Tashkil etish tamoyillari

1d.1. Yem-xashak bazasini tasnifi va

tashkil etish tamoyillari

Chorvachilik tarmogining rivojlanishi, chorva mollari va par- randa bosh sonining kupayishi, ularning maxsuldorligining usib borishida ozika bazasi muxim ax.amiyatga egadir.
Chorvachilikda ozika bazasi deyilganda yem—xashak yetishtirish tarkibi, uii yetishtirish texnika va texnologiyasi, ozika tayorlavz va undan foydalanish tizimi tushuniladi.
Yakin yillar ichida xap bir fermer xujaligida, xususiy ferma va korxonada mustaxkam ozika bazasini yaratish vazifalari iktisodiy isloxotlarni chukurlashtirish dasturida ta’kidlab tilgan. Ozika tayorlashni tashkil etishga kuyidagi asosiy talablar kЈyiladi:

• 
  uz xujaligida yetishtirilgan yukori sifatli, muvozanatlash— gan ozika bilan xujalikdagi barcha chorva mollarini yil davomida bir tekis ta’minlash;
  
• 
  eng kam mexnat va moddiy-pul sarflari bilan mul yem—xashak yetishtirish;
  
• 
  xujalik yaylov va loklaridan foydalanish xamda sugoriladigan yerlarda ozika yetishtirishni bir-biri bilan boglab olib borishda tabiiy sharoitlardan zЈla foydalanish.
  

Chorvachilikni xususiylashtirish asosida rivojlantirish ozik.a sifatining yaxshi bulishigagina yukori talab kuymay, balki ular- ning fizik xususiyatiga xam talab kuymoshіa. Ozikalarni trans- portda tashishga va ushi tayyorlash bilan boglik bulgan barcha ish— larni mexanizatsiyalash kulay bulishi kerak. Aks xolda chorvachilik tarmoklarida kullaniladigan yangi texnologiyadan foydalanishning iktisodiy samaradorligi pasayadi, ishlab chikarishni ixtisoslash— tirish va xususiylashtirish kechikib, bu tarmokda mexnat unumdor— ligini oshirish imkoniyati pasayadi. Ozikalar uz xususiyatiga kura bir necha xil buladi: usimlikchilikdan olinadigan ozikalar, xayvonlardan olinadigan ozikalar, mineral ozikalar va x.k.
Xayvonlar maxsulotlaridan tayyorlanadigan ozikalar kishlok xujalik xayvonlari maxsulotlarini kayta ishlash natijasida xosil kilinadi. Masalan, chorva maxsulotlarini kayta ishlash na- tijasida olinadigan ozikalarga sut va uning zardobi, gusht, fialik va suyak unlari kiradi.
Ї’simliklardan tayyor:zanaligan ozikalar barcha xj susiyatlari va tarkibiy kismini x.isobga olgan xolda kuyidagi guruxlarga bulinadi: omuxta ozikalar, dagal xashaklar, shirali ozikalar, kuk utlar va mineral ozikalar.
Omyxitia ozikalarga makkaj xori doni, appa, suli, nuxat, soya, bugdoy, javdar va ularni kayta gіshlashdan olinadigan maxsulotlar, kepak va kokazolar kiradi. Bulardan taіzzkari, paxta kunjarasi, she— luxa, Іzzrot, moyli ekinlar kunjarasi va boshka shu guruxdagi ozika turlari kiradi.
Dagal ochik.ularga somon, poxol, pichan va sugoriladigan yerlar- dan urib olinadigan bir yillik va kup yillik pichanlar kiradi.
Shirali oop alapza ildiz mevalilar va siloslar kiradi.
K Јk fi itilapra tabiiy yaylov.pardagi lar, almashlab ekiladigan yerlarda chorva mollarini bokish maksadida ekiladigan ekinlar ki- radi. Tayyorlash koidalariga tula amal kilib bostirilgan senajlar kuk dan kolishmaydi.
Mineral ochik.alarga ot tuzi, suyak ushi, bur va xap xil mikro- elementlar kiradi. Bularni chorva mollarining turlari xamda tu- tilgan ratsion tarkibini xisobga olgan xolda mollarga ozik.alar bilan aralashtirilgan xolda yoki aloxida berish mumkin.
kishlok xujalik korxonalari uzlari ї‹oylaіzzgan xudud іzzaroitiga kura chorva mollari uchun tutiladigan yillik ratsion buyicha ozika tanlashda avvalo ozika manbalariga karab chorva mol- larini bok.ish tiplarini belgilaydilar.
12-jadval
Oznkalar tavsnfn






