Tarix va madaniy meros fakulteti kurs ishi mavzu: mustaqillik yillarida o’zbek davlatchiligi tarixiga oid ilmiy tadqiqotlarning olib borilishi bajardi

1.2 Mustaqillik yillarida Buxorodagi ilmiy muassasalar faoliyati va ularning tarixiy merosimizning o‘rganishdagi xizmatlari.

1991 yil 31 avgust o‘zbek xalqi va umuman O‘zbekiston xalqlari, shu jumladan Buxoro aholisi hayotida unitilmas sana bo‘ldi. – O‘zbekiston mustaqilligi e’lon qilindi. Mustaqillikka erishgandan so‘ng mamlakatda shu jumladan qadimiy Buxoroda ilmiy texnikaviy va ma’naviy salohiyati, boy ilmiy – madaniy merosi o‘zbek xalqining hayoti bilan qiziquvchi xorijlik sayyolarni, turli soha vakillarini o‘ziga jalb etmoqda. Mustaqil Buxoro uchun jahon eshiklarini lang ochib berdi. Natijada o‘tgan yillar davomida Buxoroni jahon keng jamotchilik bilan tanishtirish imkoniyati tug‘ildi. Ayniqsa Buxoro Tojik o‘rtasidagi ijtimoiy – madaniy aloqalar ravnaq topdi. 1993 yilning oktyabrida Buhoro shahar hokimi U.Nosirov O‘zbekiston delegatsiyasi tarkibida borib, u erda o‘tkazilgan suhbat va uchrashuvlar davomida Buxoroning insoniyat sivilizatsiyasiga salmoqli hissa qo‘shganini, jahon ahamiyatiga molik me’moriy yodgorliklar to‘g‘risida so‘z yuritdi. 1991 yil may oyida Parijda tashkil etilgan “Buyuk ipak yo‘li – muloqot yo‘li” ekspeditsiyasi mutaxassislari Buxoroga tashrif buyurdilar. Mehmonlar shahardagi asari – atiqalar, yodgorliklar bilan tanishar ekanlar muzey – shahar, uning boy madaniy merosi jahon sivilizatsiyasiga sezilarli ta’sir ko‘rsatganligini ta’kidlashdi. Jahondagi xalqaro nufuzli tashkilotlar – YUniko e’tiborini tortgan Buxoroiy SHarifga qiziqishi orta bordi. 1991 yilning noyabrida tashkilotning mustaqil eksperti Djon Uorren Buxoroga tashrif buyurdi. U ko‘hna shaharning me’moriy merosi bilan chuqur tanishar ekan, Buxoroni dunyo ahamiyatiga ega bo‘lgan shaharlar ro‘yxatiga kiritish lozimligi haqidagi xulosani xalqaro madaniyat va muassasasining Parijdagi qarorgohiga yubordi. Shunday qilib, Buxoro madaniy merosi bilan bog‘liq barcha hujjatlar Parijga, xalqaro tashkilot qarorgohiga jo‘natildi. Yuqori malakali ekspertlar hujjatlarni sinchiklab ko‘zdan kechirgach, 1995 yilning kuzida Buxoro YUneskoning jahom madaniy qadyatlar ro‘yxatiga kiritildi. Parijda o‘tkazilgan YUneskoning 28 – sessiyasi (1995 yil 25 oktyabr – 15 noyabr) qadimiy Buxoroning jahon shuhratini dunyo xalqlari orasida targ‘ib qilishda tarixiy ahamiyatga ega bo‘ldi. Sessiyada O‘zbekiton delegatsiyasi qatnashib, Buxoroning 2500 yilligini, YUNESKOning 1996 – 1997 yillarda o‘tkaziladigan tadbirlar ro‘yxatga kiritishni taklif etdi. Bu taklif yakdillik bilan qabul qilindi. Natijada Buxoroliklar 2500 yillik yubeleyga qizg‘in kirishib, keng qo‘llashni ishlarni boshlab yubordilar. Yubeley obektlari hisoblangan Masjidi Kalon, Ark, Mir Arab, Sarrofon hammomi maqbarasi, Zindon, CHorminor, Xo‘ja Kalon, Ismoil Samoniy maqbarasi, Nodir Devonbegi madrasasi, Abdullajon, Modarixon, Ko‘kaldosh madrasalari Badriddin karvonsaroyi kabi tarixiy va me’morchilik yodgorliklarini ta’mirlash qizg‘in olib borildi.⁸

