Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo’yicha Direktor o`rinbosari
O’qituvchi uchun adabiyotlar
Download 1.88 Mb.
|
Tasdiqlayman
- Bu sahifa navigatsiya:
- D ARS BOSQICHINING MAZMUNI . 1. Tashkiliy qism
- 2. O’qituvchining kirish sozi
- 3. O’quvchilarning egallagan bilimini tekshirish va vaholash
- 4. Yangi mavzuni tushuntirish
- MAVZU: QOSHMA VA JUFT SOZLAR IMLOSI, ULARNI AJRATIB, QOSHIB VA CHIZIQCH BILAN YOZISH. REJA
- Tayanch soz va iboralar
- Quyidagicha tuzilishdagi qoshma sozlar qoshib yoziladi
- 2. Quyidagi qoshma sozlar ajratib yoziladi
- Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar
- Foydalanilgan adabiyotlar royxat
- 5. Yangi mavzuni mustahkamlash
- 1. mavzu: Qisqartma sozlar va bosh harflar imlosida qoidadan cho’ga chiqish savablari va unga munosavat. Bogin kochirish qoidalari 2. Dars turi
- 6. Darsda qollaniladigan nazorat turlari
- 8. Darsni otish joyi
- 10. Kerakli bilimlar doirasi
|
13. O’qituvchi uchun adabiyotlar: A. ASOSIY: 1.A.Raflyev. N. G'ulomova. ‘Ona tili va adabiyoti. Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. ‘SHARQ’ NMAK.2002 yil. 2.G'.Abdurahmonov. H.Rustamov. ‘Ona tili’ 10-11 sinflar uchun darslik. Toshkent. ‘O’qituvchi’. 1995 yi B.QO’SHIMCHA: 1. G'.Abdurahraonov va boshqalar. Hozirgi o'zbek adabiy tili. Oliy o'quv yurtlari studentlari uchun qo'llanma. Toshkent. «O’qituvchi» 1981 yil. 2. A.Nurmonov, N.Mahmudov, A.Sobirov, SH.Yusupova. ‘Hozirgi o'zbek adabiy tili’ Akademik litseylarning 3-bosqich talavalari uchun darslik. Toshkent. A.Qodiriy nomiiagi xalq merosi nashriyoti. 2003 yil. DARS BOSQICHINING MAZMUNI . 1. Tashkiliy qism: o'qituvchu o’quvchilar bilan salomlashadi. o'quv xonasining tozaligini tekshiradi, xonani ko'rgazmali qurollar, texnik-axborot vositalar bilan jihozlanishi, o'qitiladigan mavzuga mosligiga e'libor beradi. Navvatchini aniqlab, davomatni tekshiradi. o’quvchilarning tayyorgarligi (kitob, daftari, ruchka kabi oquv qurollari va kiyinishi)ni tekshiradi. 2. O’qituvchining kirish so'zi: bu bosqichda o’qituvchi o’quvchilarni yangi o'quv yili boshlangani bilan tabriklaydi. So'ng ularning bilimlarini qayta esga olish uchun savollar beradi. Yangi mavzu nomini aytadi va dars o'tish rejasi, darsning maqsadi bilan o’quvchilarni lanishtiradi hamda ularni doskaga yozib qo'yadi. Oqituvchi o’quvchilarning diqqatini yangi mavzuga jalb etishi va ularni darsni o'zlashtirishga, bilimlarni puxta egallashga tayyorlashi kerak. 3. O’quvchilarning egallagan bilimini tekshirish va vaholash: o’qituvchi o'tilgan mashg'ulot mavzusi mazmunidan kelib chiqib, o’quvchilarning bilimini tekshiradi. 