Tasdiqlayman’’

Eshon – dindorlar orasida obro‘ qozongan diniy rahnamo unvoni.
Dukchi (forscha – yig, duk) – charxning yigirilayotgan ip o‘ralib boradigan qismi. Duk yasovchi hunarmand dukchi deyilgan.
DARSDAN SABOQ CHIQARIB
1. Andijon qo‘zg‘oloni boshlanishi sabablarini sanab bering.
2. Qo‘zg‘olonning shafqatsiz bostirilganligini qanday dalillarda ko‘rish mumkin?3. Bu qo‘zg‘olonning ahamiyati nimada?
4. Turkistonda mustamlakachilikka qarshi qo‘zg‘olonlarni xronologiya tartibida daftaringizga yozing. 5. «Vabo isyoni» deb tarixda nom olgan qo‘zg‘olonda xalq vakillarining asosiy talablari nimalardan iborat edi?6. Dukchi eshon qo‘zg‘olonining mag‘lubiyati sabablarini tahlil qiling.
7. Bilimingizni sinab ko‘ring, to‘g‘ri javobni toping.

1	1879-yilning kuzida	a	Tarixda «Toshotar voqeasi» deb nomlangan qozg‘olon boshlandi
2	1880-yilning noyabrida	b	Afg‘onistonda vabo kasalligi tarqaldi
3	1892-yil 24-iyunda	C	Rossiyadan aholi Farg‘ona viloyatiga ko‘plab ko‘chirib keltirildi.
4	1892-yilning martida	D	Xo‘jand va O‘ratepa tumanlarida xalq qo‘zg‘oloni bo‘lib o‘tdi.
5	1891-yilda	e	Farg‘onada mahalliy aholi ishtiroki da xalq qo‘zg‘oloni bo‘lib o‘tdi

