonlashishiga olib keldi. . Masalan, milliy daromadning oʻrtacha yillik oʻsish surʼati 1950-yillardagi 9% dan 1960-yillarning birinchi yarmida 4,4% ga tushdi va 1970-yillarda ham pasayishda davom etdi. 1950-yillarning oxiridan boshlab iqtisodiy o'sish sur'ati doimiy ravishda pasayib bordi va 1980-yillarning o'rtalariga kelib deyarli nolga tushdi. 1971-1983 yillarda tovarlar va xizmatlar narxlarining umumiy darajasi 43% dan kam bo'lmagan o'sdi, ya'ni. yiliga taxminan 3%. 1979 yildan boshlab po'lat, ko'mir va quyma temir ishlab chiqarish pasaya boshladi. Samarali bo'lmagan tirikchilik iqtisodiyoti investitsiyalarni ko'paytirishni talab qildi. Go‘sht, sut, sariyog‘ ishlab chiqarish kamaydi. Boshqa ko'rsatkichlar ham doimiy ravishda yomonlashdi: mahsulotlarning moddiy va energiya sig'imi o'sdi, doimiy ravishda ishchilar bilan ta'minlanmagan ish o'rinlari yaratildi va hokazo. Ma'lum bo'lishicha, ko'plab ulkan qimmat loyihalar aslida resurslarning tugashi edi. Shunday qilib, melioratsiya eng yuqori rivojlangan hududlarda don yetishtirish kamaydi. Sanoatning eng muhim tarmoqlarining Gʻarb texnologiyasiga bogʻliqligi ortdi. Har bir nuqtada texnologiya, mehnatni tashkil etish va ko'payish distrofiyasi kuchaydi. 1983 yil oktyabr oyidan oylik hosildorlik pasaya boshladi. 1984 yilda urushdan keyin birinchi marta neft qazib olish pasayib ketdi, uning eksporti valyutaning 60 foizini ta'minladi. Tovarlarning past sifati jahon bozoriga chiqish yo‘lini to‘sib qo‘ydi.Mamlakatning iqtisodiy ahvolining yomonlashishi ijtimoiy sohaning rivojlanishiga ayniqsa salbiy ta'sir ko'rsatdi. Ijtimoiy muammolarni hal etishdagi kechikishlar asta-sekin to'planib bordi. Avvaliga, bu bir qator ob'ektiv sabablarga ko'ra og'ir sanoatni rivojlantirish yoki mamlakat mudofaasini mustahkamlash yoki urush natijasida vayron bo'lgan iqtisodiyotni tiklash uchun mablag'larni qayta taqsimlash va hokazolar bilan bog'liq edi. Ammo keyinchalik ijtimoiy muammolarni hal etishdagi kechikish, birinchi navbatda, so'nggi 15 yil ichida iqtisodiy rivojlanishning salbiy tendentsiyalari bilan bog'liq bo'ldi. Bu yillarda mamlakatning sobiq rahbariyati iqtisodiy vaziyatning yomonlashuvini sekinlashtirishga urinib, resurslarni ijtimoiy sohadan ishlab chiqarish sohasiga sezilarli darajada qayta taqsimlashga kirishdi. Ijtimoiy maqsadlar uchun mablag'lar "qoldiq printsipi" deb ataladigan bo'yicha ajratila boshlandi. 80-yillarning oʻrtalariga kelib esa mamlakat bir qator ijtimoiy koʻrsatkichlar boʻyicha 1960-1965 yillarga nisbatan bir qadam orqaga tashlandi. Iqtisodiy siyosat sohasida xususiy tashabbus doirasi bosqichma-bosqich kengaytirildi. 1985 yil noyabr oyida “Yakka tartibdagi mehnat faoliyati toʻgʻrisida”gi qonun qabul qilindi, unga koʻra 30 turdagi mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarishda xususiy faoliyat qonuniylashtirildi. Xususiy tashabbus esa byurokratik to‘siqlarga, moddiy resurslar tanqisligidan kelib chiqadigan ishlab chiqarish qiyinchiliklariga, aholining “xususiy savdogarlar”ga dushman bo‘lgan g‘oyaviy munosabatiga duch keldi. Shunday qilib, bir tomondan kooperativ tadbirkorlik rivojlandi, ikkinchi tomondan, bir-biriga qarama-qarshi huquqiy hujjatlar chiqarildi (1986 yil SSSR Markaziy Qo'mitasining "O'zlashtirilmagan daromadlarga qarshi kurashni kuchaytirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi qarori, SSSR Prezidiumining farmoni. Oliy Kengashning “Ishlab topilmagan daromad olishiga qarshi kurashni kuchaytirish toʻgʻrisida”gi qarori) mamlakatdagi iqtisodiy va moliyaviy qiyinchiliklarni kuchaytirib, nodavlat sektorga zarar yetkazmoqda. Bosh kotib ilmiy-texnikaviy taraqqiyotni jadallashtirish, mahalliy mashinasozlik sanoatini rekonstruksiya qilish, yangi mashina va uskunalar ishlab chiqarish, yuqori texnologiyalardan foydalanishni o‘z ichiga olgan iqtisodiy mexanizm konsepsiyasini e’lon qildi. Shu bilan birga, xo‘jalik boshqaruvini markazsizlashtirish, korxonalar huquqlarini kengaytirish, xo‘jalik hisobini joriy etish, mehnat jamoalarining mas’uliyati va manfaatdorligini oshirish g‘oyasi ilgari surildi.Iqtisodiy siyosat sohasida xususiy tashabbus doirasi bosqichma-bosqich kengaytirildi. 