1. Frontal savollar. O'zakdagi unlining o'zgarishini aytib bering. O'zak va qoshiMchadagi undoshning o'zgarishini tushuntiring. O'zak va qo’shimchadagi tovushning tushib qolishiga misollar keltiring. -ning va -ni qo’shimchalarinin qo'llanishi bilasizmi? Darslik kitobingizdagi(A.Rafiyev,N,G'ulomova, Ona tili va adaviyoti)30-mashqni o'qing, nuqtalar o'rniga kelishik qo’shimchalaridan qo'yib, gaplarni ko'chiring, -ning,-ni qo’shimchalarining qo'llanishini izohlang. - O’quvchilarning ona tili va adabiyoti fanidan olgan bilim va ko'nikmalarini tekshirish hamda o'zlashtirish darajasini izohlaydi. o’quvchilarni ijodiy fikrlash qobiliyatlarini o'stirishga innovatsion texnologiyalardan foydalanib yodoshiladi. O'qutuvchi o’quvchilarni javob berishdagi xato Va kamchiliklarini to'g'rilaydi, tushunturadi. O’quvchilar tomonidan yaxshi o'zlashtirilmagan bo'limlarni qisqacha so'zlab beradi. 4. Yangi mavzuni tushuntirish: bu bosqichda o'qituvchu o'quv dasturiga asoslanib, o’quvchilarga kerakli bilim doirasi bo’yicha mavzuni tushuntiradi va o’quvchilar ma'ruzaning asosiy qismlarini daftarga yozib oladilar. Oqituvchi yangi mavzuni tushuntirishda innovatsion va yangi axborot texnologiyalaridan foydalanib o’quvchilar hamkorligida ularning flkrlashi uchun yo'llanmalar berib ishlaydi. MAVZU: QO'SHMA VA JUFT SOZLAR IMLOSI, ULARNI AJRATIB, QO'SHIB VA CHIZIQCH BILAN YOZISH. REJA: 1. Qo'shma so'zlar haqida ma’lumot. 2. Ularning imlosi, ajratib yozish, qo'shib va chiziqcha bilan yozish. 3. Juft so'zlar haqida tushuncha. 4. Juft so'zlarnining imlosi, ularni ajratib, qo’shib va chiziqcha bilan yozish.
Sodda so'zlarda esa o'zak bitta bo'ladi. Lekin va’zi qo'shma so’zlar o'z xususiyatini yo'qotib soda so'z o'rinini oladi. Masalan: kechqurun qadimda kech va qurun degan mustaqil sozlardan iborat edi. Ijtimoiy taraqqiyot natijasida qurun so'zining asosiy ma'nosi yoqoldi va u faqat sodda so’z tarkida qoldi. Yomg'ir so'zi yog’ va amir so'zidan yasalgan bo'lib qo'shma so'z sanalar edi, lekin hozir uning tarkida tovush o'zgarishi yuz bergani uchun soda so'zga aylanib qolgan. Zararkunanda, dardisar, astoydil santimo’r, odamshinavanda, aeroport kabi so'zlar ham o'zlashgan bo'lib ular aslida ikkita so'zdan iborat bo'lsa-da, o'zbek tiliga o'tgach, soda so'zga aylangan. Qo'shma so'zning so’z birikmasidan farqi shundaki, qo'shma so’zning qismlari morfema, so’z birikmasining qismlari esa mustaqil so’z bo'ladi. Shu savabli qo'shma so'zlarning qismlari yaxlitligicha yangi mustaqil ma'noni bildiradi. Masalan: tuya va qush, oy va bolta so'zlari mustaqil ma'no bildiradi, ularni o'zaro biriktirsak, tuyaqush, oybolta kabi yangi so'z yasaydi. So'z birikmasida esa so'zlar o'z mustaqil ma'nosini saqlaydi va ular o'rtasida sintaktik aloqa bo'ladi. Masalan: qora sumka, kumush qoshiq, oltin yaroq, oltin qala, atlas ko'ylakli qiz, hesh qavatli kabi. Qoshma so’z tarkibida birdan ortiq morfema bo'lishi shart. Mustaqil ma'noli so'z bilan yordaMchi so'zning birikishidan hosil bo'lgan qo'shma fe'llar qo'shma so'z bo’la olmaydi. Masalan: o'qib bermoq, yoza boshlamoq, uxlab qolmoq kabi. Chunki, ularning birinchisi mustaqil ma'nosini saqlayapti, ikkinchisi esa unga qo’shimcha ma'no bermoqda. Mana qo'shma so'zlar haqida ma'lumotga ega bo'ldik. Endi