Tarmoqlar iqtisodiyoti fanidan

MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
JIZZAX FILIALI
SIRTQI TA’LIM BO’LIMI
IQTISODIYOT YO’NALISHI
TARMOQLAR IQTISODIYOTI FANIDAN
QAYTA O’ZLASHTIRISH Mavzu: Jahon mamlakatlari qishloq xo’jaligi. “Sanoat iqtisodiyoti faniga kirish”

Guruh: 923-20
Bajardi: Ro’ziqulov O’lmas Qabul qildi: Botir Muxtorov
Sanoat iqtisodiyoti faniga kirish
Har qanday fan o‘zming o‘rganish obyektiga ega bo‘ladi. Shunday obyektning bo‘lishi u yoki bu fanning dunyoga kelishi, shakllanishi va rivojlanishining muhim shartidir. «Sanoat iqtisodiyoti» fani ham o‘z obyektiga ega. Uning obyekti umuman sanoat, xususan, O’zbekiston sanoati hisoblanadi. Shu Ikksi eng avvalo, ushbu fanning obyekti hisoblangan sanoat hiuiidagi ta’limot bilan tanishish zururiyati tug‘iladi. Sanoat ijtimoiy-iqtisodiy kategoriyadir. Demak, sanoat ohyckliv rcallik (borliq)ning in’ikosi va yuksak umumlashmasiihr. Uning alohida tarmoq, ya’ni ijtimoiy ishlab chiqarishnin/', alohida sohasi bo‘lib yuzaga kelishi ishlab chiqarish kuchlari va ijtimoiy mehnat taqsimotining rivoji bilan tarixiy Jihatdan bog‘licidir. Sanoat ham obyektiv borliqning muhim hodisalari qatorida ma’lum davr (vaqt va fazo)da dunyoga kelgan, muayyan qonun va qoidalar asosida rivojlangan, ma’lum miqdor va sifatlarga, zarurat va imkoniyatlarga ega bo‘lgan hamda ziddiyatlar qurboni ham bo‘lgan. O’zbekiston sanoati ham o‘z taraqqiyoti jarayonida qator bosqichlami bosib o‘tgan. Eng avvalo, uy sanoati ("Ona qornidagi sanoat"), so‘ngra, hunarmandchilik, ya’ni xonaki sanoat, kooperatsiya, manufaktura, fabrika kabi shakllari yuzaga kelgan. Bu yerda: hunarmandchilikning juda ko‘p turlari, ya’ni kulolchilik, duradgorchilik, toshtaroshlik, binokorlik, o‘ymakorlik, kashtado‘zlik, ko‘nchilik, to‘quvchilik va tikuvchilik, temirchilik, misgarlik va zargarlik, degrezlik, rixtagarlik, zardo‘zlik, bo‘yoqchilik, tunukasozlik va boshqalar keng tarqalgan. Hunarmandchilik ("xonaki sanoat") bronza asrida dehqonchilikdan ajralib chiqqan. Milodning dastlabki asrlarida hozirgi O’zbekiston hududida anchagina hunarmandchilik raarkazlari tashkil topgan. IX-X asrlarda ip, mato, gilam bo‘yicha Xiva va Shosh, mis va temirdan aslaha, pichoq tayyorlash bo‘yicha Farg‘ona, shoyi matolar, shisha mahsulotlar tayyorlash bo‘yicha Buxoro dunyoga tanilgan. XII-XIII asrlarda rivojlanish pasayib, Temuriylar davlatining vujudga kelishi bilan hunarmandchilik yana rivoj topgan. Buxoro, Samarqand, Xiva, Toshkent, Shaxrisabz kabi shaharlaming ishlab chiqarish munosabatlarida hunarmandchilik alohida ahamiyat kasb etgan. XVIII asming 60-70-yillarda Angliyada ro‘y bergan sanoat to‘ntarilishidan keyin O’zbekistonda asta-sekin manufakturadan mashinalashgan industriyaga o‘tish boshlandi. Xom ashyoga birlamchi ishlov beradigan sanoat sohalari (paxta tozalash, ipak tortish, vino, konserva, moy zavodlari) vujudga keldi. XIX asr oxiriga kelib, 0 ‘zbekistonda hunarmandchilikning 30 ga yaqin turi rivojlangan. XX asr boshlarida esa hunarmandchilikning asosiy qismi artellarga, keyinchalik zavod va fabrikalarga, badiiy buyumlar korxonalariga aylantirilgan. XX asrda O’zbekiston sanoatida juda katta o‘zgarishlar ro‘y berdi. Agar asr boshlarida sanoat mahsulotining eng muhim turlaridan 5-10 xili (paxta tolasi, xom ipak, o‘simlik moyi, uzum vinosi, g‘isht, ganch va boshqalar) ishlab chiqarilgan bo‘lsa, asr oxiriga kelib yuzlab-minglab turlari tayyorlangan. Sanoat moddiy ishlab chiqarishning asosiy va yetakchi tarmog‘idir. Sanoatning vujudga kelishi va rivojlanishi ishchilar sonining oshishi va uning jamiyatdagi mavqeining ko‘tarilishiga olib keladi. Mustaqillik davrida jamiyatni tarixiy jihatdan yangilashda ishchilaming