Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo’yicha Direktor o`rinbosari
O’qituvchi uchun adabiyotlar
Download 1.88 Mb.
|
Tasdiqlayman
13. O’qituvchi uchun adabiyotlar: A.Asosiy: 1. A. Rafiyev. N.G’ulomova. Ona tili va adabiyoti. Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. ‘SHARQ’ NMAK. 2002 yil. 2. G’.Abdurahmonov. H. Rustamov. Ona tili. 10-11 sinflar uchun darslik. Toshkent. ‘o'rituvchi’. 1995 yil. 3. O'zbek tilining imlo lug'ali. Toshkent. «O’qituvchi» - 1995 yil. B. Qo’shimcha: 1.G.Abdurahmonov va boshqalar. Hozirgi o'zbek adabiy tili. Oliy o'quv yurtlari studentlari uchun qo'llanma. Toshkent. «O’qituvchi» 1981 yil. DARS BOSQICHINING MAZMUNI 1. Tashkiliy qism: O'qituvchu o’quvchilar bilan salomlashadi. O'quv xonasining tozaligini tekshiradi, xonani ko'rgazmali qurollar, texnik-axborot vositalar bilan jihozlanishi, o'qitiladigan mavzuga mosligiga e'tibor beradi. Navvatchini aniqlab, davomatni tekshiradi. o’quvchilarning tayyorgarligi (kitob, daflari, ruchka kabi o'quv qurollari va kiyinishi)ni tekshiradi'. 2. O’qituvchining kirish so'zi: Bu bosqichda o’qituvchi o'tilgan mavzu nomini so’raydi, song yangi mavzu nomini aytadi va dars o'tish rejasi, darsning maqsadi bilan o’quvchilarni tanishtiradi hamda ularni doskaga yozib qoyadi. Oqituvchi o’quvchilarning diqqatini yangi mavzuga jalb etishi va ularni darsni o'zlashtirishga, bilimlarni puxta egallashga tayyorlashi kerak. O'tilgan mavzu yuzasidan o’quvchilarning tushunmagan savollariga qisqa ma'lumotlar beradi. 3. O’quvchilarning egallagan bilimini tekshirish va vaholash: o’qituvchi o'tilgan mashg'ulot mavzusi mazmunidan kelib chiqib, o’quvchilarning bilimini tekshiradi. 1. Frontal savollar. 1. O'zbek tilinimng asosiy imlo qoidalari qachon qabul qilingan? 2. O'zbek tilinimng asosiy imlo qoidalarini yoddan ayting?
1. O'zakdagi unlining o'zgarishi. 2. O'zak va qoshiMchadagi undoshning o'zgarishi. 3. O'zak va qo’shimchadagi tovushning tushib qolishi. 4. -ning va—ni qo’shimchalarinin qo'llanishi.
Masalan: o’quvchilarmiz so'zida 2 ta yasovchi, 2 ta shakl hosil qiluvchi qo’shimchalar bor. Ularni olib tashlasak ham so'zning o'zagi mustaqil ma'no bildiraveradi. o'qi +v+chi+lar+miz. Fanda bular so'zning manoli qismlari, ya'ni morfemalar deyiladi. Morfemalar ikkiga bo'linadi; o'zak va qo’shimchalarga. Ana shi qismlar varcha so’zda uchraydi. O'zak va qo’shimchalarni bir-biriga qo'shib yahgi so'z hosil qilish hollari ko'plab uchraydi. Lekin, ularni qo'shish jarayonida tovush o'zgarishi, tushishi, ortilishi kuzatiladi. Bu hodisa o'zining maxsus qonuniyatlariga ega. 1. O'zagdagi unlining o'zgarishi: -a unlisi bilan tugagan sherlarga - a, - k, - qi, qo’shimchalari qo'shilganda a unlisi o ga o'zgaradi va shunday yoziladi. masalalar: sina>sinov, so’ra>so'roq, mira>miroq, sayra>sayroqi, chanqa+q= chanqoq, chahqa+b= chanqov, tayo+q=tayoq kabi. -i unlisi bilan tugagan sherlarga qo'shilgan - b, - q, qo’shimchalari i unlisi u - ga aylantiriladi. masalan:sovi>sovuq, to'qi>to’quvchi, o'qi >o'quv. Lekin og'riq, iliq, qaviq so'zlarining o'zagida i o'zgarmaydi. -osh, bosh, sog',yosh kabi so'zlarga qo’shimchalar qo'shilganda tovush o'zgarishi sodir bo'lmaydi. Ammo son, ong, yosh, ot kabi bir bog'inli va'zi so'zlarda yasovchi qo’shimchalar qo'shilganda, o tovushi a ga aylanadi: son+a= sana, son+oq= sanoq, ong+la= angla, yosh+a= yasha, ot+a=atakabi. -i bilan tugagan tani, o'qi, tashi, to’qi, qashi kabi fe'l negizlariga v qo'shilganda, oxirgi i u ga aylanadi: tani Ammo ishtirok, erk, huquq, ravnaq, yuq, haq, ishtiyoq, so'zlar bundan mustasno. -k, q bilan tugagan so'zlarga g undoshi bilan boshlanuvchi qo’shimcha qo'shilganda g tovushi o'zakdagi tovushga moslashadi va shunday yoziladi.