ularning imlosi haqida to'xtalamiz. Qo'shma so'zlar qo'shib yozilishi, ajratib yozilishi va chiziqcha bilan yozilishi mumkin. Quyidagicha tuzilishdagi qo'shma so'zlar qoshib yoziladi: A. Bir tushunchani bildiradigan va birbosh urg'u bilan aytiladigan qo'shma so'zlar: belbog', asalari, oshqozon, sheryurak, qshqargul kabi. B.Xush, kam, ham, umum, bop, noma, xoma, sifat, rang, vaxsh, poya, mijoz. talab, katn kabi so'zlar yordamida yasalgan qo'shma so'zlar: xushxavar, kamhosil, hamfikr, umumxalq, hammabop, tavsiyznoma, taklifitoma, bedapoya, qabulxona, sovuqmijoz, devsifat, suvtalab kabi. D. Ikkinchi qismi -(a)r, -mas qo’shimchalari bilan tugayqigan qo'shma so'zlar: o'rinbosar, otboqar, CHO’Lquvar, ishyoqmas, qushqo 'nmas. E. Takror taqlid so'zlarga qo’shimchalar qo'shish bilan tugaydigan qo'shma ot va fe'llar qo'shib yoziladi: pirpirak (pir+pir+ak), hayhayla (hay+hay+la), gijgijla (gij+gij+la). F. Narsani uning rangi, mazasi, o'zidagi biror narsasi va shu kabi belgilari asosida bildiruvchi qo'shma otlar: olaqarg'a, qisilishton, achchiqtosh, mingoyoq kabi G. Narsani boshqa biror narsaga nisvatlash(qiyoslash), o'zshalish yo'li bilan bildiruvchi qo'shma ot va qo'shma sifatlar qo’shib yoziladi: karnaygul, oybolta, devqomat, sheryurak, bodomqovoq, qirg'iyko’z kabi. H. Narsani biror maqsad, ish uchun mo'ljallanganligini bildiruvchi qo'shma otlar: kirsovun, qiymataxta, tokqaychi, oshrayhon, molqora, nosqovoq, ko’zoynak kabi. I. lkkinchi qismi turdosh ot yoki ovod so’zi bilan ifodalangan geografik nomlar: Amudaryo, Yangiyol, Kosonsoy, Yunusobod, Mirsaobod, Husanko'l kabi, ammo ikkinchi qismi atoqli ot bo'lgan joy nomlari ajratib yoziladi: o'rta Chirchiq, Eski Arab, Yngi Arab, o'rta Osiyo kabi.
A. Qo'shma fe'lning qismlari ajratib yoziladi: sarfqil, ta'sir o’moq, tamom bo’lmoq, sotib olmoq, shifo topmoq, olib chiqmoq, yoza boshlamoq, ko'rgan edi kabi. B. Ko'makchi fe’l to'liqsiz fe’ldan ajratib yoziladi: aytib ber, olib ko’r, so'rab qo’y, ko'ra qol, bera boshla, ketgan edi, ketgan emish kabi. Lekin bilan ko'makchisining -la shakli, ushun ko'makchisining –chun shakli chiziqcha bilan yoziladi. D.Qo'shma ravishlar ajiratib yoziladi: har kim, hech bir, hamma vaqt, qay kuni kabi. Biroz, birpas, birto'la, birmuncha so'zlar bundati mustasno; E.Murakkab son qismlari ajratib yoziladi: o'n bir, besh yuz, qirq ming oltiyuz, bir ming to'qqiz yuz sakson sakkiz kabi. F. o'zaro dan qoshiMchasi bilan bo'g'langan takror so'zli birikmalar: kundan kunga, tomdan tomga, ochiqdan ochiq, ko'pdan ko'p kabi. G.Sifat oldidan kelib, belgining ortiq yoki kamligini bildiradigan to'q, jiqqajim, liq, lang, och kabi sozlar ajratib yoziladi: to’q sariq, jiqqa ho'l tim qora, liq to’la, lan gochiq, och qizil kabi. 3. Quyidagi so'zlar chiziqcha bilan ajratib yoziladi: A. Jift va takror so'zlarning qismlari chiziqcha bilan yoziladi: el-yurt, mehr-shafqat, qovun-tarvuz, kecha-kunduz, yozin-qishin, asta-sekin, uch-to’rt