Tasdiqlayman" O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor X. Sh. Kadirov " " 2022-yil tarix fakulteti "Jahon tarixi" kafedrasi

Florio Benevini elchiligi to‘g‘risida manbalar. Sharqqa katta harbiy kuch yuborish va uni qurol vositasi bilan egallash harakati Pyotr 1 (1682—1725) davridan boshlab kuchayib ketdi. Pyotr I Aleksandr Bekovich-Cherkasskiyni mukammal qurollangan 5000 askar bilan Xivaga, uni Rossiya homiyligiga kiritish xususida xon bilan muzokaralar olib borish uchun yubordi. Aslida bu shunchaki elchilik emas, balki xonni chalg'itib, Xiva xonligini kuch bilan b o ‘ysundirishga qaratilgan harakat edi. Lekin Pyotr I maqsadiga erisha olmadi. BekovichCherkasskiy ekspeditsiyasi muvafTaqiyatsizlikka uchradi. Sherg‘ozixon (1715— 1728-yy.) Rossiya podshosining asl niyatini o ‘z vaqtida payqadi va A.Bekovich-Cherkasskiy ekspeditsiyasini daf qildi. Shundan keyin Rossiya Xiva va Buxoro xonliklarini bo'ysundirish payti kelmaganligini, uni osonlikcha b o ‘ysundirish m um kin emasligini, ularni hali ko'p o'rganish zarurligini angladi. Rossiya elchilik mahkamasining m as’ul xodimi Florio Benevini elchiligi shunday maqsad bilan O'rta Osiyoga yuborildi. Shuni ham aytish kerakki, Buxoro va Xivada A.Bekovich-Cherkasskiy voqeasidan keyin Pyotr I O 'rta Osiyoga katta qo'shin yuboradi, degan xavf-xatar tug'ilgan edi. Shuning uchun bo'lsa kerak, Abulfayzxon 1717-yili Rossiyaga elchi yuborib, u bilan do'stona va savdo-sotiq aloqalarini o'rnatish istagini bildirdi. Florio Benevini uchun tuzilgan va 1718-yil 13 iyul kuni Pyotr 1 tarafidan tasdiqlangan qo'llanmada elchiga quyidagi topshiriqlar berilgan: 1) Florio Benevini Buxoro xoni huzuriga podsho hazratlarining elchisi sifatida boradi. Shu haqda uning qo'liga podsho hazratlarining Buxoro xoni nomiga yozilgan maktubi topshirildi. Elchi Peterburgdan Moskvaga qaytib borishi ham ono Astraxanga jo'nab ketadi. Astraxandan Buxorogacha Abulfayzxonning uni Astraxanda kutib turgan elchisi bilan birga boradi. 2) Florio Benevini Abulfayzxonning elchisiga yo'lda o'zini tanitmaydi. Yo'lda, ayniqsa Buxoro xonligi hududlaridan o'tayotganda, hamma yerlarni, xususan bandargohlar, qal’alar va shaharlami diqqat bilan ko'zdan kechirib boradi. 3) Xon bilan uchrashganda uni Eron va boshqa davlatlarning elchilari qatorida zo'r hurmat va ehtirom bilan qabul qilinishiga erishsin. Podsho hazrati oliylari u bilan do'stlik va savdo-sotiq aloqalarini ilgaridan ham ziyoda bo'iishini istayotganini xonga m a ’lum qilsin. 4) Buxoroda bo'lganida, qanday bo'lm asin, Buxoro xonligi qal’alari, qo'shini, otliq va piyoda askarlarining umumiy soni, ularning qurolaslahalari va qancha zambaragi borligini, qo'shinidagi umumiy ahvol, qal’alarning qo'riqlanishini bilib olsin. 5) Abulfayzxonning Eron shohi va Xiva xonlari bilan munosabati qay darajada ekanligini aniqlasin. Xiva xoniga qarshi harbiy ittifoq tuzish taklif etilsin. 6) Buxoroda qanday tovarlar ishlab chiqariladi va ular qayerlarga olib borib sotiladi? Buxoroga dengiz yoki quruqlikdan qaysi yo'l bilan borish mumkin? Buxoroda qaysi rus tovarlariga ehtiyoj katta? Rossiya bilan 103 savdo-sotiqni kuchaytirish mumkinmi? Mana shu masalalarni aniqlasin. 7) Amudaryoda oltin bormi? Buxoro xonini q o ‘riq!ash uchun necha yuz gvardiyachi, yoki q o ‘shin yuborilsa, xon bunga rozi b o ia d i? Shuni ham aniqlasin. Har ikkila elchilik, Buxoro xonining Rossiyadan vataniga qaytib kelayotgan elchisi va Florio Benevini 1721-yil 6 noyabrda Buxoroga yetib oldilar. Florio Benevini va uning hamrohlarini Buxoroga 10 verst1 qolganda y o ‘1 ustida Buxoro to'pchiboshisi boshliq 50 kishidan iborat saroy mulozimlari kutib oldilar. Rossiya elchiligi Buxoroda uch yarim yil, 1721-yil 6 noyabridan to 1725-yil 8 apreligacha turdi va podshoning yuqoridagi topshiriqlari b o ‘yicha qimmatli m a ’lum otlar to ‘pladi. F. Benevini to ‘plagan m a ’lum otlar Rossiya hukum ati, uning tashqi siyosati uchun kelajakda q o l kelib qoldi.