Ma’lumki Buxoro Temur va temuriylar zamonida Samarqanddan keyin Hirot, Balx shaharlari qatorida katta nufuzga ega bo‘lib, Sohibqironning siyosiy, madaniy va harbiy rejalarini amalga oshirishgda katta tayanch rolini o‘ynagan. Binobarin, Amir Temur davlati tarixini yaratish jarayonida fransuz tadqiqotchilari Buxoro mavzuini ham chetlab o‘tmaganlar. YUNESKO bosh konfrensiyasining qarori bilan 1996 yilda Amir Temurning 660 yilligi butun dunyoda nishonlandi. Parijda “Temuriylar davrida fan, madaniyat va ta’lim ravniqi” mavzuida O‘zbekiston madaniyati haftiligi o‘tkazildi.”Temuriylar davri va tarixi san’atini o‘rganish va o‘zbek – fransuz madaniy aloqalari uyushmalari” hamda O‘zbekiston Fanlari Akademiyasi hamkorligida Temuriyshunos olimlarning xalqaro ilmiy anjumani o‘tdi. Sohibqiron tavalludining 660 yilligi munosabati bilan 1996 yilning sentyabrda Toshkentda fransiya elichixonasi va 1991 yilda tashkil etilgan. Markaziy Osiyoni o‘rganish instituti tomonidan ilmiy davra yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi. Bu yig‘ilishda Buxoro tarixi masalalariga etarli e’tibor berildi. Jumladan fransuz Sharqshunosi Iv Porter o‘z ilmiy axborotida Buxoroning XVIIasr san’ati tarixiga old ma’lumotlarni tahlil qildi. Shu ilmiy yig‘inda Buxoro davlat muzey qo‘riqxonasi qo‘lyozmalar xodimi, tarix fanlar nomzodi B.Qozoqov Ashtarxoniylar davrida madaniy va ilmiy jarayonlarning so‘nmagani haqida yangi fikr xulosalarni bayon qildi. Markaziy Osiyoni o‘rganish fransuz tadqiqot instituti o‘zining maxsus ilmiy davra majlisini Buxoroning 2500 yilligiga bag‘ishlanadi. ⁹

O‘zbekiston poytaxtiga jadidchilik harakati tarixi muammolariga bag‘ishlangan ilmiy anjuman ham fransuz olimlari tashabbusi bilan tashkil etilib, unda O‘rta Osiyoda bu harakatni keltirib chiqargan shart – sharoitlar, jadidchilik mohiyati va taqdiri haqida bayon qilingan fikr – xulosalar Buxoro jadidchiligi tahliliga asoslangan holda shakllantirilganligini qayd etish lozim. Keyingi 5-6 yilda Parij va Buxoro aloqalarining jonlanishini Evropa va Osiyoda mashhur siyosiy va madaniy markazlar o‘rtasida o‘rta asrlarda boshlangan munosabatlarning mantiqiy davomi deb hisoblash mumkin. Asrlar: guvoh Bu ikki manzil doim bir – biriga intilgan, masofaning uzoqligi til va dinning boshqaligiga qaramasdan bir –birin tushinishga harakat qilgan, o‘zga yurtni o‘rganib, o‘z ma’naviy dunyosini boyitishga urindi. Buxoro va Parij umuminsoniy qadriyatlarga doim sodiq bo‘lib, tinchlik, mamlakatlar va xalqlar o‘rtasida do‘stlik, iqtisodiy taraqqiyot, madaniyat va ma’naviyatini yuksak pog‘onalarga ko‘tarishga samarali aloqalar va hamkorlikni yanada mustahkamlaydilar. Qadimiy Buxoroning 2500 yillik bayrami bu maqsadlarga erishishida qo‘yilgan katta va qutlug‘ qadam bo‘ldi. Parijdagi tantanalardan boshlangan Buxoro to‘yi jahonga yuz olayotgan O‘zbekistonni fransiya bilan yanada yaqinlashtirib, insoniyat, orzularining ushalishiga xizmat qiladi. 1993 yilning sentyabrda Fransiyaga rasmiy tashrif bilan bergan O‘zbekiston Prezidenti I.A.Karimov bu mamlakatning noyob madaniyat, nafis san’at, yuksak ma’rifat, turmushning dono falsafasi, insonparvarlik g‘oyalari bilan yo‘g‘rilgan adabiyot va she’riyat mamlakati ekanligini uqtirib bu madaniyat va ma’naviyat rivojlangan asrlarda O‘rta Osiyoning mashhur shaharlari – Samarqand, Buxoro boshqa maskanlarning SHarqda katta mavqe va shuhratga ega bo‘lganini alohada ta’kidladi. Fransiya Respublikasi Prezidenti Fransua Mitteran M.O. Xalqlari boy madaniy merosga yuksak baho berib shunday deydi! “Biz Avitsena deb ataydigan ulug‘zot tufayli G‘arb Arestotel asarlarini o‘rgandik. U erda san’atning hamma turlari gullab – yashnadi. Samarqand, Buxoro, Xiva kabi shaharlarga shon – shuhrat keltirgan me’moriy yodgorliklar shundan dalolatdir”.¹⁰

