Tarixi (XIX asrningikkinchi yarmi XX asr boshlari)

Taraqqiypan^rlik taraqqiyparvar kuchlar xalqning deyarli barcha
^ tabaqalari - nunarmand, denqon, savdogar, mulk-
Osiyoga yoyilishi I Jadidchilik
g‘oyalarining keng yoyilishida «Tarjimon» gazetasi muhim o‘rin tutdi. Is- moil G‘aspiralining 1893-yilda Toshkent, Samarqand va Buxoroga tashrifi ma’rifatparvarlik g‘oyalarining keying! rivojiga turtki bo‘ldi. 1893-yilda Buxoro amirligida birinchi yangi usul maktabi faoliyat ko‘rsata boshladi. Keyinchalik bunday maktablar boshqa hududlarda ham keng tarqaldi.
0‘rta Osiyo jadidlari ma’rifatparvarlik yodida qrim ziyolilari tajriba- larini odganish bilan birga boshqa mamlakatlardagi taraqqiyparvarlaming ilg‘or g‘oyalaridan ham foydalandilar. 0‘rta Osiyo taraqqiyparvarlik ha- rakati ishtirokehilarining yoshi boshqa mamlakatlar ja- did vakillaridan ajralib turgan. 1910-yilda ulaming eng yoshi Abdulhamid Chodpon - 13 yoshda, eng kattasi Mahmudxo‘ja Behbudiy - 36 yoshda bodgan.
Taraqqiyparvarlik harakatining rivojlanishi ik- ki bosqiehda boddi. Birinehi bosqiehda ma’rifat- parvarlikdan boshlangan bn harakat 1917-yilga kelib o‘zining ikkinehi bosqiehi - siyosiy kodinishdagi ha-
rakatga aylandi. c^aspiraii
Odta Osiyodagi milliy taraqqiyparvarlik haraka- ti hududiy xususiyatlariga ко da Turkiston, Buxoro va Xiva jadidlari- ga bodinadi. Turkiston jadidehiligining asosiy tarkibini ziyolilar tashkil qilib, ular Rossiya imperiyasi mustamlakaehilik siyosatiga qarshi ku- rashning oldingi saflarida turdilar. Ular podsho hukumatining xomashyo manbayiga aylantirilgan Turkistonning kelajagini mustaqil, rivojlangan davlat sifatida kodishni orzu qilganlar. XX asrning boshlarida shakllan- gan taraqqiyparvarlik kuehlari davlatning boshqaruv tizimi zamon talab- lariga javob bermasligini, xalqning turmush darajasi past ekanligini va uni o‘zgartirish lozimligini ehuqur angladilar.
Buxoro milliy ziyolilarining harakati Turkiston odkasiga nisbatan ogdr ijtimoiy-siyosiy sharoitda yuzaga keldi. Uning tarkibi, asosan, mayda do‘kondorlar, o‘qituvehilar, hunarmandlar, savdogarlardan ibo- rat edi. Jadidlar iqtisod va boshqaruv sohasida bir qator talablar, ehu- nonehi, soliqlarni kamaytirish talabi bilan ham ehiqishdi. Shuningdek,