Mitropolit Xrisanfning esdaliklari Xrisanf asli grek, venetsiyalik aslzoda dvoryanlardan, Afina yaqinida joylashgan Yangi Pator cherkovining mitropoliti bolib xizmat qilgan. Haqiqiy ismi sharifi Kontaripi. 1724-yili muqaddas patriarx Samuyel tom onidan Istanbul atrofida joylashgan Xiroti nisan cherkoviga mitropolit etib tayinlangan. Podshoning tazyiqi oqibatida 1784-yili Istanbulga ketib qoldi. K o‘p vaqt o ‘tmay, Xrisanf Livon ordeniga qarashli cherkovlar bilan tanishish maqsadida Shom-Suriyaga, u yerdan Xalab-Aleppoga bordi. 0 ‘sha yerda ingliz savdogarlari bilan tanishib qoladi va ular bilan birga FrotEvfrat daryosi bilan Fors qo‘ltig‘iga bordi va u yerda kemaga tushib, Maskat orqali Hindistonning Surat bandargohiga kelib tushdi. So‘ng Hindiston, Kashmir, Kobul, Balx va Samarqand orqali Buxoroga bordi. Xrisanf O 'rta Osiyoning bir qancha shaharlarida b o ld i, bir yil Xivada turdi. So‘ng 1792-yili Ashtarxonga bordi va bir fursat o'sha yerda istiqomat qildi. Keng m a ’lumotli va kuzatuvchan bu odam tez orada Astraxanda ko ‘plarning diqqatini o ‘ziga tortdi. Ashtarxon yepiskopi uning haqida M uqaddas Sinodga axborot yuboradi. S o‘ng X risanf Moskvaga chaqirtiriladi. M uqaddas Sinod uni har taraflama tekshirib ko ‘rib va keng m a ’lumot!i odam ekanligiga ishonch hosil qilgandan keyin, Xrisanrfni Kavkaz olkasiga, uni batafsil o ‘rganish uchun yubordi. S o‘ng, 1796-yilning boshida, Ryazan, Tam bov va Kavkaz olkalarining general-gubernatori graf Gudvich podshoyi oliy hazratlarining arnri bilan 1 V erst — m asofa o 'lch o v i, 1,6 km .ga ten g b o ‘lgan. 104 Xrisanfni Peterburgga, Nevskiy monastriga mitropolit Gavriil huzuriga jo‘natib yuboradi. Mitropolit Xrisanfning birdan poytaxtga chaqirilishi, uni yaxshi bilgan sharqshunos V.V.Grigorevning fikricha, Rossiyaning yaqin orada Eronga bostirib kirish rejalari bilan b o g ‘liq b o ‘lsa kerak. Rus harbiy ekspeditsiyasining rahbari Valeriyan Zubovga sayyohning Eron va 0 ‘rta Osiyo haqidagi keng bilimi kerak b o ‘lib qolgan. O radan bir yil o ‘tgach, 1797-yili Xrisanf muqaddas Sinodning farmoni bilan Yekatrinoslav yeparxiyasiga xizmatga jo'natildi. 1798-yilning 20 yanvarida Mitropolit Xrisanf Feodossiyaga jo ‘nab ketdi. U ning keyingi hayoti va faoliyati haqida boshqa m a ’lum otga ega emasmiz. Mitropolit Xrisanfning 0 ‘rta Osiyoga qilgan sayohati kundaligi bir paytlar rus harbiy ekspeditsiyasiga boshchilik qilgan g raf Valeriyan Zubov q o ‘lida b o ‘lgan. Kundalik, b a’zi shahar va viloyatlar o ‘rtasidagi masofa, aholisining umumiy soni haqidagi noaniqliklami hisobga olmaganda, katta qimmatga ega. Unda mamlakatning iqtisodiy va siyosiy ahvoli, xalqining turm ush sharoiti, e ’tiqodi haqida, shuningdek, 0 ‘rta Osiyoda istiqomat qilib turgan rus va eronlik asirlarning ahvoli haqidagi qisqa, lekin o ‘ta m u him m a ’lumotlarni uchratish m um kin.
