Tarix va falsafa

Uning Movarounnaxrdagi faoliyati ikki boskichga bulinadi.
1. Bu boskichda arablar Movarounnahrga fakat talon-chilik va rakiblarning kuch-kudratini aniklash maksa-dida yurishlar olib borishadi.
2. Endi arablar movarounnaxr xududlarida istilo-chilik yurishlarini olib borishadi.
Arablarning Movarounnahrga dastlabki yurishlari 654 yilda Maymurgga va 667 yilda Choganienga yurishlaridan boshlanadi. Arablar bundan tashkari Buxoroga xam tez-tez xujumlar qilib turishar va har safar sulx tuzi-lib,katta ulponlar undirib kaytishardi.
Arablarning Movarounnaxrni istilo kilishi 704 yilda Xuroson noibligiga tayinlangan Kutayba ibn Muslim faoliyati bilan boglik. U uz faoliyatini 705 yilda Balxni va uning atroflarini bosib olishdan boshlaydi. Mazkur xududlarni bosib olgan Kutayba 706 yilda Poykandni istilo kiladi. Arablarning keyingi yurishlari Buxoroga karatilgan bulib, 708-709 yillardagi urushlardan sung Buxoro arablarning kul ostiga utadi. Kutayba Samarkand yurishiga tayergarlik kuraetgan bir paytda Xorazmda aka-uka Xorazmshoxlarning taxt uchun kurashlari nati-jasidagi ichki nizolar vujudga kelganidan xabar topadi. Bu erda Xorazmshoxning ukasi Xurzod boshchiligida xalk galaeni vujudga kelgan edi. Kutayba Xorazmshox suroviga binoan kuzgolonni bostiradi Xorazmshox esa Kutaybaga tobelik bildiradi va shu bilan 711yilda Xorazm xam arablarning vassalligiga aylantiriladi. 712 yilda Ku-tayba Xorazm va janubiy viloyatlardan olingan kushimcha kushin bilan Samarkandga tashlanadi. Bir-ikki oylik kamaldan sung, Samarkand xam arablar kul ostiga utadi. 713 yilda Kutayba bosib olgan xududlaridan 20000 kushin tuplab, kushin safini kengaytiradi va Ustrushona va Xu-jand orkali Fargonaga yurish kiladi. U Kog, Xujand, Kosonni zabt etib, 714 yilda Isfijobga yurish kiladi. 715 yilda esa, Fargona vodiysi tulik egallanib, Kash-gargacha etib borishadi. Xuddi shu yili xalifalik taxtiga Kutaybaning ganimi Sulaymon utiradi. Sulaymonga kar-shi kuzgolon kutargan Kutayba arab askarlari tomonidan uldiriladi va shu bilan arablarning sharkka yurishi xam tuxtaydi⁵.
Arab istilochilik yurishi Markaziy osiyo uchun bir kancha salbiy okibatlar keltirib chikaradi. Yillar davomida yaratilgan boy madaniy meroslar barbod kilinib, shaxar va kishloklarga ut kuyildi. Kuplab sugorish inshootla-rining barbod kilinishi va maxalliy axoli vakillari-ning xalifalik kushini tarkibiga olinishi urushlarda berilgan kurbonlar okibatida mamlakatda ishchi kuchiga bulgan extiej tufayli mamlakat xujaligi butunlay izdan chikdi. Mamlakatda mavjud oltin, kumush zaxiralari va kimmatbaxo buyumlar xalifalikka tashib ketildi.
O’rta Osiyoda Sugdiyonada tarixga "ok kiyimliklar" eki Mukanna kuzgoloni (775-776, 783-784 yoxud 782-783 yillar) nomi bilan kirgan xarakat bulib utdi. Mukanna taxallus (yuziga parda tutgan) bulib, asli ismi Xoshim ibn Xakim (eki Xakim al-A``vor ya``ni bir kuzli xakim) Narshaxiyning yozishicha u eshligida kir yuvuvchilik kasbi bilan shugullangan.