o'n-o'nbeshta, bilinar-bilinmas, bordi-keldi, kuydi-pishdi, don-dun, oz-moz, mayday-chuyda, aldab-suldab, oylab-no’ib, so'ramay-no’may, kiyim-kechak, adi-vadi, taq-tuq, qop-qop, ming-mirtg, bitlu-bitta, ishluy-ishlay, valand-valand, humma-hammusi, ich-ichidan kabi. B. juft so'zIar orasida -u(-yu) bog'lovchisi qo'IIansa, bog'lovchidan oldin chiziqcha ishlatiladi: oq-u qora, kecha-yu kunduz, do’st-u dushman, D. -ma, -va yordamida birikkan so'z qismlari chiziqcha bilan yoziladi: yuzma-yuz, rang-varang, qadam-vaqadam kabi. E. arab raqamlari bilan yozilgan tartib sonlari chiziqcha bilan yoziladi: 5-sinf, 1991-yil, 3-sentabr kabi. F. Yo’akchi va ko'makchi fe'l bir xil shaklda bo’lsa, chiziqcha bilan yoziladi: yozdi-oldi, borasan-qo'yasan, uxlabman-qolibman kabi G. -chi, -a (ya), - ku, -u (yu), -da, -e, -ey, -yey yuklamalari chiziqcha bilan yoziladi: sen-chi, sen-a, kutaman-a, bola-ya, mingta-ya, keldi-ku, kelgan-u, yaxhi-yu, qo 'y-e, yashang-e, o 'g'lim-ey, keldi-eye kabi. Sinonimlar yoki antonimlari yonma-yon qo'llanishi natijasida juft so'zlar hosil bo'ldi. Mehr-oqivat, aka-uka, katta-kichik, unda-bunda, urf-odat, vaxt-saodat, o'g'ilu qiz, qarindosh-urug', tevarak-atrof, kuch-qudrat, yo l-yo’lakay, kirim-chiqim. Juft so'zlar bir so'zning takroridan ham hosil bo'ladi: yosh-yosh, katta-katta. Bunday so'zlar chiziqcha bilan yoziladi. Agar juft so'zlar orasiga -u, -yu yuklamasi qo'llansa yuklama birinchi so'zga qo'shib yoziladi, ikkinchi so'z ajratilib yoziladi: yeru osmon, yoru-do'sf, qishlog'u shahar, kattayu kichik. Juft so'zlar bir so’zning takroridan hosil bo’lganda, ikkinchisining bosh bo'g'ni da tovush o'zgarishi yuz berishi mumkin: non-pon, gap-map kabi Qo'shma sozlar ham juft so’zlar ham o'zbek tili lug'at boyligini ko'paytiradigan usullardan bo'lib u turli so'z turkumlariga kiruvchu so'zlardan yangi so’zlar yashash imkoniyatini beradi. Bu tilimizning cheksiz imkoniyatlaridan biri uni bilish va puxta o'zlashtirish so'zlashish imkoniyatingizni ko'paytiradi.
1. Qo'shma so'zlar haqida majlumot bering. 2. Qoshma so'zlarning imJosini so'zlab bering. 3. Ajratib yozishga misollar keltirin. 4. Qoshib va chiziqcha bilan yozishga misollar ayting. 5. Juft so'z deganda nimani tushunasiz? 6. Juft so'zlar imiosini aytib bering. 7. 34-mashqni ko'chiring va ularning ma'nosini tushuntiring. Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxat 1. A.Rafiyev. N.G’ulomova. Ona tili va adabiyoti. Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. ‘SHARQ’ DMAK. 2002 yil. 2. G.Abdurahmonov va boshqalar. Hozirgi o'zbek adabiy tili. Oliy o'quv yurtlari studentlari uchun qo'llanma. Toshkent. «O’qituvchi» 1981 yil. 3. O'zbektili va adabiyoti jurnali 2005 yil. 3-son. 121-bo’. 4. Imlo lug'ati. Maktab o’quvchilari uchun qollanma. Toshkent-1976 yil. 5. O'zbek tilining imlo lug'ati. Toshkent - «O’qituvchi» - 1995. 6. O'zbek tilining asosiy imlo qoidalari. 1995 yil. 24 avgust.