avangardlik roli to‘g‘risida so‘z yuritilar ekan, faqat ishchilar sinfigina mehnatkashlar ommasining birlashuvi, jipslashuvi va istiqlolni himoya qilish, mustahkamlash va uni uzil-kesil ta’minlashga yordam bera oladi, deyish mumkin. Ana shu fikmi O’zbekiston voqeligi kun sayin tasdiqlamoqda. O’zbekiston ishchisi respublika yalpi ijtimoiy mahsuloti, milliy daromadning asosiy qismini bunyod etmoqda, mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy salohiyatini yuqori darajaga ko‘tarishda faol ishtirok etmoqda. O’zbekiston Respublikasi ishchilari qiyofasida ham barcha rivojlangan mamlakatlar ishchilaridagidek, ongli industrial mehnatkash va insonlar munosabatining yuksak me’yorlari va iiinuminsoniy tamoyillarini, qadriyatlarini qaror toptiruvchi, yangi hayot uchun ilg‘or kurashchi xislatlari bir butun bo‘lib mujassamlangan. Siinoiil tiiraqqiyoliniiig muhim qonuniyatlaridan biri sanoat xotliiuhiriniiig madiiniy-lcxnikaviy, ma’naviy-ma’rifiy darajasiinnj’ o'sislii, ishlab chiqarish malakasi va tajribasining tinmay oshib borishidir. Pokistonton mchnatkashlarining bilim va ko‘nikmasi, ishlab chiqarish malakasi va mahorati, madaniy va ma’rifiy saviyasini yuqori darajaga ko‘tarish bo‘yicha amalga oshirilayotgan ishlarda ham sanoatning yuqori o‘rin tutishini ko‘rish mumkin. Sanoat mamlakat mudofaa qobiliyatiniag moddiy asosi, elyurtda tinchlik va barqarorlikni saqlashning muhim omili, qo‘shni mamlakatlar mustaqilligiin, hamkorligi va birdamligini ta’minlovchi muhim sohadir. 0 ‘zbekiston davlati mudofaasini kafolatlashda sanoatning roli bebahodir. Sanoat shunday tarmoqki, barcha mamlakatlaming siyosiy, iqtisodiy va tashkiliy intilishlari, ulaming xo‘jalik jihatdan birlashishi, ya’ni iqtisodiy integratsiya tavsifida o‘z ifodasini topadi. Natijada barcha mamlakatlaming tabiiy, mehnat va moliyaviy resurslaridan, fan-texnikaning barcha yutuqlaridan oqilona foydalanish inokoniyatlari yuzaga keladi. Sanoat, ayniqsa, og‘ir sanoat butun ijtimoiy ishlab chiqarishni industrlashtirish muammolarini hal etish kalitidir. Shu sababli jamiyatning moddiy-texnika asosini qaytadan qurish ishini o‘zbek xalqi Prezident rahbarligida umuman sanoat, xususan, uning eng muhim sohalarini rivojlantirishdan boshladi. Chunki bu sohalar 0 ‘zbekiston Respublikasining iqtisodiy qudrati, xalq farovonligini yanada oshirishning poydevori hisoblanar edi, bundan keyin ham shunday bo‘lib qolaveradi. Mehnatni ijtimoiy tashkil etishning eng oliy turi - konsentratsiyaning yuqori darajasi bilan kichik biznes va tadbirkorlikni uyg‘unlashtirish asosida ijtimoiy ishlab chiqarishni uyushtirishning ilg‘or usullari - ixtisoslashtirish, diversifikatsiyalash, kooperativlashtirish va mahalliylashtirish ham sanoat sohasida hukmronlik qiladi Va yaxshi samaralar beradi. Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirishni ta’minlovchi buyuk harakatlantiruvchi kuch - raqobat, ya’ni bellashuv, raqiblar kurashi ham sanoat sohasida rivoj topadi. Ilg‘or texnika va texnologiyalardan foydalanish, materiallaming yangi turlarini yaratish, mehnat imumdorligini oshirish, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlaming raqobatbardoshligini yuqori darajaga ko‘tarish, ishlab chiqarishning boshqa bir qator texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarini yaxshilash asosida uning samaradorligini ko‘tarish uchun harakat va boshqa mehnat an’analari ham avvalo, sanoat sohasida vujudga kelgan va kelmoqda. Mustaqillikning afzalliklari va davlatning iqtisodiy siyosati sanoatning yetakchi o‘mini yanada oshirmoqda. Islohotlaming asosiy yo‘nalishlari va ulaming yechimini topish dastavval sanoat sohasida amalga oshirilmoqda va yaxshi samara bermoqda.