«Tarix va psixologiya» kafеdrasi «ekspremental psixologiya» fanidan

Xavfsizlik ehtiyojlari- ehtiyojlarning ikkinchi eng muhim guruhi - bizni xavfsiz hayot bilan ta'minlaydigan, bizni turli tahdidlardan himoya qiladigan va bizni turli qo'rquvlardan xalos qiladigan hamma narsa. Biz xavfsizlik, barqarorlik, doimiylik, to'g'rilikka intilamiz, chunki hech kim va hech narsa bizning hayotimizga tahdid solmasligiga ishonch hosil qilishni xohlaymiz. Biz boshimizga g‘isht tushishini, samolyotimizni terrorchilar o‘g‘irlab ketishini yoki umuman qo‘nmasligini, daromadsiz qolishni istamaymiz va g‘alaba qozonishimizdan xavotirdamiz” ko'chaga chiqarilmaydi. Shifokorlar bizni chinakam davolayotganiga, o'qituvchilar esa farzandlarimizga va yana ko'p narsalarni o'rgatishlariga ishonchimiz kerak.
Atrofimizdagi dunyoning beqarorligi ko'pincha hayotga bo'lgan ishonchimizga juda salbiy ta'sir qiladi va bizda ko'plab qo'rquvlarni keltirib chiqaradi. Shuning uchun biz noaniqlikdan qo'rqamiz va hayotdagi yangi va tushunarsiz o'zgarishlardan barqarorlikni (turg'unlikni) afzal ko'ramiz.


Mavzu. SHaxs motivatsiyasi eksperimental psixologiyada tadqiq etish
Reja:

