«Tasdiqlayman» O’ibd o’rinbosari A. G’aybullayev

«Tasdiqlayman»
O’IBD o’rinbosari
_______ A. G’aybullayev

Guruhlar	5-AX	6-AX
Dars o‘tilgan sanasi

Mavzu: 18 - Ochiq tizimlar o‘zaro bog‘lanish etalon modelini ishlash jarayoni bilan tanishish.
O’quv mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi modeli

Vaqt: 80 daqiqa	Ta’lim oluvchilar soni _____
Mashg’ulot turi	Amaliy
Mavzu rejasi	OSI modelining sathlari tahlili. OSI modelining sathlari vazifalari. Etalon modelini ishlash jarayoni.
Mashg’ulot maqsadi	Ochiq tizimlar o‘zaro bog‘lanish etalon modelini ishlash jarayoni bilan tanishish.
O’qitish natijasi	Ushbu mavzuni o’zlashtirish o’quvchida shaklanadigan asosiy bilim, ko’nikma va kompetensiyalar.
Pedogogik vazifalar: OSI modelining sathlari tahlilini amalga oshiradi; OSI modelining sathlari vazifalari yoritadi; Etalon modelini ishlash jarayoni tushuntiradi.	O’quv faoliyati natijalari: OSI modelining sathlari tahlilini amalga oshiradilar; OSI modelining sathlari vazifalari yoritadilar; Etalon modelini ishlash jarayoni tushunib oladilar.
O’qitish metodlari	Tushuntirish, ko’rsatish, yo’riqnoma berish, amaliy topshiriq berish va boshqalar.
O’qitish vositalari	Matnlar, yozuv taxtasi, slaydlar, kompyuter, proektor, vidoefilm, namunalar, chizma, interaktiv doska, elektron yo’riqnoma.
O’quv faoliyatini tashkil etish shakli	Ommaviy, jamoaviy, guruhli, juftlikda, yakka tartibda.
O’qitish sharoiti	Maxsus texnik vositalar bilan jihozlanganm guruhlarda ishlashga mo’ljallangan o’quv xonasi
Qayta aloqaning usul va vositalari	Tezkor-so’rov, savol-javob, test, misol va mashqlar, bajarilgan o’quv topshiriqlarini baholash