1994 yilda Mirzo Ulug‘bek yubeleyi butun dunyo miqiyosida nishonlanib mustaqillik yillarida Buxoro tarixini yoritishda juda ko‘p asarlar yaratildi. Jumladan: Tarixchi olimlardan V.CH. Saokovning “Buxoro 100savolga 100 javob”i F.H. Qosimovning “Buxoro tarix” “Asrlar sadosi” kitoblari shuningdek, “Buxoro tarixi” afsona va faktlar, kitoblari bosmadan chiqdi. Mustaqillik yillarida Buxoroda yashagan va ijod etgan bir qancha yurtdoshlarimizning tavallud bayramlari bo‘lib o‘tdi. Umuman bir yilning ichida o‘zbekiston Prezidenti Buxoroning 2500 yiligini nishonlash; Masjidi Kalonni ta’mirlash, Buxoroning asl farzandlari – Fayzulla Xo‘jaev, Abdurauf Fitratning yubeleylarini o‘tkazish to‘g‘risidagi hujjatlarni imzolaganliklari yurtboshimizning ona shahrimizga mehr – murhabbatlari belgisidir. Fitratning ilmiy ozodlik yo‘lidagi ulkan sa’yi harakati, keng jamoatchilik fikrini shakllantirishga qo‘ygan bebaho hissasi alohida e’tirof etilib, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 1996 yilning 22 fevralida Abdurauf Fitrat tavalludining 110 yosh 1 mingni nishonlash to‘g‘risida qaror qabul qilindi. Ana shu munosabat bilan 20 dekabrda O‘zbekiston Fanlar akademiyasida Abdurauf Fitratning 110 yilligiga bag‘ishlangan tantanali majlis va ilmiy anjuman o‘tkazildi. Anjuman Respublika rahbariyatining marifatparvarlik orqali ilmiy istiqlol g‘oyalarin olg‘a surgan. Jadidlar xotirasini abadiylashtirishga ko‘rsatayotgan e’tiborini alohida takidladilar. Ilmiy anjuman qatnashchilari Abdurauf Fitratning jadidchilik harakatida tutgan o‘rni, ijtimoiy g‘oyalar, abadiy va ilmiy merosining bugungi kundagi ahamiyati haqida ham gapirdilar. SHunday tantanalar Abdurauf Fitratning ona yurti Buxoroda bo‘lib o‘tdi. Hozirda Buxoroda bu olimlarimizning har qadamida xotirlaymiz. Fayzulla Xo‘jaev uy muzeyi hozirda yurtdoshlarimiz, shu bilan xorijiyliklarni ziyoratgohlarga aylangan. ¹¹

Shunday ekan biz buyuk ajdodlarimizni ilmiymerosini yosh avlodga sof holda etkazishimiz shart. Ikkinchi fazilatimiz shundan iboratki, ma’rifatli xalq izlanuvchan va bunyodkor bo‘ladi. Har qanday qiyinchiliklarda cho‘chimaydi, kuch – quvvut, katta idora sohibi bo‘ladi. To‘siqlarni engib chiqadi. Eng og‘ir va ziddiyatli paytlarda ham istiqboshini aniq ko‘ra oladi. Unga etishmoq yo‘llarini topa biladi. Uchinchidan, ma’rifatli yuksak ma’naviyatni xalq milliy birlik, milliy yaxlitlik namunasini ko‘rsatadi. Jamiyat qarama- qarshiliklarini, turli kuchlarni enga oladi. Millat yaxlitligi orqali manfaatlar yaxlitligiga erishadi. Bunday xalqni engib o‘tadigan kuch bo‘lmaydi. Mustaqillikning o‘tgan davri – tarix uchun bir lahza, bepoyon osmon kengliklarida chaqnagan chaqin kabidir. Biroq istiqlolning murakkab, dog‘lariga to‘la ziddiyatli bir paytda xalqimiz boy ma’naviyatini misisiz iqtidorini, beqiyos irodasini yaqqol namoyon qiladi.

II.Bob Xiva xonligi va Qo‘qon xonligi tarixining mustaqillik yillarida o‘rganilishi.

2.1 Mustaqillik davrida Xiva xonligi tarixiga bag‘ishlangan asarlar tahlili

Mustaqillik yillarida o‘rganilishi Mustaqillik davri tadqiqotchilari tomonidan Xiva xonligidagi ichki va tashqi savdo aloqalari, bozorlar, savdo rastalari va soliq tizimi haqida ma`lumotlar qayd qilingan.

Tadqiqotchi H. Ziyoev ichki savdo haqida yozish jarayonida XIX asrning 70-yillarida Xiva shahar va qishloqlarida haftada ikki marta bozor bo‘lishi, bundan tashqari Xiva shahrining o‘zida 400 savdo do‘koni, karvonsaroyda 105 savdo rastasi mavjud bo‘lganini ta'kidlagan. A.Abdurasulov ham Xiva bozorlari haqida fikr yuritib, boshqa mualliflardan farqli ravishda xonlikdagi qul bozori haqida yangi ma'lumotlarini keltirgan H. Ziyoev Xivaning tashqi savdosiga ta'rif beraturib, Xivadan Rossiyaga, Eronga tuya karvonlari qatnagani, Buxoroga esa mollar tuyalardan tashqari, suv yo‘li orqali kemalarda ham jo‘natilganini qayd qilgan 144. M. Mahmudov XIX asrning 80-yillariga kelib Xiva xonligi bilan Turkiston general-gubernatorligi shaharlari orasida savdo-sotiq va boshqa tarzdagi aloqalar yo‘lga qo‘yilganini va bunda Amudaryo kemachilik idorasining ro‘li katta bo‘lganini yozadi. Muallif ”Kavkaz-Merkuriy” va “Xiva” nomli birlashmalar ko‘magida 1887 yildan "Sar” va “Saritsa” nomli paroxodlar Petro-Aleksandrovsk va Chorjo‘y shaharlari orasida odamlar va yuklarni tashishni tashkil qilgani, bu esa savdoning rivojida ahamiyatli ekanini bayon etishi bilan Xivadagi nafaqat tashqi savdo, balki kemachilik sohasida ham keng ma'lumotlarni qayd qilgan.¹²