-ikkinchi bo'g'ini ochiq unli bilan tugagan sonlarga -ov, -ala qo'shiMchlari qo'shilganda ham o'zakdagi - I unlisi yozilmaydi: ikki+ov=ikkov, olti+ov=oltov; yo’ti+ala, yo’tala kabi. men, sen olmoshlariga -ni, -ning, -niki qo’shimchalari qo’shilganda qo’shimchadagi n aytilmaydi va yozilmaydi. O'zagi n bilan tugagan boshqa so'zlar bundan mustasno. Masalan. Men+ni=meni; sen+ning=sening; men+niki=meniki, matnniki, o'rinni kabi. Bog’, tog', yog', cho'g', sog', tug’, varg, teg, eg, tug kabi g' yoki g bilan tugagan so'zlarga; Qishloq, toshloq, o'rtoq, yotoq, o'roq, chiq, qoq, o’ak, terak, elak, o'rdak, chelak, to'k kabi q yoki k bilan tugagan so'zlarga g harfi bilan boshlangan qoshiMchlar qo'shilganda undoshlar ozgarmaydi valki, g undoshi ularga moslashadi: boq+ga=qa, toq+ga=qa, yoqqa, sog’+ga=soqqan, tuqqan, oqqan, tekkan, ekkan, tukkuncha, qishloqacha, o'rtoqqa, yotoqqa, o'roqqa, chiqqan, qoqqan, o’akka, elakka, o'rdakka, chelakka, to'kkin, cho'kkach, sariqqina, kichikkina kabi. Ammo g bilan tugagan va'zi sozlar, kishikar nimlari, joy nomlari g bilan yoziladi: pedagog+ga= pedagogga, miting+ga=mitingga, Lyuksemburgga, Orenburgga kabi. U, bu, shu olmoshlariga -da, -dan, -day, -ga, -cha qo’shimchalari qo'shilganda, aytilishiga muvofiq, bitta n orttirilib yoziladi. Masalan, u+ga=unga, shu+ga=shunga, bunga, shunday, shuncha, shundan, undan, uncha kabi. Isimoq, achimoq, qotmoq kabi fellardan sifat yasalganda, va'zan o'zakdagi s, ch, t kabi undoshlar bittaga orltiriladi. Masalan: isi+q= issiq, achi+q=achchiq, qattiq kabi. Qaratqich kelishigi qo’shimchasi yozuvda -ning shaklida ifodalanadi: o'zbekistonning iqtisodi, kollejning bog'i, bilimning kuchi. Bu kelishik ma'nosi jonli nutqda -ni, she'r tilida -n, -im shakllarida ifodalanishi mumkin: Ukamni (ng) oldiga kirdim, o'zbekiston vatanim manim(ning). Tushum kelishigi qo’shimchasi doimo - ni tarzida yoziladi: Bonuni ko'rdim, mehrimni berdim, buvimni sog’indim kabi. She'riy va og'zaki nutqda -n, -di, ti, -I shaklarida ham qo'llanishi mumkin. Har fasl o'z ishin(ni) qilar. Adl qulog'ila eshit holimi(ni). (Muqimiy). Qaratqich va tushum kelishiklari va'zan belgili, ya'ni -ning, -ni qo’shimchalari bilan, va'zan esa belgisiz, ya'ni qo’shimchalarisiz qo'llanishi mumkin. Xususiylik, aniqlik ma'nosi ifodalaganda bu kelishiklar belgili qo'llaniladi(uyning eshigi, oq gulni uzatmoq kabi) umumiylik, noaniqlik ma'nosida esa bu kelishiklar belgisiz ishlatiladi. (shahar ko'chasi (shaharning ko'chasi), olma(ni) yemoq kabi.) Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, o'zakka qo’shimcha qo’shilishida yuz beradigan tovish o'zgarishlari, kelishik qo’shimchalarining belgili yoki belgisiz qo’llanishi imlo qoidalarining asosiy tamoiylariga kiradi. Shunning uchun ularni doimo yodda tutmoq kerak. Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar: 1. O'zakdagi unlining o'zgarishini aytib bering. 2. O'zak va qo’shimchadagi undoshning o'zgarishini tushuntiring. 3. O'zak va qo’shimchadagi tovushning tushib qolishiga misollar keltiring. 4. -ning va -ni qo’shimchalarinin qo'llanishini bilasizmi? 5. Darslik kitobingizdagi (A.Rafiyev, N.G'ulomova, Ona tili va adaviyoti) 30-mashqni o'qing, nuqtalar o'rniga kelishik qo’shimchalaridan qoyib, gaplarni ko'chiring, -ning,-ni qo’shimchalarining qo'llanishini izohlang. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. A.Rafiyev. N.G’ulomova. Ona tili va adabiyoti. Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. ‘‘SHARQ’’ DMAK. 2002 yil. 2. G.Abdurahmonov va boshqalar. Hozirgi o'zbek adabiy tili. Oliy o'quv yurtlari studentlari uchun qo'llanma. Toshkent. «O’qituvchi» 1981 yil. 3. O'zbektili va adabiyoti jurnali 2005 yil. 3-son. 121-bo’. 4. Imlo lug'ati. Maktab o’quvchilari uchun qollanma. Toshkent-1976 yil. 5. O'zbek tilining imlo lug'ati. Toshkent - «O’qituvchi» - 1995. 6. O'zbek tilining asosiy imlo qoidalari. 1995 yil. 24 avgust.