1. 
   Motivatsiya haqida umumiy tushuncha.
   
2. 
   Motiv maqsad sifatida.
   
3. 
   Motiv va motivatsiyani tadqiq etish muammolari
   

Garchand psixologik adabiyotlarda ayniqsa yosh va pedagogik psixologiyaga oid manbalarda motiv va motivatsiya masalasi ko’pbora ko’tarilgan bo’lsa-da, batafsil yoritilmagan. Masalan, ayrim psixologlar maktabgacha yoshda ayrim tarqoq situasion mayllar ma'lummotivlar tizimlariga aylanib borishini qayd etadilar. Biroq bu fikr atroflicha chuqurroq o’rganilmagan. Shunga muvofiq adabiyotlardapsixologlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar asosida motiv va motivatsiya tushunchasi turlicha talqin qilingan.Eng keng tarqalgan ta'riflarga ko’ra,motiv- bu kishini faoliyatga undovchi kuch, sabab yoki ehtiyojlar yig’indisidan iboratdir.Motiv tushunchasiga olimlar tomonidan quyidagicha ta'rif beriladi:A.Maslouning fikricha,motivbu ehtiyojlar yig’indisidir.S.L.Rubinshteynning ta'kidlashicha,motivbu ehtiyojning his qilinishi va qondirilishi.S.L Rubinshteyn. "Motivatsiya- bu psixika orqali amalga oshuvchi determinasiyadir".A.N.Leontev -motivniinson faoliyatiga yo’nalgan aniq ehtiyojlar va uni qo’zg’atadigan voqelik deb hisoblaydi.Motiv-ma'lum ehtiyojlarni qondirish bilan bog’liq faoliyatga undovchi sabab.Motivatsiyakeng ma'noda inson hayotining (uning xulq-atvori, faoliyatining) murakkab ko’p qirrali boshqaruvchisi deb qaraladi.Motivatsiya- insonni faoliyatga undashning murakkab, ko’p darajali tizimi bo’lib, u o’zida ehtiyojlarni, motivlarni, qiziqishlarni, ideallarni,intilishlarni, ustanovkalarni, emotsiyalarni, normalarni, qadriyatlarni mujassamlashtiradi.Motivatsiya- murakkab tuzilma, faoliyatni harakatlantiruvchi kuchlar majmuasi bo’lib, u o’zini mayllar, maqsadlar, ideallar ko’rinishidanamoyon qiladi va inson faoliyatini bevosita aniqlab, boshqarib turadi.Motivatsiya- odamni faol faoliyatga undovchi sabablar majmuidir.V.S.Merlinmotivlar tizimlarining ayrim jihatlarini ancha batafsil yoritib bergan. U motivlar tizimlarining shakllanish jarayoniniquyidagicha tasavvur etadi: "turli motivlar bora-bora o’zaro bog’liq va bir-biriga tobe bo’lib boradi hamda oxir oqibatda motivlarning yaxlittizimi vujudga keladi". V.S.Merlin fikricha, motivlar tizimining shakllanishi jarayonida nafaqat motivlar barqarorligi, balki motivlarni anglashkabi shartlar bajarilishini talab etiladi. Demak, V.S.Merlin bo’yicha motivlari tizimlari o’zaro bog’liq va bir-biriga tobe shaxs motivlarining birbutun yig’indisidan iborat. Ammo V.S.Merlin garchi motivlar tizimlarining ayrimlarini haqiqatdan ham muhim jihatlarini ko’rsatib o’tgan bo’lsaham, motivlar o’rtasidagi tizimli munosabatlarni motivlar tizimlari va faoliyat ko’rsatish muammosini tadqiq etmagan
hqa bo‘limida bildiramiz). O‘tgan asrda psixologlari motivlarni tushuntirishda va uning tarkibiy qismlarini belgilashda dinamik va ma’noviy (ma’naviy) tomonlarining uyg‘unligidan kelib chiqqan holda talqin qiladilar. Ularning ayrim namoyandalari qarashlarini tahlil qilish bilan cheklanamiz, xolos. S.L.Rubinshteyn motivning psixologik mohiyati to‘g‘risida quyidagi mulohazalarni bildiradi: motivatsiya – bu psixika orqali hosil bo‘ladigan determinatsiyadir; motiv – bu shaxs xulq-atvorining kognitivistik jarayonini bevosita tashqi olam bilan bog‘lovchi sub’ektiv tarzda aks etish demakdir. “Motiv inson faoliyatida muayyan maqsadni bajarishga sabab bo‘luvchi omil. Motiv shaxsni harakatga va faoliyatga undovchi, ehtiyojning yuksak shakli sifatida paydo bo‘luvchi ichki turtki hisoblanadi. Ehtiyoj va instinkt, mayl va hissiyot, ideal va boshqalar motivlar jumlasiga kiradi”[1]. Bizningcha, shaxs o‘zining motivlari yordamida borliq bilan uzviy aloqada bo‘ladi. Insonning xulq-atvori (xulqi)ni harakatlantiruvchi kuchi sifatida namoyon bo‘luvchi motivlar shaxsning tuzilishida (tarkibida) yetakchi o‘rin egallaydi. Motivning tuzilish (strukturaviy) tarkibiga shaxsning yo‘nalishi, uning xarakteri, emotsional holati (his-tuyg‘usi), qobiliyati, ichki kechinmalari, faoliyati va bilish jarayonlari kiradi. Psixologiya fanida to‘plangan nazariy ma’lumotlarning ko‘rsatishicha, shuningdek, bir qator psixologlarning fikricha, xarakter shaxs motivlarining dinamik tomonlari asosini tashkil qiladi, degan ta’limot mavjud. Jumladan, xarakterning u yoki bu sifatlari sof dinamik xususiyatli tavsiflarni tashkil qilsa, qolganlari esa faqat dinamik tabiatinigina emas, balki uning ma’naviy va ma’noviy jabhalarini ham yuzaga keltiradi. . E.G‘oziev “motiv – bu shaxs xulq-atvorining kognitivistik jarayoninibevosita tashqi olam bilan bog‘lovchi sub’ektiv tarzda aks etish demakdir”[2] – deb ta’kidlaydi. Insonning qobiliyati bevosita motivlashgan mexanizmlar bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, ularning muhitini belgilaydi va dinamik, ma’naviy ta’sir etish munosabatini o‘zida aks ettiradi. Motiv bilan qobiliyatning munosabatlari psixik faollikning bevosita bajarish negizi hisoblangan faoliyat orqali namoyon bo‘ladi. Motivlashgan tizimning tarkiblarini amaliyotda ro‘yobga chiqaruvchi nafaqat faoliyatnigina aniqlash bilan cheklanib qolmasdan, balki faoliyatning keyingi istiqbol rivoji yoki uning boshqa sohalar bilan qorishib ketish ehtimoli darajasini ham belgilaydi. Lekin muayyan insonning funksional imkoniyati, faoliyati va xuddi shu faoliyatning ob’ektiv tomonlarining yaqqol ro‘yobga chiqishi motiv barqarorlashuvi, rivojlanish (takomillashuv) ga yo‘nalganligi ham faoliyatning ob’ektiv shart-sharoitiga moslasha boradi. Umuman shakllanish jarayoni, shaxsning rivojlanishi motivning faoliyatiga, faoliyatning esa motivga o‘zaro ta’siri bilan tavsiflanadi, bizningcha, mazkur ta’sirning ko‘rsatkichi, mezoni vazifasini bajaradi. Motivlarning rivojlanishi tufayli tarbiyaviy talablarni anglashda, ehtiyojlarni ichdan qayta qo‘rishda xulq-atvor qoidalari, mezonlari yordami bilan faoliyat doirasining kengayishida, shaxsning borliq bilan munosabati kabilarda o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Shuni ham ta’kidlab o‘tish kerakki, motivlarning rivojlanishi, motivlashgan yangi ma’lumotlarning paydo bo‘lishi, faoliyat muhiti doirasidagi o‘zgarishlar tufayli amalga oshiriladi. Motiv mexanizmi shaxs sifatlarini qayta qurish, ularni rivojlantirish jarayonining faollashuvi tarzida yuzaga chiqadi, shu bilan birga inson kamol topish jarayoniga, faoliyat muhiti va sharoiti asta sekin yoki tez o‘zgarishi – motivlarning takomillashuvi, barqarorlashuvi kabi omillarga ta’sir etadi. S.L.Rubinshteyn motivatsiya to‘g‘risida mulohaza qilib, “motivatsiya – bu psixika orqali sodir bo‘ladigan determinatsiyadir”[3], - deb ta’kidlaydi. Insonni mehnat faoliyatida qayta tarbiyalash va muayyan fazilatlarni shakllantirish yuqoridagi mulohazalar mohiyatidan iboratdir