Tarixiy kartografiyaning shakllanishi va taraqqiyoti

4. O'rta Osiyo olimlarining kartografik tadqiqotlari.
Xorazmiy. O'rta asrlarda zaminimizdan yetishib chiqqan buyuk alloma VIII-IX asrlarda yashab ijod etgan Muhammad Muso al- Xorazmiyning kartografik tadqiqotlari qimmatlidir. Al-Xorazmiy xalifa Ma'mun tashkil qilgan „Bayt-ul-hikma" („Donishmandlar uyi")da ham faoliyat ko'rsatgan. Xalifa Ma'mun o'sha davrda yer yuzining batafeil kartalarini tuzish to'g'risida topshiriqbergan. „Dunyo kartalari" aslida yaxlit atlas bo'lishi kerak edi. Atlas tuzish ishi bilan 70 ga yaqin olim shug'ullangan, ularga esa Muhammad Muso al-Xorazmiy boshchilik qilgan.
Bu kartalar yig'indisi „Ma'mun dunyo kartasi" nomi bilan ham yuritilgan. Tadqiqotchilarning fikricha, uni tuzish ishlari 840 yillarga yaqin tugallangan bo'lsa kerak.
Xorazmiyning mazkur kartalar munosabati bilan 837-847 yillar oralig'ida yozilgan „Surat al-arz" („Yer surati xaqidagi kitob") asarida hatto Klavdiy Ptolemeyning „Geografiya" kitobini tanqidiy tahlil qilgan. „Surat al-arz" (arab tilida) 1926 yilda avstriyalik geograf Gans Mjik tomonidan nashr qilingan va shu asosda o'zbek tiliga o'girilib chop etilgan.
Xorazmiyning kitobi bilan birga uning to'rtta kartasi ham bizgacha yetib kelgan. Ular orasida Azov dengizi havzasi hududlari aks ettirilgan karta qimmathdir. Ushbu karta shimolga tomon yo'nalishda berilgan bo'lib, Xorazmiygacha va undan keyingi geograflarning kartalarida ushbu dengiz janubga tomon yo'na­lishda chizilgan.
Xorazmiy Nil daryosi kartasida ushbu daryo oqimini yaxshi bilishini ko'rsata olgan. Kartada iqlim chegaralari ham aks ettirilgan.
Xorazmiyning uchinchi kartasi — „Qimmatli yoqutlar oroli' deb atalib, bunda hamma tomoni tog'lar bilan qurshalgan bir orol tasvirlangan.
Nihoyat to'rtinchi kartada dengiz qirg'oqlarining turli shakllari berilgan.
Xorazmiyning „Surat al-arz" asari G'arb va Sharq kartograflari uchun keyingi asrlarda ham qo'llanma bo'lib xizmat qildi. Undagi O'rta Osiyoga oid ma'lumotlar haqiqatga yaqinligi bilan ajralib turadi.