I. Jabborov: “Xiva xonligida XIX asr oxirida Amudaryoda mahalliy ustalar yasagan 330 katta va o‘rtacha, yuzlab mayda kemalar suzib yurgan. Katta kemalar 500 puddan 2000 pudgacha, o‘rtachalari 100 dan 500 pudgacha va kichiklari yuz pudgacha yuk ko‘targan. Bu kemalar o‘ziga xos bezaklar bilan bezagan” , - degan ma'lumotni qayd qilgan. Xuddi shunday ma'lumotni F.Ernazarovning tadqiqotida va birinchi o‘zbek kinooperatori Xudoybergan Devonov tomonidan yaratilgan kinolavhada ham kuzatish mumkin. Bundan ko‘rinadiki, Xiva xonligida kemachilik keng rivojlangan bo‘lib, Xivaning kema yasaydigan ustalari mustahkam kema va qayiq yasashda o‘zlarining mahoratini namoyish etganlar. Tadqiqotchilar Mahmudov va I.Jabborovlarning asarlaridan Xorazmdagi kemasozlik soxasi, dastlabki kemachilik idoralarining faoliyati, xonlikning suv yo‘li orqali qilgan savdo aloqalari xususida keng ma'lumotlarga ega bo‘lish mumkin. Ma’lumki, XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Xiva xonligida muomalada ishlatiladigan pullar 3 xil atalgan: “Tilla”, “tanga” va “pul”. Tadqiqot jarayonida Xiva xonligida zarb qilingan tanga va pullarda odam rasmi tushirilmagani, arab imlosida sanasi va qaysi xon tomonidan zarb qilingani ko‘zga tashlanadi. So‘nggi Xiva xoni - Sayid Abdullaxon davrida pullar atlas matoga bosib chiqarilib, manot deb yuritila boshlangan, uni xivaliklar “turma qog‘oz” (“turma qog‘oz”ning chiqishi Junaydxon faoliyati bilan ham yuritganlar . Shuni aytish joizki, XX asr boshida Xiva xonligi iqtisodi ahvolda bo‘lganligidan pullar yaxshi daftar qog‘ozlariga chiqarilavergan. ¹³ Fikrimizcha, Xiva xonligidagi iqtisodiy qiyinchiliklarning muhim sabablari - Rossiya istilosidan keyin Xiva xonligi birliklarining qadrsizlanganligi, pul muomalasining majburan o‘zgartirilganligi, oltin va kumush pullarning markazga yig‘ilishi, asossiz pul islohotlari o‘tkazilgani bo‘lgan. Shu bilan birga, Xiva xoniga pul zarb qilishning taqiqlanishi va mamlakat hududida turli pul birliklarining muomalada bo‘lganligi ham xonlikning iqtisodiy ahvoliga salbiy ta'sir ko‘rsatganini ta'kidlagan. Xiva xonligida Rossiyadagi kabi mol-mulkka qarab ayirmachilik bo‘lmagan. Har qanday xivalik bir vaqtning o‘zida savdogar, navkar, dehkon, hunarmand bo‘lishi, yerga yoki boshqa mulkka ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan. Lekin hamma majburiyatlarni o‘z vaqtida ado etishi lozim edi. Xonlikdagi soliq va majburiyatlar masalasi ham mustaqillik davri tadqiqotlarida o‘z aksini topgan. Jumladan, H.Ziyoev ma'lumotiga ko‘ra, qoraqalpoqlar o‘zbeklar kabi bir xil soliq to‘lashgan. Biroq, ular xon talabi bilan urushga chiqishga majbur bo‘lganlar. Turkmanlar esa o‘n xonadondan bitta navkar berishlari lozim bo‘lib, buning evaziga xon oila boshiga 10 tanobdan yer bergan . Arxiv hujjatlaridagi ma'lumotlarda bu o‘z tasdig‘ini topgan. ¹⁴