Kuchli (yem) oMyxTa ozikala

Daval ozik.alar

Shirali ozik.alar

Sersuv ozika- lar

Konserva zavodi max- sulotlari koldigi yoki chikin-

Don ozika lari

1 Sanoat dilari

PI chan, P h d pichan NI, SO- monlar, CHIGIT kobigi sheluxa

Kuk utlar SIlos, ce- naj, lav- lagi, sab- zi, topi- nambur, xashaki R^ *. °^° ° ^®°^' karam

Barda, pivo drabn- lasi, psom, mezga

Pomidor va uzum ppasi

Appa, S• LI, javdar, makka, nuxat, soya, vnka, cheche- viia

Tegirmon SOLDIlt.- lari, may- da donlar, ër zavodi Xoldigi (kun- jara, shrot)

Kaliiy, fosfor tuzlari va bur
o yevina m Vi in ar,
moniy fosfat- fermentlar, '
lar, ammiak ! gormonlar, suvi, preparatlar,
‘ antibiotiklar

Ma’lumki, xap xil ozikalar turli xil yimli elementlarga egaligi, tannarxi turlichaligi, mexnat sarfi xap xilligi va boshka kursatkichlariga kura tashkiliy-iktisodiy jixatdan baxolanadi.
Ozika ekinlarini ik.tisodiy jixatdan baxolashda bir kancha kursatkichlardan foydalaniladi. Bu kursatkichlar mazkur ozikabop ekinlarni xap tamonlama bakolashga yordam beradi. Berilgan baxolar asosida ozika ekinlari maydonining tarkibini aniklab, yerdan foydalanishning eng yukori iktisodiy samaradorligiga eri-
SHISH M MKIN.
Ayrim ozika ekinlarini iktisodiy baxolash kursatkichlariga kuyidagilar kiradi: ozika birligi va xazm bupuvchi protein, xosildorlik, bir ozika birligining tannarxi, mexnat sarfi (kishi/soat), bir gektar maydondan olingan ozika kiymati (sum xisobida), bir kishi/soat xisobiga yetishtirilgan xazmlanuvchi pro- tein, ishlab chikarish xarajatlarining xap bir sumi xisobiga yetishtirilgan ozika, ozika-protein tannarxi, daromad, sof daromad va boshkalar.
Asosiy kursatkichlardan yana biri ozika tarkibidagi xazmlanuvchi proteinning mikdoridir. Bir gektar ozika maydoni— dan olinadigan asosiy va shimcha maxsulot (don va somon, ildiz- poya va x..k.) tarkibidagi ozika birligi va xazmlanuvchi protein mikdorini aniklash uchun bir s (sentner) ozika tarkibidagi ozika birligini singuvchi protein miіshoriga kupaytirish kerak.

-
OP =
Ob (Si 10)



2

Bunda: Op - bir gektar yerdan olinadigan ozitsa protein mikdori; Ob - bir gektar yerdan olinadigan oziv;a birligining x.ajmi;
Si - bir gektardan olinadigan x.azmlanuvchi protein, s;
2 va 10 - bir kg suliga nisbatan olingan ozitsalar sifatini belgi- lashda etalon sifatida belgilangan ozitsa birligi va singuvchi protein ko- effitsiyenti.
Bir sentner ozika va ozika proteinining tannarxi ozika tan- narxini ozikadagi ozika birliklar xajmiga bulish yuli bilan to- piladi.
Suli bilan solishtirib baxolash yuli bilan aniklash uchun xap bir ozik.a usimligining x.osildorligini ozika protein x.isobidagi cj li xosildorligiga bulish yuli bilan topish mumkin. Xap bir xujalik yetishtirayotgan chorvachilik maxsuloti

tannarxida chorva maxsuloti turiga karab 50-75 % gacha ozika xara- jatlari tpi keladi.
Ozik.a ratsioni chorva mollari turlari va ularning guruxlari buyicha zootexnika konunlariga kura iktisodiy, tashkiliy-xujalik sharoiti xisobga olingan xolda beriladigan ozikalar yigindisi- dir. Yetishtirilgan ozikalar xujalikni zooveterenariya, tashkiliy- iktisodiy va xokazo talablariga javob berishi kerak.