O‘quv mashg’ulotining texnologik xaritasi

Ish bosqichlari va vaqti	Faoliyat mazmuni
	O’qituvchi	Ta’lim oluvchi
1-bosqich. O’quv mashg’ulotiga kirish (5 daq.)	Tashkiliy qism: 1. O’quvchilarni mashg’ulotga tayyorgarligi va davomatini tekshiradi.	Mashg’ulotga tayyorlanadilar
2-bosqich. Asosiy (65 daq.)	Tayanch bilimlarni faollashirish: 1. Uyga berilgan vazifani nazorat qiladi hamda o’tilgan mavzu bo’yicha o’quvchilarga savollar beradi, ularni baholaydi. Maqsad va vazifani belgilanishi: 1. Mashg’ulot nomi, rejasi, maqsad va o’qitish natijalari bilan tanishtiradi; 2. Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar bilan tanishtiradi. 3. O’quv mashg’ulotida o’quv ishlarini baholash mezoni va ko’rsatkichlari bilan tanishtiradi(-ilova). Ta’lim oluvchilar bilimini faollashtirish: 1. Tezkor-so’rov, savol-javob, aqliy xujum, “o’ylang va juftlikda fikr almashing” va boshqa texnikalar orqali bilimlarni faollashtiradi. Yangi o’quv materiallari bayoni: 1. Nazariy mashg’ulotning rejasi va tuzilishiga muvofiq, o’qitish jarayonini tashkil etish bo’yicha xarakatlar tartibini bayon etadi. Asosiy holatlarni yozdiradi. 2. Slaydlarni Power Point tartibida namoyish va sharxlash bilan mavzu bo’yicha asosiy nazariy holatlarni bayon qiladi(-ilova). Yangi o’quv materialini mustahkamlash: 1. Mustaxkamlash uchun savollar beradi(-ilova). Jarayon kichik guruhlarda davom etishini ma’lum qiladi; 2. Kichik guruhlarga bo’ladi, kichik guruhda ishlash qoidasi bilan tanishtiradi(-ilova) har bir guruhga topshiriq beradi(-ilova) va baholash mezoni bilan tanishtiradi(-ilova). Ishni bajarish yo’riqnomasini beradi(-ilova). 3. Guruhlarda ishlarni boshlashga ruxsat beradi. Har bir kichik guruh ishtirokchisi vazifasini bajarish tartibini tushunganligini aniqlash maqsadida qayta aloqa o’rnatadi. Bajarish jarayonini kuzatadi, maslahatlar beradi. 4. Ishga ajratilgan vaqt tugaganini ma’lum qiladi, garuhlar taqdimotini tashkil etadi. Guruh a’zolariga diqqat bilan eshitishlarini va savollar berishlarni, shu bilan birga o’zaro bir-birlarini baholashlarini eslatadi. Javoblarni to’ldiradi va qisqacha xulosalar qiladi. 5. Guruhlar ishini o’zaro baholashni o’tkazadi, mavzuning har bir qismi bo’yicha xulosalar qiladi, eng asosiylariga e’tibor qaratadi, berilayotgan ma’lumotlarni daftarga qayd etishlarini eslatadi. Mavzuning kasbiy faoliyatlaridagi ahamiyati bilan bog’lab mavzuni yakunlaydi.	Uy vazifasini taqdim etadilar. Savollarga javob beradilar. Mavzuni nomi va rejasini yozib oladilar. Diqqat qiladilar. Savollarga javob beradilar. Topshiriqni bajaradilar. Kichik guruhlarga bo’linadilar. Kichik guruhda ishlash qoidasi bilan tanishadilar. Har bir guruh o’z topshiriq varaqlari bo’yicha faoliyatini boshlaydi. Har bir guruh sardorlari chiqib o’z ishlarini taqdim qilishlarini aytadi. Berilgan qo’shimcha savollarga javob beradilar. Guruh ish natijalarini o’zaro baholaydilar. Ma’lumotlarni daftarga qayd qiladilar.
3-bosqich. Yakuniy (10 daq.)	Mashg’ulot yakuni: 1. Faol ishtirok etgan o’quvchilarni javoblarini izohlab, baholaydi. Uyga vazifani berilishi: Kelgusi mashg’ulotga vazifa va uni bajarish yuzasidan yo’riqnoma beradi(-ilova).	Baholari bilan tanishadilar. Topshiriqni yozib oladilar.

18 – Mavzu: Ochiq tizimlar o‘zaro bog‘lanish etalon modelini ishlash jarayoni bilan tanishish.
Reja:

4. 
   OSI modelining sathlari tahlili.
   
5. 
   OSI modelining sathlari vazifalari.
   
6. 
   Etalon modelini ishlash jarayoni.
   

Tarmoqqa birlashtirilgan kompyuterlar o‘rtasidagi axborot almashinuvi juda murakkab vazifadir. Bu hisoblash tizimlarining turli xil apparat va dasturiy ta’minot ishlab chiqaruvchilarining mavjudligi bilan bog‘liqdir. Yagona yechim – tizimlarni moslashtirish vositalarini umumlashtirishdir, ya’ni ochiq tizimlarni yaratishdir. Ochiq tizim boshqa tizimlar bilan yagona umumiy kirishli standartlar va spesifikatsiyalar asosida o‘zaro aloqada bo‘ladi.

1984 yilda Standartlashtirish bo‘yicha xalqaro tashkilot (ISO) yetkazib beruvchilarga o‘zaro moslashuvchanlikka ega bo‘lgan tarmoq apparat va dasturiy vositalarni yaratishda yordam berish uchun industrial standart – ochiq tizimlar o‘zaro bog’lanish etalon modeli (Open System Interconnection/Reference Model – OSI/RM) ni taqdim qildi. Ushbu modelga muvofiq ravishda quyidagi bosqichlar ajratiladi.

Amaliy daraja tarmoq ilovalarini qo‘llash uchun mo‘ljallangan. Amaliy darajaning ko‘plab protokollari mavjud bo’lib, ulardan eng muhimlari HTTP (web-sahifalar formatini uzatish uchun), SMTP (elektron pochta uchun) va FTP (fayllarni almashinish uchun) hisoblanadi.