Unga ko‘ra, general-mayor Susanin: “Turkmanlar suv solig‘i to‘lamas edilar, ammo ular harbiy xizmatga chairilar edi…”- deb qayd qilganligi ma'lum bo‘ldi. “Xiva qozilik hujjatlari” va “Manbashunoslik” kitobida yozilishicha, Xiva xonligida faqat sayidzodalargina hech qanday soliq to‘lamaganlar, kanal va ariq tozalashga ham chiqmaganlar. “Xiva qozilik hujjatlari” dagi 86-raqamli hujjat Xiva xoni Sayid Muhammad soniyning yorlig‘i bo‘lib, unda 13 xojaning (Muhammad Eshon avlodlari) davlat soliqlari, solg‘ut, olg‘ut, hashar, qazuv ishlaridan ozod etilganli,Xiva xonligining harbiy salohiyati qo‘shinning ahvoli, qurol-aslahalarning turlari xususida ayniqsa H. Ziyoevning ma'lumotlari ishonchli va to‘liq yoritilgan. Chunki muallif o‘zining diqqat markazini arxiv materiallari ma'lumotlariga qaratgan. H.Ziyoev Xivada navkarlikka olinuvchilar ko‘pincha soliq to‘lashga qurbi yetmaydigan yetmaydigan kambag‘allar bo‘lib, ularga maosh to‘lanmagani, o‘z otlarini minib harbiy yurishlarda qatnashganliklarini ta’kidlaydi. Muallifning yozishicha, jangda qo‘shindagi otlarga yem-xashak, o‘zlariga esa oziq-ovqat berilmagan. Mehtar buyrug‘i bilan ularning otlariga tamg‘a bosilgan va bu otlar lashkarga tegishli bo‘lgan. Yurishlarda yo‘lda o‘lgan ot uchun egasiga atigi 5 tiyin to‘langani bois, ko‘plar yurishga nochor ot bilan chiqishgan... Tinchlik vaqtida esa navkarlar o‘zlarining xo‘jalik yumushlari bilan shug‘ullanishgan, yurish boshlanishidan oldin bozorlarda jar solib, ularni chaqirishganini qayd qilgan . Arxiv hujjatlarida bu haqda quyidagicha ma'lumot mavjud:”Harbiy xizmatga tortilgan turkmanlar janglarda qatnashish uchun o‘zlarining otlari va qurollari bilan borishlari kerak edi... hattoki ularning o‘zlariga oziq-ovqat, otlariga yem-xashak ham berilmagan...” .

Demak, H.Ziyoev ma'lumotlarining arxiv hujjatlari asosida yozilgani haqida fikrimizni asosli desak, yanglishmaymiz. Xiva xonligidagi qo‘shinning yomon ahvolga kelib qolganining sababini aniqlash xonlikdagi davlat boshqaruv tizimini o‘rganish zaruriyatini keltirib chiqardi. Chunki davlat hokimiyatining mustahkam bo‘lishida boshqaruv tizimi qanday tashkil etilgani muhimdir. Xiva xonligida davlat boshqaruv tizimi, mavjud amal va unvonlar va ularning egalari haqida mustaqillik davri tadqiqotchilaridan M. Matniyozov, A. Sotliqov, Q.Munirov, Davlatyor Raxim, Shihnazar Matrasul, Sh. Vohidov, N. Polvonov, S. Soburovalarning tadqiqotlarida o‘z aksini topgan. Ma’lumki, Xiva xonligida Muhammad Rahimxon I davlat hokimiyatining boshqaruv apparatini tartibga keltirgan va ixchamlashtirgan. Abulg‘oziy Bahodirxon davrida ta’sis etilgan 360 davlat lavozimini qisqartirib, 100 lavozim ta'sis etgan. Tadqiqotchi S. Soburova o‘zining nomzodlik dissertatsiyasida xonliklagi amal va unvonlarning to‘liq nomlarini, ularning ma'nosi, amaldorlarning shaxsi va ularga to‘lanadigan maosh xususida fikr yuritgan.¹⁵ Tadqiqotchilar M. Matniyozov va A. Sotliqovlar ham bu davrga kelib davlat xodimlariga to‘lanaligan ish haqi uchun fuqarolardan o‘zboshimchalik bilan pul undirib olish qat`iyan ta'qiqlangan, amaldorlarning barchasiga mansab darajasiga qarab ish haqi uchun xon tomonidan oylik maosh belgilangani, quyi lavozimdagilarga xazinadan yiliga 3 tilla, saroydagi yuqori lavozimdagi amaldorlarga esa 350-500 tillagacha maosh to‘langanini ta'kidlaydilar .