Kuzgolonning boshlanishi 776 yil deb xisoblanadi. Mukanna odamlarga xudo nomidan ish yuritaetganini il-gari odam atoda, Nuxda, Ibroximda, Musoda, Isoda va Muxammad paygambarda bulganidek, uziga xudodan vaxiy namoen bulganligini e``lon kildi. Mukannaning saf-doshlari orasidan asli arablardan Abdullo ibn Amir de-gan kishi bulgan Mukanna uning kiziga uylangan edi. Mukanna Abbosiylar xalifaligiga karshi kuzgolonni boshlashni unga ishonib topshirdi. Abdulla ibn Amr Amudaredan utib, Kashkadare vodiysida Naxshab (karshi) va Kesh (shaxrisabz) shaxarlariga boradi. U dexkonlar orasida xam, shaxar axolisi orasida xam katta muvaffak-kiyat bilan targibot ishlari olib boradi. Kuzgolonchilar uzlarining asli arab bulgan amirini uldiradilar. Kuz-golon Kashkadaredan Zarafshon vodiysiga utadi. Buxoro atroflari kuzgolonning yirik markazlaridan biri bulib koladi. Bu erda Buxorxudodlar Buned ibn Tuxshodaning uzi Mukannani kullab-kuvvatladi. Sugdienada kuzgolon kulami kengayib ketganida Mukanna uzining 36 nafar muridi bilan Amudaredan utib, Kesh viloyatiga yul oldi. Xisor tizma togiga mansub sanam togida mustaxkam urna-shib oldi. Kashkadare va Samarkandning kichik shaxar va kishloklari kun sayin birin-ketin kuzgolonchilar to-moniga uta boshlaydi. U joylashib olgan Sanam kal``asini kamal kilish Xirot amiri Said al-Xarashiyga topshi-rildi. Narshaxiyning ezishicha, kal``a kamali 14 yilga chuzilgan. Lekin Beruniyning ezishicha umuman kuzgolon-ning uzi 14 yil davom etgan. Uzok vakt kamaldan keyin Sanam kal``asi kulga olinadi. Mukannaning ulgan sanasi xam turlicha 782-783, 783-784, 785-786 yil 806 yilda Markaziy osiyoda xalifalikka karshi kuzgolon kutarildi. Goya jixatdan bu xarakat Mukanna an``analarini davom et-tirdi. U Nasaf, Buxoro, Ustrushona Shosh, Xorazm va boshka viloyatlarni uz ichiga olgan katta xududni egalladi. Uning boshida isenchi arab lashkarboshisi Rofe ibn Lays turgan. U Samarkandni zabt etib, shu erda turib xarakatga boshchilik kildi Kuzgolon 810yilda bostirildi.
Arab xalifaligida IIIasrning oxiri, IXasrning bosh-lariga kelib, siesiy va ijtimoiy-xaetda vujudga kelgan tanazzullar okibatida zaiflashuv yuzaga keldi. Bu vaktda xalifalar xalk galaenlarini bostirishda maxalliy zado-gonlardan foydalanadi va bu zadogonlar xizmatlari eva-ziga biror viloyatning noibi kilib tayinlangan. Bu esa, maxalliy zadogonlarning davlat boshkaruvi ishlariga katnashishi uchun imkon beradi.
Xuddi shunday jaraenlar vaktida Xurosonda maxalliy axoli vakillaridan bulgan Toxir ibn Xusayn Xuroson noibligiga utiradi. Bu vokea 821yilda yuz berib, Toxir xalifa Ma``munning taxtga chikishiga erdam bergan edi. Toxir bir yildan sung xalifa nomini xutbadan chikarib tashlaydi va bu uning mustakillik uchun intilishi edi. Bu yangi sulola 873yilgacha davom etib, mazkur yilda yana bir boshka maxalliy sulola Safforiylar tomonidan tor-mor kilinadi.
IXasrning 2-chi yarmida Movarounnaxrda Somoniylar sulolasi paydo buldi. Bu sulola asoschisi Somon bulib, uning xalifalik oldidagi xizmatlari evaziga nabirala-riga Movarounnaxrning turli viloyatlari noiblik sifa-tida beriladi. Nuxga-Samarkand, Axmadga - Fargona, Yaxega-Shosh va Ustrushona, Ilesga-Xirot beriladi So-moniylar sulolasi noiblariga dastlab, Axmad 864 yilda, uning vafotidan sung esa, ugli Nasr boshchilik kiladi. 873 yilda Buxoro axolisining taklifiga binoan bu xudud xam Somoniylar boshkaruviga utib, unga Nasrning ukasi Ismoil noib kilib, tayinlanadi Ismoil Nasrga buysun-may mustakil siesat yurgiza boshlaydi 886 yilda Nasr va Ismoil urtasida jang bulib, Ismoil engiladi lekin, ikki yildan sung ,bulib utgan keyingi tuknashuvda Is-moil galaba kozonadi va 892 yilgacha ya``ni akasining va-fotigacha rasmiy ravishda Somoniylar xukmdori sifatida e``lon kilinadi.