MAVZU:BIRINCHI JAHON URUSHINING BOSHLANISHI VA UNING TURKISTONGA TA’SIRI

Reja:
1.Birinchi jahon urushining Turkistonga ta’siri.
2. Mardikorlikka safarbarlikning e’lon qilinishi.
3. Xalq norozilik harakatlari.
1- jahon urushida bir tomondan Rossiya, Angliya va Fransiya – Antanta, ­ ikkinchi tomondan Germaniya, Avstriya Vengriya va Italiya boshchiliklarida tuzilgan harbiy ittifoqlar (jami 38 davlat) qatnashdi.
Rossiya imperiyasi Birinchi jahon urushida ishtirok etishi munosabati bilan ommaviy safarbarlik e’lon qildi. Safarbarlik Rossiyaning mustamlakalariga, jumladan, Turkistonga ham tegishli edi. Unga ko‘ra, Turkiston o‘lkasidan urushga 19 yoshdan 43 yoshgacha bo‘lgan aholining yevropalik qismi vakillari chaqirildi. Ishchi kuchi sifatida erkaklarning urushga olinishi oilalarning asosiy boquvchisidan ajralishiga va ularning og‘ir ahvolga tushishiga sabab bo‘ldi. Mahalliy aholidan arzon mehnat kuchi sifatida foydalanishga harakat qilindi.
1914-yilda Turkistonda favqulodda muhofaza holati e’lon qilindi. Bu holat Turkiston aholisi uchun noodatiy bo‘lganligi uchun turli ziddiyatlar kelib chiqa boshladi. Davlat moliyasi inqirozga yuz tutdi. Talafotlar o‘rnini to‘ldirish va harbiy xarajatlar o‘sishini qoplash maqsadida Turkistonda paxtaga o‘zgarmas davlat narxi joriy etildi. Narxlar umumiy o‘sishi sharoitida bu narx paxtakorlarning hosil yetishtirishdagi xarajatlarini qoplay olmas edi. Favqulodda holat tartibini buzganlar 50 so‘mgacha jarima to‘laydigan yoki 3 oygacha qamoq jazosiga hukm qiliinadigan bo‘ldi.
Urush ketayotgan joylardagi vayronagarchiliklarni tugatish, mudofaa inshootlarini qurish, urushga oziq-ovqat va qurol-yarog‘larni tayyorlash va ularni joylarga yetkazish ishlari katta muammoga aylandi. Bu ishlarni amaliy boshqarish va tashkil qilish umuman izdan chiqib ketdi. Yuzaga kelgan muammoni hal qilish uchun imperiya Turkiston, Sibir va Kavkazdagi tub aholidan front orqasidagi ishlarda foydalanishga qaror qiladi. Natijada erkaklar front ortidagi ishlarni bajarishga safarbar qilina boshlandi.
Turkiston mahalliy aholisining front ortida ishlash uchun mardikorlikka olinadiganlari soni viloyatlar bo‘yicha taqsimlandi. Masalan, Farg‘ona viloyatida xonadonlarning har beshtasidan bir kishi mardikorlikka olingan. Bu mahalliy xalqning kuchli e’tirozlariga sabab bo‘ldi. Mardikorlikka boradiganlarning ro‘yxatini tuzishda Turkiston mahalliy ma’muriyati vakillari adolatsizliklarga yo‘l qo‘ydilar. Hatto oilada bir nechta erkak bo‘lishiga qaramasdan badavlat xonadon vakillari pora evaziga ro‘yxatga kiritilmagan. Lekin kambag‘al oilalardan garchi bir erkak bo‘lsa ham, u ro‘yxatga olindi. Bunday nohaqliklar xalq ommasining noroziligini yanada kuchaytirgan. Mahalliy aholi o‘rtasida mardikorlikka olishga qarshi keng ommaviy chiqishlar boshlanib ketdi. Samarqandning Urgut qishlog‘ida, keyinchalik, Siyob, Mahalla, Xo‘ja Ahror, Angorda, 1916-yilning iyulida Dahbedda norozilik chiqishlari bo‘lib o‘tdi. Namoyishchilar mahalliy boshqaruv vakillarini kaltaklab, ro‘yxatlarni yirtib tashlaganlar.
1916-yil Jizzaxda mardikorlikka qarshi ommaviy qo‘zg‘olon ko‘tarildi. Tez orada u boshqa shaharlarga, jumladan, Toshkent, Samarqand va ko‘plab atrofdagi qishloqlarga yoyildi. Jizzax shahrida Damin kulol boshchiligida hunarmandlar mardikorlikka olish bo‘yicha ro‘yxatni talab qilib qishloq oqsoqoli huzuriga bordilar. Oqsoqol ro‘yxatni bermay, to‘plangan odamlarni haqorat qildi. Bu holat aholining keskin noroziligini keltirib chiqardi. Shundan keyin ketmon, tayoqlar bilan qurollangan qo‘zg‘olonchilar Jizzaxning yangi shahar qismiga yo‘l oladi. Jizzax qo‘zg‘oloni ishtirokchilari mustamlakachi ma’muriyatga tegishli bo‘lgan harbiy, ma’muriy binolar va boshqa joylarga hujum qildilar. Turkistonda harbiy holat e’lon qilindi. Bu vaqtda mustamlakachi hukumat qo‘zg‘olonni bostirish va uning ishtirokchilarini jazolash choralarini ko‘rdi. Qo‘zg‘olon rahbarlari va faol ishtirokchilari qo‘lga olinib, o‘lim jazosiga hukm etildi. Qo‘zg‘olon ko‘tarilgan qishloqlarga o‘t qo‘yildi. Ularning oila a’zolari ham jazoga tortildi. Qo‘zg‘olonda ishtirok etgan, unga xayrixoh bo‘lganlar qo‘lga olindi. Hukumatga yordam bermagan aholi uylaridan cho‘lga haydab yuborildi.
Qo‘zg‘olonchilar mustamlakachi hukumatga qarshi oddiy ish qurollari bilan jang olib bordi. Bundan tashqari, ularning aksariyati dehqonlar, hunarmandlar bo‘lganligi va harbiy sohadan mutlaqo bexabar ekanligi qo‘zg‘olonning mag‘lubiyatga uchrashiga sabab bo‘ldi. Qo‘zg‘olon bostirilgach, xalq boshiga juda katta musibatlar tushdi. Birinchidan, aholisi qo‘zg‘olonda qatnashgan Jizzax atrofidagi qishloqlar yondirib yuborildi, oqibatda ko‘pchilik uy-joysiz qoldi. Ikkinchidan, qo‘zg‘olon yoz faslida bo‘lib o‘tganligi bois ekinzorlar, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari nobud bo‘ldi. Bu esa oziq-ovqat taqchilligi, narx-navoning ko‘tarilishi tirikchilik qilishning qiyinlashishiga olib keldi. Uchinchidan, qo‘zg‘olon aholi orasida ko‘plab qurbonlar bo‘lishiga olib keldi. Turkiston aholisining mardikorlikka safarbar qilinishi mahalliy aholining ko‘plab olilalarini boquvchisiz qoldirdi.
1916-yilgi qo‘zg‘olonlar mustamlakachi hukumatni qattiq sarosimaga soldi. Bu qo‘zg‘olon Turkiston xalqlarining o‘z huquqlarini poymol qilishlaridan qattiq norozi bo‘lganligini ko‘rsatdi. Mustamlaka hukumati ba’zi choralar ko‘rishga, yengilliklar yaratishga va aholi bilan murosa qilishga majbur bo‘ldi. 1916-yilgi qo‘zg‘olon butun mustamlakachilik davomida Turkistondagi eng yirik qo‘zg‘olon sifatida tarixda «Jizzax fojiasi» degan nom bilan muhrlandi.
Mustahkamlash uchun savollar
1. «Shum bola» filmini ko‘ring va davrdagi ijtimoiy jarayonlarga baho bering. 1) Jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlar. 2) Xalqning turmush tarzi. 3) Aholining Birinchi jahon urushiga munosabati.
2. Nima uchun mardikorlikka qarshi harakatlarning keng ommaviy tus olishidan mustamlaka hukumati, o‘lka va viloyat ma’murlari xavotirga tushdi?
3. 1914-yilda Turkistonda favqulodda muhofaza holatini e’lon qilishdan maqsad nima edi?
4.Sizningcha, 1914-yilda Turkistonda favqulodda muhofaza holati e’lon qilinishiga qanday omil sabab bo‘ldi va bu holat mahalliy aholi uchun qanday natijalar bilan yakunlandi?
5. Birinchi jahon urushi Rossiya iqtisodiyotining qaysi jihatlarini ko‘rsatib berdi?