Shuni aytish lozimki, mualliflar tadqiqotlarini yozishda mahalliy va rus manbalari ma'lumotlari va arxiv hujjatlaridan fondalanganini ta'kidlaganlar. Davlat lavozimlari haqida fikr yuritganda shuni ta'kidlash lozimki,”Sayid Islomxo‘ja” risolasida davlat amaldorlarining avlodlari ham shu kasb-kor egalari bo‘lganligi ta'kidlanadi. Jumladan, Xiva xoni Asfandiyorxonning bosh vaziri Sayid Islomxo‘janing otasi Ibrohim xo‘ja, keyin amakisi Sayid Abdullaxo‘jalar Muhammad Rahimxon II davrida vaziri a'zam lavozimida bo‘lganlar. Tadqiqotchi Q.Munirov Munisning mirobligidan keyin uning jiyani Ogahiy, undan keyin esa Ogahiyning amakizodasi Muhammad Karimbek mirob vazifasiga tayinlanganini yozadi 156. Bunday ma'lumotlar, Davlatyor Rahim va Shixnazar Matrasulning asarida ham qayd qilingan . “Firdavs ul-iqbol» asarida Munisning 7-8 ta ajdodi mirob va boshqa lavozimda ishlaganligi qayd qilingan. Umuman olganda, N. Polvonovning “Xiva xonligida mansabga qo‘yish tartibi” maqolasidagi fikriga qo‘shilgan holda shuni aytish mumkinki,Xiva xonlari tomonidan davlat lavozimlariga bilimli, ishining haqiqiy ustasi bo‘lgan shaxslar tayinlangan bo‘lib, bu kishilar xonlarga mamlakatda tinchlikni, osoyishtalikni saqlashda xizmat qilishgan - milliy davlatchilik qaror topayotgan tarixiy davrda mamlakatimizda tarixshunoslik va manbashunoslik sohalarida rivojlanish kuzatilmoqda. Natijada ko‘plab manbalar o‘rganilib, ilmiy jihatdan tadqiq qilinmoqda; mustaqillik davri tadqiqotchilari tomonidan xonlida kechgan siyosiy jarayonlar va islohotlar, madaniyat, hunarmandchilik, ichki va tashqi savdo, xonlikning xorijiy davlatlar bilan olib borgan diplomatik munosabatlari, shaharsozlik va davlatchilik tarixiga oid keng doiradagi ma’lumotlar ilmiy muomalaga kiritildi. Ushbu masalalar yuzasidan risola va maqolalar nashr etildi, nomzodlik dissertatsiyalari himoya qilindi.Biroq, Xiva xonligi tarixshunosligiga doir tadqiqot qilinmaganini aytish joiz. ¹⁶Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, mustaqillik davri tadqiqotchilari tomonidan Xiva xonligi tarixining siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy ahvoliga oid keng ma'lumotlar taqdim qilingan bo‘lib, ularni o‘rganish va tahlil qilish tarixshunoslar oldiga katta vazifa qo‘yadi.

2.2. Qo‘qon xonligi tarixiga oid ilmiy izlanishlar

Mustaqillik yillarida O‘zbekiston tarixining turli davrlari, xususan,xonliklar davri tarixi ham yangi yondashuvlar asosida o‘rganila boshladi. Bu davrga oid O‘zR FA Tarix instituti tomonidan O‘zbekiston tarixi‖ (3-jild) nashr etidi. Kitobning birinchi jildida Qo`qon xonligi tarixi batafsil yoritib berilgan. O‘zbekiston hududida qadim zamonlardan beri shakllanib va rivojlanib kelgan milliy davlatchillikning uzviy davomchisi bo‘lgan Qo‘qon xonligida kechgan jarayonlar haqida H.N.Bobobekov, Sh.H.Vohidov, H.Z.Ziyoyev, G.A.Agzamova, D.Sangirova, V.T.Ishquvvatov, Z.A.Ilhomov, Muhammad Yahyoxon 22 kabi tadqiqotchilar asar va maqolalar yozdilar. Ularda xonlik tarixining turli masalalari,xususan, Turkiston xalqlari Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurashi, Qo‘qon xonligida xalq harakatlari va ularning ijtimoiy-siyosiy asoslari, turli tarixiy shaxslar,jumladan,Aliquli Amirlashkarning mamlakat siyosy hayotidagi o‘rni,xonlikdagi ijtimoiy-iqtisodiy hayotning ba‘zi masalalari, ma‘muriy boshqaruv tizimining ayrim muammolari, Qo‘qon xonligi manbashunosligi masalalarini va o‘zlarining ilmiy mulohazalarini berganlar. Qo‘qon xonligi tarixi bo‘yicha yirik mutaxassis H.N.Bobobekovning bu davrda chop etilgan “Qo‘qon tarixi” asarida xonlik tarixining ko‘p muammolarini tahlil qilish bilan birga xonlikdagi ayrim mansablar va soliq tizimiga oid ma‘lumotlar keltirilgan. ¹⁷

Qo‘qon tarixnavislik maktabi vakillari tomonidan yaratilgan xonlik tarixiga oid asarlar ustida manbashunoslik tadqiqotlarini olib borgan Sh.H.Vohidov ham o‘z tadqiqotlarida Qo‘qon xonligi davrida o‘zbek davlatchiligining holatini ilmiy tahlil etishga imkon yaratuvchi tarixiy faktlarni berdi. Ayniqsa, uning R.Xoliqova bilan‖ Markaziy Osiyodagi davlat boshqaruvi tarixidan‖, deb nomlangan risolasi mavzusini o‘rganishda muhim ahamiyatga ega H.Z.Ziyoyev Qo‘qon xonligining Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishiga bag‘ishlangan asarida bu jarayonning muhim jihatlarini ko‘rsatib berish bilan birga xonlik boshqaruv tizimining ayrim tomonlariga ham e‘tibor qaratdi.