Ismoil taxtga utirgach, mamlakatda bir kancha soxalarda xarbiy davlat boshkaruvi soxalarida isloxotlar utkazi-ladi. Ismoil somoniy 900 chi yilda Buxoro yakinida Safforiylar kushinini maglubiyatga uchratadi va Xuroson Somoniylar davlati tarkibiga kiradi Bu sulola 999chi yilgacha xukmronlik kilib shu yilda Koraxonilar davlati xududlari koraxoniylar kul ostiga utadi.
Somoniylar davlatining urnida ikkita davlat bir-lashmasi paydo buladi.
Xullas, 1005 yili Somoniylar siesiy saxnadan butun-lay tushib ketdilar va shu vaktdan boshlab Koraxoniylar endi Buxoro, Samarkand va umuman Amudaregacha bulgan xududlarni xam boshkara boshlaganlar. Boshkacha kilib ayiganda, XI asr boshlarida Turkiston bir kancha siesiy kuchlar tomonidan idora etilgan. Sharkiy Turkiston, Toshkent, Isfijob, Fargona, Samarkand, Buxoro, Choga-nien, Xuttalon viloyatlari koraxoniylar Amudarening chap soxilidagi erlar to gaznagacha Xuroson, seyston viloyatlari Gaznaviylar, Xorazm esa, Xorazmshoxlar Orol den-gizidan shark va shimoldagi erlar ugizlar ittifoki to-monidan boshkarilar edi. Yettisuv viloyatida yuksalishni boshlagan. Koraxoniylar yukorida ta``kidlanganidek, janub-g’arb yunalishlarida uz xukmronlik doiralarini kengaytirib borganlar va buning natijasida Cherchen da-residan Xorazmgacha bulgan xududni boshkara boshlagan Siesiy markaz sifatida esa, yuksalishlari boshlangan uz tarixiy makonlaridagi katta shaxarlardan bulmish Bola-sogun va nisbatan undan uzokda bulmagan. Kashgarni tan-laganlar Demak asosiy siesiy markaz shu xududda mujas-samlashgan.
961 yili Somoniy xukmdor Abdulmalik ulimidan sung vazirlar taxtga marxumning uglini utkazadilar. Bunga manba tili bilan aytganda "Somoniylar xonadoni uchun maktovga loyik xizmatlar kilib kelgan xamda noiblik, lashkarboshilik yulini tutgan" Alptegin karshilik kildi. Shu tarika davlat arkonlari va Alptegin urtasidagi mu-xoliflik kuchayib avjiga chikadi. Lashkarboshi Buxoroni tark etadi. Movarounnaxr bilan alokani uzgan Alptegin Gazna viloyatida uz xukmronligini urnatadi. Uninng va-fotidan (963 y) sung Gaznada navbati bilan Amr Isxok ibn alptegin, Amrbilgategin, Amr Piriy, Amr Sabukte-ginlar xukmronlik kiladilar. Gaznaviylar sulolasiga asos solgan xam aslida ana shu Sabuktegin buladi. Gazna-viylar mintakaning Movarounnaxr, Fargona, Yettisuv, sharkiy turkiston kismlarida xukmron bulgan Koraxo-nilar bilan munosabatlari 1001yilgi M Gaznaviy va Nasr koraxoniy urtasidagi kelishuvga binoan Amudare ikki tomon manfaatlarini ajratib turuvchi chegara xi-soblangan.
