Ташқи иқтисодий фаолиятни ривожлантиришда суғурта бозорининг роли

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

40 
( 2.3.1 –diagramma) 
Jaxon miqyosida shaxsiy sug`urtaning xissasi 
Европа 31%
Осиёда 34%
АҚШ 29.1
Россия 2,7 %
Германия 5%
Франция5,5 %
БуюкБритания 9,3
Шахсий суғрта
Manba :
Sug`urta ishi.Ma’ruza matni. Sh. Mamajonov, D. Inamova.
NAMANGAN - 2005 
Jadvaldan ko’rinadiki, Evropa 31% shu xisobda Buyuk Britaniyada 9,3%, 
Franstiyada 5,5%, Germaniyada 5%, Rossiyada 2,7%, Gollandiyada 1,8%, 
Osiyoda 34%, shu xisobda Yaponiyada 28,7, Janubiy Koreyada 3,2%, Shimoliy 
Amerikada 31%, shu xisobda AqShda 29,1%, Kanadada 2,3%, Okeaniyada 1,8%, 
Afrikada 1,3%, Lotin Amerikasida 0,3%, hayot sug`urtasida Yaponiya 
peshqadamlik qilmoqda (1,645 trln dollar) undan keyin Shvestariya (1,635 trln 
dollar), AqSh 6-o’rinda, uning sug`urta kapitallari Yaponiya fondining yarmiga 
teng. Rossiya 27-o’rinda, Yaponiya sug`urta fondining 1,8 qismiga teng. 
Lekin AqSh sug`urta tizimida shaxsiy sug`urta mulk sug`urtasiga qaraganda 
ustun xisoblanib, uning sug`urta fondidagi xissasi 70% teng keladi. 
Jaxon mamlakatlarida sug`urta tashkilotlarini turlari va amalga oshiriladigan 
sug`urta turlari.Jaxonda ish olib borayotgan necha 10 minglab katta kichik 
sug`urta tashkilotlari, ularning filiallari tuzilishi bir xil emas. Bu tashkilotlarni 
quyidagi guruxlarga bo’lish mumkin: 

---

41 
1) 
fuqarolarning barcha tabaqalarga xizmat qiluvchi akstiyalari birja va 
boshqa yo’l bilan sotiladigan erkin sug`urta kompaniyalari; 
2) 
xususiy xissadorlik sug`urta kompaniyalari, bu tashkilotlarning xususiyati 
shundan iboratki uning akstiyalariga ma’lum doiradagi shaxslar egalik qiladilar. 
Jamiyat qarori bilan ishonchli kishilar ularning akstiyalarini sotib olishi mumkin; 
3) 
davlat sug`urta kompaniyalari, ularning akstiyalariga davlat tula yoki 
qisman egalik qiladi. Bundan tashqari davlat tomonidan ayrim ixtisoslashgan 
sug`urta tashkilotlari barpo qilinishi mumkin. Bu tashkilotlar eksportni 
sug`urtalash yoki qayta sug`urtalashga yordam berishlari mumkin; 
4) 
o’zaro sug`urtalash jamiyatlari. Ayrim ishlab chiqarish soxalari bunday 
sug`urta kompaniyalari tuzilib ularni asosiy maqsadi foyda olish bulmasdan 
murakkab vaziyatlarda bir-birlariga uzaro yordam kursatishdir; 
5) 
ayrim sanoat va savdo tarmoqlariga xizmat qiluvchi ixtisoslashgan 
sug`urta tashkilotlari. Masalan, aviastiya soxasida sug`urtalash chegaralangan 
bulgani uchun, ular uz tarmoqlari bo’yicha ixtisoslashgan tashkilotlarni tuzadilar;
Bu sanab utilgan sug`urta tashkilotlarining daromadlari sug`urta to’lovlari, 
chiqargan akstiyalar bo’yicha dividendlar xisobiga shakllanadi. 
Sug`urta tashkilotlari ixtisoslashgan va ixtisoslashmagan asosda uz ishlarini 
tashkil qiladilar, ixtisoslashmagan sug`urta tashkilotlari sug`urtaning bir necha 
turlari bo’yicha uz faoliyatlarini amalga oshiradilar. Ixtisoslashgan sug`urta 
tashkilotlari kupincha 1-2 ixtisosli yo’nalishlarda ish olib boradilar. Dastlab shuni 
aytish kerakki, bunday ixtisoslashish 1978 yil 1 yanvardan boshlab tashkil qilingan 
Evropa Iqtisodiy Hamkorlik tizimida to’laroq ifodasini topgan. Bu tizimda 
sug`urtaning barcha turlari dastlabki ikki turga bulinadi: uzoq muddatli va qisqa 
muddatli umumiy sug`urta guruxlari. 
Uzoq muddatli sug`urta turlariga quyidagi sug`urta yo’nalishlari kiradi: 
1. 
Hayotni sug`urtalash; 
2. 
Nikox va farzand tavalludini sug`urtalash; 
3. 
Uzluksiz sog-salomatlik sug`urtasi; 
4. 
Kapitalning qayta sug`urtasi; 