Amaliy daraja protokollari oxirgi tizimlar bo‘yicha taqsimlangan, oxirgi tizimdagi har bir ilova boshqa oxirgi tizim bilan ma’lumotlar paketlarini almashlash uchun protokolni ishlatadi. Amaliy daraja almashinuvi birligi (ma’lumotlar paketlari) xabarlar deyiladi.
Boshqa sathlardan farqli ravishda amaliy sath – foydalanuvchiga eng yaqin bo‘lgan sath bo‘lib, OSI ning boshqa sathlariga xizmat ko‘rsatmayli, ammo OSI modeli masshtabidan tashqarida yotgan amaliy jarayonlarni ta’minlaydi.
Amaliy sath oxirgi foydalanuvchining amaliy jarayonlarini bevosita qo‘llab-quvvatlash (matn protsessorlari, bank terminallari dasturlari va boshq.) va ushbu dasturlarning o‘zaro aloqasini ma’lumotlarni uzatish tarmog‘i bilan o‘zaro aloqadorligini boshqarish imkonini beradi:

• 
  Aloqa uchun ehtimoliy hamkorlarni aniqlaydi;
  
• 
  Birgalikda ishlovchi amaliy dasturlarni sinxronizatsiyalaydi;
  
• 
  Xatoliklarni bartaraf qilish va axborotlarning butunligini boshqarish jarayonlari bo‘yicha kelishuv o‘rnatadi;
  
• 
  Aloqa uchun resurslarning yetarliligini aniqlaydi.
  

Agar kanal darjasining vazifasi tarmoqning qo‘shni tugunlari orasida kadrlarni uzatish hisoblansa, u holda fizik daraja tugunlar orasida ma’lumotlarning alohida bitlarini uzatilishini ta’minlaydi. Fizik daraja protokollari shuningdek ishlatiladigan aloqa liniyasiga (mis o‘rama juftlik, bir modali optik tola va h.k.) to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘ladi. Ethernet texnologiyasi o‘rama juftlik, koaksial kabel, optik tolali kabel va boshqa ayrim liniyalar turlarini qo‘llash uchun mo‘ljallangan fizik liniyalarning ko‘plab protokollarini qo‘llaydi. Har bir aloqa liniyalarida bitni uzatish mexanizmlari turlicha bo‘ladi.

Ushbu sath oxirgi tizimlar o‘rtasida fizik ulanishni o‘rnatish, qo‘llab-quvvatlash va birlashtirishning mexanik, elektrik, protseduraviy va funksional xarakteristikalarini aniqlaydi. Fizik sath kuchlanish sathlari, sinxronizatsiya va ma’lumotlarni uzatishning fizik tezligi, uzatishning maksimal masofasi, raz’emlarning konstruktiv parametrlari va boshqa analogik xarakteristikalarni ham aniqlash imkonini beradi. Ma’lum standartlar – RS-232-C, V.24 va IEEE 802.3 (Ethernet).



To‘liq kommunikatsiya jarayoni quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

1. Manba tomonidagi oxirgi qurilmaning ilovalar sathida ma’lumotlarni yaratish;

2. Ma’lumotlarni manba – oxirgi qurilmada protokollar steki bo‘yicha quyi sathlarga uzatishda inkapsulyatsiya qilish;
3. Stekning tarmoqli kirish sathida ulanishda ma’lumotlarni generatsiyalash (uzatish);
4. Tugun va turli oraliq qurilmalardan iborat bo‘lgan birlashtirilgan tarmoq bo‘ylab ma’lumotlarni uzatish;
5. Qabul qiluvchi oxirgi qurilmaning tarmoqli kirish sathida ma’lumotlarni qabul qilish;
6. Ma’lumotlarni qabul qilish qurilmasining steki bo‘ylab yuqoriga uzatishda dekapsulyatsiya qilish;
7. Ushbu ma’lumotlarni qabul qiluvchi qurilmaning ilovalar sathida qabul ilovasiga uzatish.

Endi tarmoq protokollarini tashkil etilishini ko‘rib chiqamiz. Protokollar va barcha tarmoq dasturiy va apparatli ta’minot darajalar ko‘rinishida tashkil etilgan. Har bir protokol tarmoq kommunikatsion modelining ma’lum darajasiga kiradi.

Protokollarni qo‘llash apparatli, dasturiy yoki aralash bo‘lishi mumkin. HTTP va SMTP kabi amaliy daraja protokollari, shuningdek transport darajasi protokollari deyarli doimo dasturiy qo‘llanadi. Aksincha, ma’lumotlarni uzatish muhiti bilan uzviy bog‘langan fizik va kanal darajalari protokollari tarmoq interfeys kartasi orqali apparatli qo‘llanadi (masalan, Ethernet, Wi-Fi). Kommunikatsion modelning markazida joylashgan tarmoq darajasi ham apparatli, ham dasturiy qo‘llanilishi mumkin.