1985 yil noyabr oyida “Yakka tartibdagi mehnat faoliyati toʻgʻrisida”gi qonun qabul qilindi, unga koʻra 30 turdagi mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarishda xususiy faoliyat qonuniylashtirildi. Xususiy tashabbus esa byurokratik to‘siqlarga, moddiy resurslar tanqisligidan kelib chiqadigan ishlab chiqarish qiyinchiliklariga, aholining “xususiy savdogarlar”ga dushman bo‘lgan g‘oyaviy munosabatiga duch keldi. Shunday qilib, bir tomondan kooperativ tadbirkorlik rivojlandi, ikkinchi tomondan, bir-biriga qarama-qarshi huquqiy hujjatlar chiqarildi (1986 yil SSSR Markaziy Qo'mitasining "O'zlashtirilmagan daromadlarga qarshi kurashni kuchaytirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi qarori, SSSR Prezidiumining farmoni. Oliy Kengashning “Ishlab topilmagan daromad olishiga qarshi kurashni kuchaytirish toʻgʻrisida”gi qarori) mamlakatdagi iqtisodiy va moliyaviy qiyinchiliklarni kuchaytirib, nodavlat sektorga zarar yetkazmoqda. Qabul qilinmagan daromadlarga qarshi kurashning iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlari islohotchilarni nodavlat sektorni kengaytirish zarurligiga ishontirdi, buning natijasida iqtisodiyot sohasida haqiqiy qayta qurish yechimlari uchun asos tayyorlandi.Bunday tadbirlar natijasida xalqqa tushadigan majburiyatlar ko’payib bordi. Birgina kadrlar tayyorlashda ularning ish haqqi darajasi,mehnat sharoitlari, turli mutahasisliklardagi hodimlarning nufuzi va hokozolar kabi talablar qondirilmadi.80- yillarning oxiriga kelib qariyb 20ming oliy ma’lumotli mutaxasis va 140mingdan ortiq o’rta maxsus ma’lumotli mutaxasislar aqliy mehnat bilan emas, balki jismoniy mehnat bilan band bo’ldilar. ⁶ Islohotlarning har oyda kuchayib borayotgan iste'mol sohasidagi inqirozi 1992 yil bahoriga kelib, katta umidlar bog'langan va "sotsializm uchun ishlashga" chaqirilgan kooperatsiya Rossiya hayotini rasman tark etishiga olib keldi. qonunchilikdan hamkorlik tushunchasining o'zi yo'qoldi. Bu yo'qolib ketish ma'lum darajada kichik korxonalar va shunga mos ravishda kichik biznesning rivojlanishi bilan qoplandi. 1987 yilda tijorat banklarini tashkil etish, korxonalarni korporatsiyalash boshlandi, ularning aksariyati davlat tomonidan sotib olish huquqi bilan ijaraga berildi. Jamiyatning o'z-o'zini tashkil etishning boshlanishi turli uyushmalar va guruhlarning, norasmiy harakatlarning paydo bo'lishida namoyon bo'ldi.Salbiy holatlarning ko’payib borishi natijasida O’zbekiston qishlaq xo’jaligining samarasi yil sayin pastlab bordi. 1989-yilning boshlarida qishloq xo’jaligi yalpi mahsuloti yillik o’rtacha darajasiga ham yetib bormadi. 3mlrd so’mlikdan ortiq mahsulot berilmadi. G’alla, paxta, poliz ekinlari yetishtirish doimiy bajarilmay keldi.Ayniqsa paxta yakkahokimligi bilan bog’liq holatlar qishloq iqtisodiyotiga xo’jaligiga katta zarar yetkazmay qo’ymadi. Chigit ekishga moljallangan yerlar ko’p bo’lishiga (75%) qaramay, paxta maydonlari yana-yana ko’paytirib borildi. Masalan, agrar 1987-yilda agrar tarmoqlarda mehnat unumdorligi faqat 2% oshgan bo’lsa, 1990-yilga kelib 10% ga oshdi. Qishloq xo’jaligi yalpi mahsuloti bu vaqtga kelib 11,1 mlrd so’mga yetdi.⁷ Ijtimoiy keskinlik muayyan tovarlarning muntazam tanqisligi bilan kuchaydi: 1989 yil yozida - shakar, yuvish vositalari, 1989 yil kuzida - choy inqirozi, 1990 yil yozida - tamaki inqirozi kabi turli inqirozlar bo’lib o’tdi.Paxta maydonlariga haddan tashqari ko’p miqdorda suv Orol dengizidan burib borildi, natijada, Orol qurib butun mintaqaviy muammoga aylandi.