Shuningdek, G.A.Agzamovaning O‘rta Osiyo xonliklari, xususan,Qo‘qon xonligi tarixiga oid tadqiqotlarda shaharlar hayoti, ularda mavjud ma‘muriy boshqaruv tizimi va bu tizimning turli bo‘g‘inlarini egallagan mansabdorlar, xususan, rais ( muxtasib)lar hayoti, faoliyati haqida muayyan fikrlar bayon etilgan. Bu davrda Qirg‘izistonlik,Qozog‘istonlik va Rossiyalik olimlar T.K.Beysimbiyev, Yu.F.Lunyov,V. Ploskiylar ham xonlik tarixiga oid tadqiqotlar olib bordilar. T.K.Beysimbiyev Muhammad Yunus Toib qalamiga mansub “Tarixi Alimquli Amirlashkar” asari va boshqa manbarlarda keltirilgan ma‘lumotlarga asoslanib,xonlikda mavjud mansablarni izohlagan. U Qo‘qon xonligi davrida janubiy Qozog‘istonning yo‘qori ma‘muriyati ga bag‘ishlangan maqolasida 18091865 yillarda Toshkent viloyati va uning shimoliy hududlarining idora etilishi, mazkur viloyatga tayinlangan hokimlar hamda mahalliy boshqaruv tizimida asosiy vazifalar zimmasiga yuklangan botirboshi va sarkor mansablarini tahlil qilgan.

Qo‘qon xonligi tarixini o‘rganishda xorijiy tadqiqotchilar ham o`z hissasini qo‘shganlar. Qo‘qon tarixi bo‘yicha M.Xoldsvort va B.Mans 28tomonidan ingliz tilida chop etilgan asarlarda xonlikning siyosiy, ijtimoiy- iqtisodiy hayoti ma‘muriy boshqaruv tizimi yuzasidan mulohazalarini keltirgan. Biroq, ularning ushbu mavzuga oid mulohazalarida ba‘zi kamchiliklarga yo`l qo`yganlar. Xususan,M.Xoldsvort xonlikning davriy chegarasini 1798 yildan 1876 yilga qadar ming sulolasi qo‘lida bo‘lganligi, xonlik tarkibiga Marg‘ilon, Qo‘qon va Namangan viloyatlari kirgan deb noto‘g‘ri mulohaza yuritgan. 29 B.Mans ham shunday mulohazani ilgari surdi. 30 Ayrim ingliz tadqiqotchilari, jumladan,Yu.Bregel, E.Ollvort va S.Livay esa bu masalaga jiddiy e‘tibor qaratib,tarixiy jarayonlarni tog‘ri keltirishga harakat qildi. Xususan, Yu.Bregel va E.Ollvortlar M.Xoldsvort hamda B.Mansdan farqli ravishda xonlikning tashkil topishi 1710 yilda sodir bo‘lganligini nisbatan to‘g‘ri ko‘rsatishdi. S.Livay esa xonlikni 1709 yilda tashkil topganligini to‘g‘ri ko‘rsatgan. Biroq bu asarlarda Qo‘qon xonligining ma‘muriy–boshqaruv tizimi alohida tadqiqot ob‘yekti sifatida o‘rganilmagan. ¹⁸

O`zbek davlatchiligi tarixi O`rta Osiyo hududida turli davrlarda mavjud bo`lgan davlatlar o`zining ichki va tashqi siyosatini murakkab boshqaruv tizimiga asoslanib idora etgan. Bu jarayonlarda markaziy boshqaruv tizimi bilan qatorda mahalliy boshqaruv tizimi ham muhim o`rin tutgan. Bu boshqaruvni amalga oshirishda bu tizimda faoliyat yuritgan unvon va mansablarni aniqlab olishimiz kerak.

