Tasavvuf adabiyotida komil inson tushunchasi

www.scientificprogress.uz
 
Page 313
bilan bog‘liq holda olib qaraladi. Natijada biz Aziziddin ta’riflarida aynan hayotiy 
odamga xos belgilar, axloqiy sifatlarni ham ko‘ramiz. Yana shuni ham aytish kerakki, 
Nasafiy islomdagi bir nechta ilmning isnonga bo‘lgan qarashlari va munosabatini 
chog‘ishtiradi, insonni kayhoniy vujud sifatida ham, er maxluqoti sifatida ham tahqiq va 
tadqiq etadi. Nasafiyda komil inson ruh tushunchasi bilan zich aloqada 
tekshiriladi.Inson martabalari ruh martabalari sifatida olib qaraladi. Shu uchun umumiy 
tushunchlardan aniq tushunchalarga o‘tib turish bor. Buning sabablaridan yana biri 
Aziziddin Nasafiyning kamolotni uruj (ko‘tarilish) va nuzul (tushish) nazariyasi asosida 
tushunishidir. Bu nazariya o‘z navbatida ulug‘ olam va kichik olam tushunchalari bilan 
bog‘lanib ketadi. Chunki Nasafiy Ibn Arabiyga qo‘shilib, insonni olami sag‘ir (kichik 
olam), ilohiy olam va moddiy olamni birgalikda olami kabir (ulug‘ olam) deb ataydi. – 
Ulug‘ olamdagi jamiki narsa va xususiyatlar kichik olamda mavjud, deydi u. Shu tariqa 
inson yuqori olamolami kabirning kichraytirilgan nusxasi bo‘lib hisoblanadi. .[1] 
Aziziddin Nasafiy komil insonga ta’rif berib yozadi: «Bilgilki, Komil inson deb 
shariat va tariqat va haqiqatda yetuk bo‘lgan odamga aytadilar va agar bu iborani 
tushunmasang, boshqa ibora bilan aytayin: bilgilki, komil inson shunday insondirkim, 
unda quyidagi to‘rt narsa kamolga etgan bo‘lsin: yaxshi fe’l, yaxshi axloq va 
maorif».Nasafiy sanagan sifatlarning dastlabki uchtasi, ya’ni yaxshi so‘z, yaxshi fe’l, 
yaxshi xulq Zardusht kitobi «Avesto»dan olingandir («Guftori nek, kirdori nek, raftori 
nek»). Bu sifatlar bilan ziynatlangan odam yolg‘on, riyo va badkirdorlikdan chekinadi, 
hamma vaqt ezgu niyat bilan ezgu ishlarga tayyor turadi. Aziziddin Nasafiy yaxshi 
axloq haqidagi Zardusht so‘zi yoniga «maorif», ya’ni tasavvufiy poklanish talabini 
qo‘shib qo‘ygan. Uning fikricha, tariqat yo‘liga kirgan soliklar vazifamaqsadi ushbu 
to‘rt fazilatni egallashdir. Kimki «o‘zida shu sifatlarni kamol toptirsa, u kamolga 
erishadi»..[1]
Nasafiyning mazkur ta’rifidan ikkita xulosa kelib chiqadi. Biri shuki, olim 
nazarida komil inson hayotdan taqari bo‘lgan allaqanday mavhum zot emas, balki real 
odamdir. Yaxshi sifatlarni egallab borgan odam shunday martabaga ko‘tarila oladi. 
Ikkinchi xulosa shuki, Nasafiyga ko‘ra, komil inson martabasi tariqat va riyozat yo‘li 
bilan qo‘lga kiradigan yuksak martabadir. 
Komil inson haqida yuqorida bayon etilgan fikrlarni o‘zaro jamlasak, quiydagi 
xulosalar kelib chiqadi: 
Komil inson – insonlarning eng mukammali, eng oqili va eng donosi. 
Komil inson Iloh bilan odamlar orasidagi vositachi, ilohiy amr, g‘ayb asrorini 
oddiy odamlarga etkazuvchi ulug‘ homiydir. 
Komil inson martabada Aqli kull (Aqli avval)ga teng. Alloh avval Aqli kullni, 
ya’ni Komil insonni yaratdi, keyin u tufayli boshqa maxluqotlar yaratildi. 
Komil inson ruhi azaldan ma’lum, u Tangri taolo yaratgan eng qudratli ruhdir. 

---

SCIENTIFIC PROGRESS
VOLUME 4 ǀ ISSUE 2 ǀ 2023 
ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) 
Passport: 
http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
  
Uzbekistan