1. Qo'shma so'zlar imlosi, ularni ajratib, qo'shib va chiziqch bilan yozishni bilasizmi? 2. Juft so'zlar imlosi, ularni ajratib, qo'shib va chtziqch bilan yozishni tushuntirib bering.
A. Rafiyev. N. G’ulomova. Ona tili va adabiyoti. Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. ‘SHARQ’ NMAK. 2002 yil. 47-51 bo’. 1. mavzu: Qisqartma so'zlar va bosh harflar imlosida qoidadan cho’ga chiqish savablari va unga munosavat. Bo'g'in ko'chirish qoidalari 2. Dars turi: ____________________________ 3. Dars vaqti: ____ daqiqa 4. Dars tipi: o’quvchilarning oldingi bilimlarini aniqlash, yangi mavzuni o'zlashtirish. 5. Darsda qo'llaniladigan usullar: Innovatsiyon texnoligoyalari asosida ‘Muz yorar’, ‘B.B.B.’ usullari, 6. Darsda qo'llaniladigan nazorat turlari: 1. Frontal savollar. 2. Test savolliklari. 3. Mustaqil ish turi. 7. Dasr maqsadlari: A.Ta'limiy maqsad: Nazariy bilimlarni egallash va mustahkamlash; Iralo qodalarini o'rganish; Qisqartraa so'zlar imlosining puxta o'rganish; Bosh harflar imlosini o'rganish; Bo'g'in ko'chirish qoidalarini bilish. B.Tarbiyaviy maqsadi: o’quvchilarda namunali savodxonlik ko'nikmalarini shakllantirish. Amaliy faoliyatda imlo qoidalarini to'g'ri qollay bilish. o'quvchidagi axloqiy va estetik tushunchalar asosida sozlash ko'nikmasini yanada rivojlandrish. Ona tiliga muhabvat hissini kuchaytirish; V. Rivojlantiruvchi maqsad: Hozirgi o'zbek adabiy tilning asosiy tamoiylarini kengroq bilish; Til birliklarini amalda bexato qo’llay olish ko'nikmasini rivojlantirish; O'quvchining namunali yozma va og’zaki nutqini shakllanishini o'stirish; Nutqiy faoliyat chog'ida mavzuga ijodiy yondoshish malakasini rivojlantirish. Mustaqil flkrlash va o'z fikrini aniq, to'liq vayon qilish ko'nikmasini rivojlantirish. O’quvchilarning mantiqiy fikrlashini rivojlanlirish. 8. Darsni otish joyi: ____________________ 9. Darsning didaktikasi(integratsiya): A.Fandagi mavzulararo bog'lanish: Mavzu: 1.Imlo qoidalarining asosiy bo'limlarini sharhlash. So'zlarda unli va undoshlarning qo'shaloq qo'llanishi Mavzu: 2.So'z o'zagiga qoshiMchalar qo'shganda yuz beradigan tovush o'zgarishlari asosida to'g'ri yozish. -ning va -ni qo’shimchalarini belgili va belgisiz qo'llanishi. B.Fanlararo bog'lanish: 1. Nutq madaniyati va davlat tilida ish yuritish: Mavzu.1. Til birliklarining vazifasi va ularni amalda qo'llanishi. V. Hayotbilan bog'lash: Mavzuni meditsina tarixidan olgan bilimlar asosida tushuntirish. Tibbiyot xodimi va bemor o'rtasidagi muloqot jarayonida adabiy tildan foydalish zaruriyatini tushuntirish; Kundalik hayotimizdagi nutqiy faoliyat bilan bog'lanish. Ichki kechinma, fikr-mulohaza, dunyoqarashni tushuntirish. 10. Kerakli bilimlar doirasi: Qisqartma so'zlar imlosining puxta o'rganish; Bosh harflar imlosini o'rganish; Bo'g'in ko'chirish qoidalarini bilish. 11. Darsni jihozlash: Mavzuga oid ko'rgazmali qurollar, tarqatma maleriallar, test savolliklari. Slayd, kodoskop, ekran, o'zbek tilining asosiy imlo qoidalarining to'liq matni. Imlo lug'ati. DARSNING XRONOLOGIK XARITASI.
12. DARSNING TEXNOLOGIK XARITASI.
Download 1.88 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||