Tarix mantiqiga yangiсha qarash

Oxirgi ming yillikdagi insoniyat tuzilmasini tadqiq qilib, A. Toynbibeswh hayot sivilizatsiyasini aniqladi:

1. 
   G`arb xristianlari birlashgan, g`arb jamiyati;
   
2. 
   Janubi-sharqiy Yevropa va rossiyada jylashgan pravoslav-xristian yoki vizantiya jamiyati;
   
3. 
   Shimoliy Afrika va O`rta Sharqdan Buyuk Xitoy deevorigacha bo`lgan islom jamiyati;
   
4. 
   Tropik va subkontinental Hindistonda-hinduizm jamiyati;
   
5. 
   Janubi-Sharqiy Osiyoning subtropik va mo`tadil tomonlaridagi uzoq Sharq jamiyati;
   

Bu jamiyatlarning oldingi tarixini o`rganish Toynbining bu uchinchi avlod sivilizatsiyalar, ularning har biriga birinchi va ikkinchi avlod o`tgan degan xulosaga keldi. Hammasi bo`lib dunyoning madaniy xaritasida 37 sivilizatsiya kiritilib, ulardan 21 tasi sinchiklab tekshirildi va insoniyat tarixining 6 ming yili tasvirlandi. Toynbi o`z o`tmishdoshlariga nsbatan qisqa hayot kechirgan, hududiy cheklangan va kam sonli ibtidoiy jamiyatlarga qaraganda sivilizatsiyalar hayoti “davomiyroq, ular keng hududlarni egallaydi, sivilizatsiyalar bilan qamrab olingan odamlar soni qoidaga ko`ra katta. Ular boshqa jamiyatlarni assimilyatsiya qilish va bo`ysundirish yo`li bilan tarqalish an’anasiga ega” (50. c. 80) Sivilizatsiyalar asta-sekin rivojlanadi, o`zining hayotiy sikliga ega; ular “static formatsiyalarni emas, evolyutsion tipdagi dinamik tashkilotni o`zida aks ettiradi. (o`sha yerda 87-bet) Ularning har biri o`z taraqqiyotida fazalardan o`tadi-paydo bo`lish (genesis), o`sish, buzilish va yemirilish. Sivilizatsiyalar genezesini irqiy his-tuyg’u yoki atrof-muhitdan emas, balki chaqiriqqa javobga jamiyat giriftor bo`lgan tushkunlikka reaksiyaga javobga izlash zarur.
Hududiy ekspansiyaning oqibati ijtimoiy hayotning harbiylashuvi, to`rt yoki besh ming yilliklar davomida sivilizatsiyalar buzilishining eng umumiy va keng tarqalgan sababi hududiy ekspansiyaning oqibati, ijtimoiy hayotning harbiylashuvi, militarizmdir. Militarizmdir lokal davlatlarni o`zaro urushlarga tortib sivilizatsiyani yemiradi. Ijtimoiy yemirilish geografik ekspansiya uchun qulay shart-shoroit bo`ladi. “Tushkunlikni boshidan kechirayotgan jamiyat o`z hayotiy kuchlarini ulkan hajmdagi moddiy loyihalarga yo`naltirish bilan o`z o`limini kuni va soatini orqaga surishga harakat qiladi, bu hukm qilingan o`z layoqatsizligi va o`lim taqdirini o`layotgan ongini aldashga urinish demakdir.” (O`sha kirtob 224 bet)
A.Toynbi sivilizatsiyalarning yemirilishi mexanizmini batafsil ochib beradi, bu o`tish davrining mazmunini ochib berish uchun muhim ahamiyatga ega. “Atrof ustidan hokimiyatni mustahkamlanib boorish bilan o`sish emas, buzilish va yemirilish jarayonini boshlanadi. Bu ichki urushlar eskalatsiyasida ko`rinadi. Urushlarni davom etishi buzilishiga olib boradi, qaysiki kuchayib, yemirilishga o`tadi” deb belgilaydi u (o`sha joyda 335 bet). Ijtimoiy yoriqlar kuchayadi, jamiyatning – vertikal aylanishi boshlanadi, qachon jamiyat qator lokal davlatlarga parchalanadi, bu qonli o`zaro urushlar uchun asos bo`lib xizmat qiladi” (o`sha joyda 336 bet), va gorizontal, qachon jamiyat guruhlarning uch tipiga aylanadi: o`z hukmronlik mavqeini yo`qotishni istamagan yetakchi ozchilik va uni qo`llab-quvvatlash uchun universal davlat yaratuvchi; butun dunyo cherkovi tug’diradigan ichki proletariat; tashqi proletariat, o`layotgan sivilizatsiya bo`yicha zarba beradigan tezkor harakat qiladigan harbiy qismlarga uyushadi. Bu uch kuchlar o`rtasidagi kurashda sivilizatsiyani yemirilishida yemirilish ritmini… turg’unlik orqasidan ko`rish mumkin, qaysiki buzilish lahzasidan boshlanadi, jonlanish keladi, bu universal davlatga asos solinish lahzasi bilan mos keladi. Lekin bu jarayon o`z navbatida yangi turg’unlikni bildiradigan buzilish bilan tugaydi, qaysiki uni ortidan jonlanish boshlanmay so`ngi yemirilish keladi.”