---

42 
5. 
Pensiya sug`urtasi; 
6. 
Boshqa xillardagi uzoq muddatli sug`urta usullari. 
Sug`urtaning umumiy turlari quyidagilardan ibort: 
1. 
Baxtsizlik xodisalaridan sug`urtalash; 
2. 
Betoblik sug`urtasi; 
3. 
Avtomobil sug`urtasi; 
4. 
Temir yul vagonlari sug`urtasi; 
5. 
Samolyotlar sug`urtasi; 
6. 
Kemalar sug`urtasi; 
7. 
Yuklarni transport sug`urtasi; 
8. 
Mulklarni yongin va tabiiy ofatlardan sug`urtalash; 
9. 
Transport xaydovchilarini fuqarolik javobgarligi sug`urtasi; 
10. 
Aviakompaniya egalarini fuqarolik javobgarligi sug`urtasi; 
11. 
Kema egalarining fuqarolik javobgarlik sug`urtasi; 
12. 
Umumiy javobgarlik sug`urtasi; 
13. 
Moliyaviy zararlar sug`urtasi; 
14. 
Sud harajatlari bo’yicha to’lovlar sug`urtasi. 
Jaxon mamlakatlarda sug`urta tizimi va uning xususiyatlari. Sug`urta 
bozori tushunchasi ayrim mamlakatlar ko’lami va barcha jaxon mamlakatlari 
miqyosida qo’llaniladi. Jaxon sug`urta bozori o’z tarkibiga kura rivojlangan va 
boshqa mamlakatlardagi sug`urta kompaniyalardan tashkil topgan bo’lib, jaxon 
miqyosida markaz jaxon sug`urta tashkiloti xuquqiy jixatdan bir butun 
assostiastiya sifatida shakllanmagan bulsa ham, lekin Evropa miqyosida bunday 
yuridik assostiastiya mavjud. Bular tomonidan birgalikda qator umumiy qonunlar 
qabul qilingan. 
Bunday assostiastiyalar faqat xuquqiy tomondan amalga oshirilmasdan, balki 
iqtisodiy jixatdan ham amalga oshirilmoqda. 
AQSh sug`urta biznesi uslubiy jixatdan Buyuk Britaniyadan keyin 
rivojlangan bulsa ham jaxon miqyosida tutgan o’rni jixatidan tengi yuq 
xisoblanadi. Uning sug`urta monopoliyalari rivojlangan industrial mamlakatlar 

---

43 
sug`urta bozorining taxminan 50% ni nazorat qiladi. AqShda 8000 dan ortiq mulk 
va 2000 ga yaqin hayotni sug`urtalash kompaniyalari faoliyat kursatadi.
2.3.2-diagramma 
АQSH SUG`URTA BIZNESI
AQSH
Mulk sug`urtasi-8000
kompaniya
Bikifit sug`urtasi
Shaxsiy+tibbiyot+
omonat+pensiya
Hayotni sug`urtasi-2000
kompaniya
Manba:muallif ishlanmasi 
AqSh sug`urta tizimining uziga xos xususiyati shundan iboratki, mamlakat 
miqyosida yagona birlashgan markaziy sug`urta boshqarmasi bulmasada, 
sug`urtani boshqarish har bir shtat miqyosida tashkil qilingan va har bir shtatning 
uz sug`urta qonunlari mavjud. 
Birinchi xususiyati shundan iboratki, AqShda 3 shakldagi sug`urta mavjud. 
Bularning birinchisi, Bikifit (shaxsiy sug`urtasi) bu sug`urta faqat shaxsiy 
sug`urtadan iborat bo’lmasdan, tibbiyot sug`urtasi, omonatlar, pensiya sug`urtasini 
ham qamrab oladi. 
Ikkinchisi tijorat sug`urtasi xisoblanadi, u sanoat tarmoqlari bo’yicha tashkil 
qilinadi. Barcha sug`urta kompaniyalarining aktivlari 1,6 trln. bo’lib, ushbu 
kursatkich har bir kompaniya bo’yicha 950 mln. dollarni tashkil qiladi. Bular 
orasida 2 yirik sug`urta kompaniyasi bo’yicha aktiv 45 mlrd. dollarga teng keladi. 
Barcha sug`urta kompaniyalarining faoliyati 3 konsalting kompaniyasi tomonidan 
taxlil qilinadi. 

---

44 
Bu taxlilda tulanadigan qoplama, daromadlar va foyda koeffistienti debitorlik 
qarzlari markaziy o’rin tutadi, taxlilda elektron bank markaziy o’rin tutadi. 
Uchinchi xususiyati shundan iboratki, pensiya to’lovlari sug`urta 
kompaniyalarining obrusi yuqori bulganligi sababli pensiya ta’minotini boshqarish 
ularning ixtiyoriga berilgan. Pensiya fondlarini boshqargani uchun sug`urta 
tashkilotlari tegishli xizmat xaqi oladilar. Bundan tashqari uz mablaglaridan 
investistiya maqsadlari uchun foydalaniladi. 
Sug`urta kompaniyalari Amerika sanoat kompaniyalari bilan birgalikda 
ishlaydilar. Tashkiliy jixatdan sug`urta ishlari akstiyadorlik jamiyatlari bilan 
hamkorlikda sug`urtalash jamiyatlari bilan birgalikda ish olib boradilar. Ularning 
asosiy vazifalarini anderrayter va sug`urta brokerlari amalga oshiradilar. Masalan 
Prodneshnl jamiyatida 22 ming sug`urta brokeri xizmat qiladi. Steyd, Signa, 
Amerika Interneyshnl Grupp (AIG) sug`urta kompaniyalari jaxon miqyosida faqat 
sug`urta operastiyalarinigina emas, balki kredit, xisob-kitob operastiyalarini ham 
boshqaradilar.