Filipp Nazarovning esdaliklari Filipp Nazarovning hayotiga oid m a ’lum otlar juda kam, 1789-yili Om sk shahrida Osiyo bilim yurtini tugatib, 1804-yili Tobolsk guberniyasidagi Irtish chizig'idagi Charlakovsk chegara postiga taijimon bo‘lib xizmatga kirgan. U ndan keyin xizmat yuzasidan boshqa chegara punktlariga ham borib ishlagan. Q o ‘qonga j o ‘nab ketishi (1813) oldidan «Alohida Sibir polki»da tarjimon bo'lib xizmat qilgan. 1813-yili G ‘arbiy Sibir general-gubernatori G lazem anning maxsus topshirig‘i bilan Peterburgdan yurtiga qaytishda yo'lda, Petropavlovsk (Shimoliy Qozog‘iston)da o ‘ldirilgan Q o ‘qon xonining elchisi bilan bog'liq janjalni tinchitish uchun Q o ‘qonga yuborildi. Shu bilan birga uning xotira yozuvlaridan m a ’lum b o'lishicha, unga Q o ‘q o n g a Sibir orqali olib boriladigan y o lla r, y o ‘l ustidagi shahar va qishloqlar, xonlikning iqtisodiy va siyosiy ahvoli, uning mudofaa salohiyatini kuzatish ham yuklatilgan. Filipp Nazarov Qo'qonga sibirlik rus savdogarlari karvoniga qo'shilib, 1813-yil 16-may kuni jo ‘nab ketdi. Karvon Qozog'iston ch o ‘llari va Janubiy Qozog‘istondagi Suzoq va Chim kent orqali Toshkentga, undan 1813-yil oktabr oyi boshlarida Q o'q o n g a kirib bordi. U Q o ‘qonda bir yil atrofida turdi va 1814-yilning avgust oyida, Q o ‘qon xoni Um arxon (1810- 1822)ning elchisi bilan birga Petropavlovsk shahriga qaytib ketdi. Filipp Nazarov bir yil mobaynida xonlik poytaxti Q o 'q o n d an tashqari, M arg'ilon, Andijon, N am angan, Yangiqo‘rg‘on va X o'jand shaharlarida bo'ldi va bu shaharlar, ularning xalqi ham da mashg‘uloti haqida qimmatli m a ’lumotlar to'pladi. Filipp Nazarovning esdaliklari «Ф илипп Назаров: Запи ски о некоторых народах и землях Средней Азии» nomi bilan ikki marta 1821 va 1968-yillari nashr etilgan. Rossiya harbiylari O'rta Osiyo xonliklarini g'arb tarafdan, Astraxan, Kaspiy va Orol dengizi orqali ham taftish qildilar. N .N .Muravyov (1S 19— 1926), G.I.Danilevskiy (1842-1843) va A.N.Butakov (1848-1849) ekspeditsiyalari shunday maqsadlarga xizmat qilgan. 10.2.12. Nikolay Muravyevning Turkmaniston bilan Xivaga sayohati Nikolay Muravyev (1794—1866) — mahalliy harbiy mutaxassis, 1812— 1814-yillari Rossiyaning Eron va Turkiyaga qarshi olib borgan urushlarida ishtirok etgan, 1816—1828-yillari Kavkaz armiyasida xizmat qilgan. 1819— 1820-yillari rus armiyasining Kavkazdagi bosh qo'm ondoni general Yermolovning topshirig'i bilan Boku — Kaspiy dengizi — C helekan oroli — Q o r a q u m orqali Xivaga borgan. N. Muravyev kuzatuvchan odam edi. Mazkur safari haqida yozib qoldirgan asarida («П утеш ествие в Т уркм ен ию и Хиву гвардейского генерального штаба кап итана Н иколая Муравьёва». 4.1 —11; —М., 1822) Xiva xonligi haqida muhim harbiy, iqtisodiy, tarixiy va etnografik m a ’lumotlar to'plagan. Asarda Xiva xonligining hududi, yirik shaharlari, xalqi va uning mashg'uloti va mudofaa salohiyati (harbiy qudrati) haqida diqqatga sazovor m a ’lum otlar keltiriladi. N.M uravyovning esdaliklarida o'zbeklarning fe’l-atvori, tabiati va qiyofasi haqida e ’tiborga loyiq m a ’lum otlar keltirilgan. U nda, xususan o'qiymiz: «O'zbeklar, um um an aqili va yoqimli, hazil-mutoyibani yaxshi ko'radigan, biron ishga jazm qilgudek bo'lsa, qarorida qat'iy, to'g'ri so'z, yolg'onni va egrilikni yomon ko'radigan, ruhi tetik, xushbichim va jismonan kuchli xalq... Harb ishlarida horib-charchamaydilar, qo'rqm as va jasur kishilardir...»