Saljukiylar turkiy ugiz kavmi tarkibida dastlab xozirgi janubiy Kozogiston xududiga tugri keladigan yaylovlardan Sirdarening urta okimidagi erlarda kuch-manchi xaet kechirar edilar. Aslini aytganda xuddi shu vaktda Saljukiylar sulolasi xali shakllanmagan edi. Boshkacha aytganda, Saljukiylar bu etnik nom emas. Xasrda Balxash kulining janubidan to kuyi Volgagacha bulgan xududda turkiy xalklardan bulmish ugizlar yashardilar. Ular kuplab kabila va uruglarga bulinganlar. Ana shun-daylardan biri-kinik urugidan chikkan Saljuk ismli shaxs uziningg fazilatlari bilimdonligi, abjirligi va mardligi orkasida obru-e``tibor kozonib boradi va bir kancha ugiz kabilalari sardori katta xarbiy kuch boshligi darajasiga erishadi. Iktisodiy-siesiy rakobat nati-jasida Saljuk uz tarafdorlari bilan Sirdarening kuyi okimi chap kirgoklarida joylashgan. Jand viloyati yaki-niga kelib urnashadi. Bu vokea taxminan Xasrning urta-larida sodir bulgan. Ular sunggi Somoniylar xukmdor-larini xarbiy jixatdan kullab-kuvvatlaydilar. Bu esa,saljukiylarning Samarkand, Buxoro, Kesh viloyatla-riga borib urnashishlari uchun shart-sharoit yaratdi. 1025yili ularning bir kismi M Gaznaviyning roziligi va bir necha shartlari bilan Saraxs,farova va obivard atrofidagi yaylovlarni uzlariga makon kiladilar. 1040 yili Dondonokon jangida ular Gaznaviylarga xal kiluvchi zarbani beradilar. Saljukning nabirasi Tugrulbek (1038-1063 y) Xuroson xukmdori bulib koladi va shu ta-rika dune saltanatlari tarixida yana bir kudratli sulo-laning rasmiy yuksalish yuli boshlangan.
Sulton Malikshox xukmronligi davrida saltanat shar-kiy turkistondan urta dengizgacha bulgan xududni uz ichiga olgan. Uning parchalanish jaraeni XIasrning 2-chi yarmida boshlanadi. Xorazmshox deyilganda, aslida Xorazm voxa-sida xukmronlik kilgan sulola vakili tushuniladi. Ya``ni Xorazm xukmdori(shoxi)ma``nosini anglatadi. Uzok asrlar davomida bu viloyatda bir kator sulolalar Xorazmshoxlar unvoni ostida faoliyat kursatganliklarini bilamiz. Xo-razm doirasidan tashkariga chikib, mamlakat mintaka mikesida ot surib va bu bilan cheklanmasdan boshkaruvning saltanat darajasiga erishgan sulola bu-Anushteginiylardir (1097-1231y) Chingizxon boskini arafasida Xorazmshoxlar sulolasi dunening eng kudratli siesiy kuchlaridan biriga aylangandi. Orol dengizidan Xind okeanigacha Irokdan sharkiy Turkistongacha bulgan ulkan xudud takdiri Xorazmda xal bulardi. Sun`iy sugo-rishga katta e``tibor berilib, voxalar imkonidan iloji boricha keng foydalanishga xarakat kilingan. Natijada dexkonchilikning rivojlanishida uzilish bulmagan Max-sulot turlarining barchasi etishtirilgan. Shaxarlarda xaet kaynab, savdo-sotik, xunarmandchilik rivojlangan. Mamlakatda ishlab chikarilgan turli-xildagi gazlamalar zargarlik buyumlari kiyim-kechaklar, gilam, poendoz, teri, jun, eg-moy, sovun, kurol-aslaxa va boshkalar ichki xamda tashki bozorda xaridorgir edi.
XI-XI1 va XI11asr boshlari Markaziy osiyoda feodal tu-zumning muxim boskichlaridan biri bulib, Markaziy osiyo sie-siy tarixida bir davr rivojlangan feodal tuzumi dav-riga tugri keladi. Shuningdek bu davr Markaziy osiyoda sha-xarlar va shaxar madaniyatining gurkirab usgan va ri-vojlangan tovar ishlab chikarishning shu jumladan sav-doning (xalkaro savdoning) xam yuksak darajada rivoj-langan davridir. Bu davr yakin va urta shark davlatida va Markaziy osiyo shaxarlari uz tarakkieti bilan evropa shaxar-laridan uzib ketganlar. Bu jaraen Markaziy osiyoning kuplab kadimiy markazlarida amalga oshirilgan arxeologik tad-kikotlari natijalari orkali tasdiklanmokda.
XI-XI11 asrlar Markaziy osiyoning eng yirik shaxarlaridan biri Samarkand xisoblangan. Markaziy osiyoning boshka sha-xarlari jumladan, Buxoro, Termiz, Toshkent, Marv, Ur-ganchlar xam xududiy jixatdan bu davrda juda kengaygan. Bu davrda xududiy shuningdek, iqtisodiy va madaniy jixatdan nafakat yirik shaxarlar balki voxa markazlari xisoblangan urta va kichik shaxarlar xam ildam tarakkiy topgan.