Birinchi navbatda,Qo`qon xonligi mahalliy boshqaruv tizimida birinchi mansabdor shaxs xususida xonlik tarixiga oid tadqiqotlarda turlicha fikrlar ilgari surilgan. Jumladan , T.Beysimbiyev xonlikdagi viloyatlarni hokimlar yoki voliylar boshqargan degan fikrni bildirib,‖ ayrim hollarda markaziy boshqaruv tizimidamuhim o`rin tutgan amaldorlar - otaliq, qo`shbegi, devonbegi, parvonachi, xazinachi va dodgoh mansabidagilar ham xonlikdagi ma`muriy- hududiy birlik bo`lgan viloyatlarni boshqarishi mumkin edi‖ ,-deb Ba`zi tadqiqotchilar viloyat hukmdorlarini hokimlar deb atashgan. yozadi. Jumladan, A.P.Qayumov o`z tadqiqot ishida xonlikda ― viloyatlarni hokimlar boshqarar edi‖-deb yozgan. Xonlikdagi mahalliy boshqaruv tizimi tepasida turgan viloyat boshliqlarining ―hokim‖ deb atalishi xususida mahalliy muarrixlarning XIX asrda yozilgan Qo`qon xonligiga oid asarlarida juda ko`p ma`lumotlar keltirilgan. ―Ansob us-salotin…‖ asar muallifi Mirzo Olim Mushrif Qo`qon xoni Sheralixonning hukmron doira vakillari bilan kengashib,Marg`ilon viloyatiga yangi hukmdor tayinlashi haqida yozar ekan, quyidagilarni qayd etadi: ― Arkoni davlat bilittifoq maslahat qilib,… Yusuf mingboshini Marg`ilonga hokim qildilar‖. 90 Shu o`rinda viloyat hokimlarining qo`shbegi,devonbegi, parvonachi mansabidagilari va o`z amallari doirasida davlatning ichki va tashqi siyosatida muhim rol o`ynagan va muayyan e` tibor qozonganlar. Ularning ayrimlariga ba`zi siyosiy ijtimoiy-iqtisodiy sabablarga ko`ra viloyatlar boshqaruvi ishonib topshirilgan. Ko`p hollarda ular biror viloyatga hokim etib tayinlanganidan keyin ham mamlakat markaziy boshqaruv tizimida ilgari egallab turgan mansabining nomi bilan atalgan. Viloyat boshliqlarining ―bek‖ deb atalishi xususida Sattorxon Abdug`afforovning ma`lumotlari e`tiborga loyiq. U viloyatlarni beklar va hokimlar boshqargan deb e`tirof etar ekan, ularning farqiga to`xtalib, ―… ikkalasining mavqeyi teng , farqi –bek xon urug`idan, hokim esa oddiy fuqarolardan‖ bo`lgan,-deb yozadi. 91 Bundan ko`rinadiki, ayrim viloyat hokimlari xonning yaqin qarindoshlaridan bo`lganligi uchun ―bek‖ deb atalgan Xonlikda kechgan siyosiy va ijtimoiy jarayonlar mahalliy boshqaruvda ham bir qator o`zgarishlar bo`lishiga sabab bo`ldi. Xususan, poytaxtdan ancha uzoqda joylashgan va XIX asrning dastlabki o`n yilligida xonlik tarkibiga qo`shib olingan Toshkent va Janubiy Qozog`iston hududlarini boshqarish tizimiga ayrim o`zgartirishlar kiritishni talab etdi. <sup>19</sup> Shunga ko`ra,1831 yilda Muhammad Alixon tomonidan yangi unvon joriy qilindi. Bu ― beklarbegi‖ unvoni bo`lib, u faqat Toshkent viloyati hokimiga berilgan. Ushbu mansabdor bir qator imtiyozlarga ega bo`lgan jumladan, unga xonlikning shimoliy hududlaridagi ma`muriy birliklar ustidan nazorat qilish vazifasi topshirilgan.Viloyat hokimlariga ma`muriy hududni to`la boshqarish bilan bir qatorda, viloyatdagi qo`shinni boshqarish ham yuklatilgan edi. Xonlikning asosiy harbiy kuchlari, asosan,viloyatlarda to`plangan bo`lib, V.Nalivkin va A.Kun o`z asarlarida bu qo`shinlarni boshqargan viloyat 92 Viloyat hokimligiga hokimlarini ―sarkarda‖ deb ham qayd etadilar. va mahalliy boshqaruv tizimining nufuzli vazifalariga mansabdorlar xon tomonidan maxsus davlat xujjati bo`lgan yorliqlar asosida tayinlangan. Mahalliy boshqaruv kengashi ham viloyat hokimi huzuridagi mansabdorlardan tuzilgan. T.Beysimbiyev Toshkent viloyati hokimining yordamchisi bo`lganligini qayd etib, ular mahalliy boshqaruvning muhim jabhalariga javobgar bo`lganliklarini ta`kidlaydi. Uning ta`kidlashicha, ularning birinchisi fuqarolik ishlari va soliq yig`ish bilan shug`ullanib,sarkor (yoki mirzaboshi), ikkinchisi harbiy masalalar bilan shug`ullanib, botirboshi deb atalgan. Bu ikki mansab egasi mahalliy boshqaruv tizimida muhim o`rin tutgan. Bularning faoliyatisiz viloyat ma`muriyatini tasavvur qilish qiyin bo`lgan. Ayniqsa,viloyatlardagi fuqarolik ishlari va soliqlar yig`ishga mutasaddi bo`lgan sarkorlar hokimlarning asosiy yordamchisi bo`lgan. Bu haqida tadqiqotchi R.Nabiyev sarkorlik ma`muriy boshqaruv tizimida muhim rol o`ynaganini ta`kidlab, ular bir vaqtning o`zida ham agrar masalalarni, ham savdo - sotiq munosobatlarini, ham hunarmandchilik sohalarini nazorat qilganligi va oliy hukmdorning hamda viloyat hokimlarining xo`jaligidagi barcha masalalarda ham muhim o`rin tutganligini ko`rsatadi.²⁰