Dmitriy Gladishcv va Ivan Muravinlar. Xiva xotiralari Sirdaryoning quyi oqimidagi shahar va qishloqlar, Orol dengizini o'rganish uchun 1740-yili davlat arbobi va tarixchi olim V.N.Tatishchevning tashabbusi bilan Xivaga poruchik D.Gladishev va kontr-admiral, yer o'lchovchi l.Muravinlar yuborilgan. Orskda olgan ko'rsatm aga binoan, ular 1717-yili Pyotr 1 zam onida Rossiya tobeligiga o'tgan Kichik Juz xoni Abulxayrxon (1695—1748) bilan uchrashishi zarur edi. Lekin, bu paytda Abulxayr Orolda edi. Mamlakatni esa Eron podshohi Nodirshoh bosib olgan edi. Shuning uchun Gladishev bilan Muravin Abulxayrxonning inisi Nurali va tog‘asi Niyoz bilan birga Orolga jo'nab ketdilar va xon huzuriga yetib bordilar. Ertasi kuni Xivaga bordilar. O 'sha vaqtda Abulxayr xon deb e ’lon qilingan edi. Gladishev bilan Muravin Shovotda 9 noyabr kuni Nodirshoh huzurida bo'lganlar va unga Abulxayrxon bilan Xiva Rossiyaning tabaqalari ekaniigini aytib, Xivaga m ehr-u shafqat qilinishini so ‘raganlar. Zobitlaming so‘zlariga qaraganda, ularning iltimosi ijobat topgan. Lekin, ular Abulxayrxon bilan uchrasha olmaganlar. Shunday b o lsa -d a , Abulxayr shohdan c h o ‘chib 12 noyabrda rus zobitlari bilan birga Orolga qochib ketdi. Bu yerda ko'p tortishuvlardan keyin Nurali xon deb e ’lon qilindi. Abulxayr Gladishev bilan Muravinni olib, Odam ato arig'i bo'yida joylashgan eski o'rdasiga qaytdi. Gladishev va Muravin 1741-yilning aprel oyida u yerdan Orskka qaytib keldilar. Ularning mazkur sayohati paytida to'plagan m a ’lumotlari «Еладышев — М уравин. П оездки из О рскка в Хиву и обратно 1740—1741 годах поручиком Гладышевым и геодизистом Муравиным, ИРГО. Вып.IV. - С П б . , 1850. С .519—599» deb atalgan. Gladishev va M uravin to'plagan m a ’lum otlarning aham iyati shundaki, ularda Orol dengizining sohillari, Xorazmning Xiva, Shohtemir, Xo'jayli, Xonqa va Shovot shaharlari haqida, shuningdek, o'zbek, qozoq, qoraqalpoq va turk m an aholisi haqida ayrim m a ’lum otlar keltirilgan. Rossiya uchun Orol dengizining iqtisodiy va harbiy-strategik ahamiyati katta edi. Shuning uchun ham Orol flotiliyasining boshlig'i kontr-admiral A.I.Butakov (1816—1869) ga 1848-yili Orol dengizini o'rganish va uni tavsiflash vazifasi yuklatildi. A.I.Butakovning kuzatishlari uning «Kundaliklar»ida (to'la nomi «Дневные запи ски плавания по А ральскому морю в 1848—1849 г.г.», подготовка к печати Э .К .Бетгера. —Т аш к ен т, 1953) bayon etilgan. Uning yozishicha, «Orol dengizi tinch dengizlardan bo'lmay, ayniqsa shamol turgan paytida panoh topish qiyin». «Uning G'arbiy sohilini suratga tushirishni Qumsuat qo'ltig'idan boshladik. Qumsuatdan boshlab menga dengiz chuqurlasha boshlaganday tuyuldi...» Butakov o'shanda Orol dengizini va uni bandargoh qurish mumkin bo'lgan yerlarini 107 qarichma-qarich o‘lchab chiqdi. Umuma, kontr-admiral Butkovning kuzatishlari, Rossiya hukumatiga kelajakda dengizda harbiy va savdo floti qurish mumkinligini ko'rsatdi. Bu reja podsho Rossiyasiga Sirdaryo va Amudaryoda ham kemalar qatnovini yo‘lga qo'yishga va bu bilan Koshg‘ar va Hindistonga suv yo‘lini ochib berish imkonini berar edi.
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar
1. Elchi va sayyohlarning asosiy maqsadi nima?
2. Elchi va sayyohlar esdaliklarida qanday m asalalar yoritiladi?
3. Elchi va sayyoh esdaliklarining tarixni о ‘rganishdagi ilmiy ahamiyati nimada?