1. O’zakka qo’shimcha qoshilganda o'zakda qanday o'zgarishlar yuz beradi? 2. -ning va -ni qoshiMchlarining belgili va belgisiz qo'llanishiga misollar keltiring.
A. Rafiyev. N.G’ulomova. Ona tili va adabiyoti. Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. ‘SHARQ’ NMAK. 2002 yil. 42-46 bo’. 30-mashq 1. MAVZU: QO'SHMA VA JUFT SOZLAR IMLOSI, ULARNI AJRATIB, QO'SHIB VA CHIZIQCH BILAN YOZISH. 2. Dars turi: _________________________ 3. Dars vaqti: ___ daqiqa 4. Dars tipi: o’quvchilarning oldingi bilimlarini aniqlash, yangi mavzuni o'zlashtirish. 5. Darsda qollaniladigan usullar: Innvovatsiyon texnoligoyalari asosida ‘Muz yorar’, ‘B.B.B.’ usullari, 6. Darsda qo'llaniladigan nazorat turlari: 1. Frontal savollar. 2. Test savolliklari. 3. Mustaqil ish turi. 7. Dasr maqsadlari: A.Ta'limiy maqsad: Nazariy bilimlarni egallash va mustahkamlash; lmlo qodalarini o'rganish; Qo'shma so'zlar imlosi, ularni ajratib, qo'shib va chiziqch bilan yozishni bilish; Juft so'zlar imlosi, ularni ajratib, qoshib va chiziqch bilan yozishni organish; B.Tarbiyaviy maqsadi: o’quvchilarda namunali savodxonlik ko'nikmalarini shakllantirish. amaliy faoliyatda imlo qoidalarini to'g'ri qo'llay bilish. o'quvchidagi axloqiy va estetik tushunchalar asosida so'zlash ko'nikmasini yanada rivojlantirish. Ona tiliga muhabvat hissini kuchaytirish; V. Rivojlantiruvchi maqsad: hozirgi o'zbek adabiy tilning asosiy tamoiylarini kengroq bilish; til birliklarini amalda bexato qo'llay olish ko'nikmasini rivojlantirish; o'quvchining namunali yozma va ogzaki nutqini shakllanishini o'stirish; Nutqiy faoliyat chog'ida mavzuga ijodiy yondoshish malakasini rivojlantirish; Mustaqil fikrlash va o'z fikrini aniq, to'lq vayon qilish ko'nikmasini rivojlantirish. o’quvchilarning mantiqiy fikrlashini rivojlantirish. 8. Darsni o'tish joyi: _______________________________ 9. Darsning didaktikasi(integratsiya): A.Fandagi mavzular aro bog'lanish: Mavzu: 1.Imlo qoidalarining asosiy bo'limlarini sharhlash. So'zlarda unli va undoshlarning qo'shaloq qo'llanishi Mavzu: 2.So'z o'zagiga qo’shimchalar qo'shganda yuz beradigan tovush o'zgarishlari asosida to'g'ri yozish. -ning va -ni qo’shimchalarini belgili va belgisiz qo'llanishi. B.Fanlararo bog'lanish: 1. Nutq madaniyati va davlat tilida ish yuritish: Mavzu. 1. Til birliklarining vazifasi va ularni amalda qo'llanishi. 2. Kommunikatsiya asoslari: 1. Tibbiyot xodimining so'zlashish odobi. V. Hayot bilan bog'lash: Mavzuni meditsina tarixidan olgan bilimlar asosida lushuntirish. Tibbiyot xodimi va bemor o'rtasidagi muloqot jarayonida adabiy tildan foydalish za’ryriyatini tushuntirish; G.Kundalik hayotimizdagi nutqiy faoliyat bilan bog'lanishi: Ichki kechinma, fikr-mulohaza, dunyoqarashni lushuntirish. 10. Kerakli bilimlar doirasi: Imlo qodalarini puxta o'rganish; Qo'shma so'zlar imlosi, ularni ajratib, qo'shib va chiziqch bilan yozishni bilish; Juft so'zlar imlosi, ularni ajratib, qo'shib va chiziqch bilan yozishni o'rganish; 11. Darsni jihozlash: Mavzuga oid ko'rgazmali qurollar, tarqatma materiallar, test savolliklari. Slayd, kodoskop, ekran, o'zbek tilining asosiy imlo qoidalarining toliq matni. Imlo lug'ati. DARSNING XRONOLOGIK XARITASI.
12. DARSNING TEXNOLOGIK XARITASI.
Download 1.88 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling