Tarixi (XIX asrningikkinchi yarmi XX asr boshlari)

MUSTAQIL ISH
0‘rta Osiyo davlatlarida joriy etilgan soliqlar jadvalini to‘ldiring.XIX ASR 0‘RTALARIDA 0‘RTA OSIYO AHOLISINING MADANIY HAYOTI
—j—r:—-p— Xonliklardagi aholining aksariyati o‘zbek tilida
Ta’liin " so‘zlashgan. Bu tilda oliyhimmat qahramon va
bahodirlarning jasorati, ularning g‘alabalari va
adolat uchun kurashlari sharaflangan xalq dostonlari - qahramonlik eposlari keng tarqalgan. XIX asrda qirqqa yaqin doston ma’lum bo‘lib, «Alpomish», «Go‘ro‘g‘li», «Kuntug‘mish», «Shirin va Shakar» doston­lari ularning eng mashhurlari edi.
Aholi orasida xalq og‘zaki ijodiyoti katta o‘rin egallagan. Ularda amaldorlarning illatlari, saroy a’yonlarining nuqsonlari va ochko‘zligi kul- gi ostiga olinar edi. Ba’zi insofsiz amaldor va boylar qoralangan hamda mehnatkash xalqning oliyjanobligi, mardligi madh etilgan. Dostonlarda ko‘pineha ezgulikning yovuzlik ustidan g‘alabasi g‘oyasi yetakehilik qi- ladi. 0‘zlari mavzular to‘qib, ularni o‘zlari ijro etgan qiziqehilar va aski- yaehilar ham o‘zbek adabiyoti hamda folklorining rivojida salmoqli hissa qo‘shganlar. Har yili bahorda shahar va qishloqlar atroflaridagi bogdar va ehorbogdarda, qir-u adirlarda xalq sayillari odkazilar edi. Xalq sayillarida sayyor sirk tmppalari bozor maydonlarida o‘z tomoshalarini kodsatib, aho- lini xushnud qilgan. Polvonlar o‘rtasida kurash musobaqalari odkazilgan.
Har uehala xonlikda ham ta’lim deyarli bir xilda olib borilgan. Buxoro amirligidagi tizim Xiva va Qo‘qon xonliklarida ham joriy etilgan. Madra- salar Olimlar yasovuli lavozimidagi shaxs (bu mansab XVI asrda paydo bodgan) madrasalar tadimini nazorat qiluvehi, yuqori bo‘gdn, ya’ni xon yoki amir bilan madrasalar o‘rtasidagi munosabatlami yodga qo‘yuvehi mansab egasining hukmdorga yozma madumot berib, o‘qish mavsumi boshlanganligini bildirgan. Madrasalarda o‘qish muddati sentabr oyining ikkinehi yarmida boshlanib, mart oyining oxiriga qadar davom etgan. Shu tariqa o‘qish mavsumi 6 oy davom etgan. 0‘quv mavsumining bu tari-
qa belgilanishi xalqning iqtisodiy-ijtimoiy hayoti « . > bilan bogdiq edi. Mart oyi oxirlaridan dalalarda
‘ ekin-tikin ishlari boshlangan. Sentabr oxirlari-
V ' ‘ hosil yetilib bodgan. Oradagi 6 oyda talaba
dala ishlarida ishtirok etishi va ota-onasi, oilasi- ga moddiy yordam berish imkoniyatiga ega edi. Madrasalarda haftada to‘rt kun - shanba, yak- Xaiq tomoshaiari. XIX asr shanba, dushanba, seshanba o‘qish kuni hisoblan- gan. Chorshanba, payshanba va juma kunlari ta’til bo‘lgan. Talabalar ta’til kunlari o‘tilgan mavzular yuzasidan mustaqil ishlashga berilgan topshiriq- lami bajargan. Juma musulmonlaming an’anaviy bayram kuni bo‘lgan va barcha shu kungi ibodatga tayyorgarlik ko‘rgan. Talabalarga esa olayotgan ilmini mustahkamlaydigan amaliy mashg‘ulot kuni sifatida qaralgan.
Ta’lim olish muddati ko‘p hollarda cheklanmagan. Ma’lumki, mad- rasalar o‘rta va oliy o‘quv yurtlari sifatida shakllangan bo‘lib, maktablar uchun mullalar, masjidlar uchun imomlar, hukumat idoralari uchun qozi- lar, mirzalar, moliyaviy ishlarni olib bomvchilar, yer-suvni taqsimlovchi- lar singari amaldorlami tayyorlar edi.
Ilm-fan Adabiyot davrda Xiva va Qo‘qon xonliklari, Buxoro amir-
— ligida ilm-fan ma’lum darajada rivojlangan. Xiva
xonligida Eltuzar (1804-1806) farmoyishi bilan Shermuhammad Munis Xorazmning 1812-yilga qadar bo‘lgan tarixini yozgan. Uning asl ismi Sher­muhammad Amir Avazbiy o‘g‘li bo‘lib, tarixchi, ayni paytda shoir, tarjimon, xattot, ma’rifatparvar bo‘lgan. U 1819-yilda Mirxondning «Ravzat us-safo» («Soflik bog‘i») tarixiy asarini o‘zbek tiliga tarjima qilishni boshladi va asar- ning 1-jildini tarjima qilishga ulgurdi. Uning «Firdavs ul-iqbol» («Baxtlar bog‘i») asarini va «Ravzat us-safo» tarjimasini shogirdi va jiyani Ogahiy ni- hoyasiga yetkazdi. Ogahiyning asl ismi Muhammad Rizo Emazarbiy o‘g‘li bo‘lib, 1809-1874-yillarda yashagan. 16 ta tarixiy, ma’rifiy, tarjima asarlar muallifi. U arab, fors, turk tillarini puxta bilgan va Xorazmning 1812-1872- yillardagi tarixiga baghshlangan asar yozgan. Xiva xonligi tarixiga oid «Riyoz ud-davla», «Zubdat ut-tavorix», «Gulshani davlat», «Shohidi iq- bob> nomli asarlar yozgan. Ogahiyning xalqparvarligi va xalq holiga befarq emasligi uning «Qish» g‘azalida o‘zining yorqin ifodasini topgan. Ogahiy she’riyati, tarixnavislik va tarjimonlik faoliyati 0‘rta Osiyo hududidagina emas, balki XIX asr Sharq dunyosi madaniy hayotida chuqur iz qoldirdi.
Buxoro amirligida ham bir qator ilm-fan namo-
yandalari yetishib chiqdi. Ulardan biri yozuvchi, faylasuf, musavvir, ma’rifatparvar Ahmad Donish edi. U Buxoro amiri Nasrulloning elehilari bilan 1857-yilda Moskva,
Peterburg va boshqa Rossiya shaharlari bo‘ylab sayohat Ж
qilgan. U «Buxorodan Peterburgga sayohat», «Buxoroi sharif mang‘it amirlari muxtasar tarixi», «Navodir ul- vaqoe’» («Nodir voqealar») asarlarining muallifidir. Ah- mad Donish 1865-yilda amir Muzaffar taklifi bilan «Ma-