2. 
   Yem-xashak ishlab chnk.arishni rejalashtirish Kishlok xujalik korxonalarida chorvachilikning rivojlanishi
   

va uning iktisodiy afzalligini ta’minlash kup jixatdan chorvani kishlovdan yaxshi chikishiga, yem-xashak rejasining bajarilishi va uning muvozanati gri kelishiga bogli ;dir.
Ozika rejasi — bu chorva mollarini turlari buyicha yem—xashakka bulgan talablari xisob-kitobidir. Bu rejalar x.ap yili, xap bir xujalikka, ferma va bulimlarda tutiladi. Rejalar bajarilish muddatlariga kura ikki xil kilib tutiladi.
Birinchi xil rejalar gan yil xosilidan yangi yil xosiligacha bulgan davrni uz ichiga oladi.
Ikkinchi xil rejalar tuzilganda esa yilning 1 yanvaridan 31 dekabrigacha bulgan davrni yoki kalendar yilni uz ichiga oladi. Ikkinchi xil ozika rejalari yillik ishlab chikarish biznes reja- sining ajralmas kismi bulib, moddiy-pul xarajatlari xajmini aniklash uchun zarurdir.
Xujaliklar uchun yem-xashak rejasi va muvozanatini tuzishda chorva mollarining tirik vazni, maxsuldorligi, ilmiy jixatdan asoslangan yillik ozika meyori, ozika birligi, xazmlanuvchi pro- teinga aylantirilgan boshka ozika moddalar xisobga olingan xolda k.ish yoki yoz mavsumlari uchun alox.ida xisoblanadi.
Rejalashtirishda yem-xashakka bulgan talab ikki l bilan aniklanadi. Ozikaga bulgan talabni ani ;lashning birinchi ili chorva mollari jinsi va yosh guruxlariga, bosh soniga, chorva mollari va parrandalar uchun belgilangan yillik ozika birligi meyoriga karab; ikkinchi yuli max.sulot yetishtirish uchun belgilangan yoki sarflanadigan ozika birligi meyoriy kursatkichlariga, oziklantirish tarkibiga karab aniklanadi. Birinchi yul bilan ozikaga bulgan talabni aniklash uchun chorva mollarining urtacha yillik bosh soni yillik ozik.lantirish meyorlariga
kupaytiriladi. Bu yul bilan chorva mollarining muayyan guruxi uchun bir xil ozikadan lancha zarurligi aniklanadi.
Yem—xashak muvozanati xujaliklarning yem-xashakka bulgan talabini xujalikda mavjud bulgan ozikaga solishtirish, ozika bi- lan ta’minlanganlik darajasini aniklash imkonini beradi. Buni ani іash uchun xap bir ozika turi buyicha ozikaga bulgan talab bel- gilanib, uii aniklash jadvali tutiladi. Bu jadvalda tartib no— meri, ozika turi, ulchov birligi, rejalashtirilgan yil uchun talab kilinadigan ozikalar, ozika birligi xisobida xujalikka mavjud yoki kutilayotgan ozika xajmi, uning ta’minlanish darajasi (% da) kursatiladi.
Ozik a muvozanati kuzda tutilgan ozikalarning barcha turlari buyicha natural ozika birligi, singuvchi protein xisoblarida tuti- ladi. Shuningdek reja buyicha va xak.ikiy muvozanat tutiladi.
Ozika muvozanatini tuzish vaktida kishlok xujalik korxona- lari, fermerlar joylashgan xududlar, ularning ixtisoslashganligi va ekin maydonlari tarkibi xisobga olingan xolda ish kuriladi. X.ap bir xujalikning chorvachiligi, ishlab chik.arish yunalishi, ix- tisoslashganligiga kura shu ozika muvozanati bilan birga yillik ratsionlar tarkibi, bir ozikani ikkinchisi bilan almashtirish mumkinligi xam xisobga olinishi kerak. Bunday turli xil vari- antlarda tutilgan ozika ratsionlari ozika ekinlari, ekin maydon— lari tarkibi, joylashtirish variantlari xamda tutilgan yem-xashak rejasi va muvozanatining xujaliklar uchun kulayligi ular ichidan tashkiliy-iktisodiy jixatdan eng afzal variantni tanlab olish imkonini beradi.
Xujalikka tutilgan ozika muvozanatida yem-xashak turlari buyicha yoki umuman ta’minlanish darajasida yetishmovchilik bulsa, ular urnini zЈldirish manbalari ishlanadi. Yem-xashak muvozanatida barcha ozika turlari buyicha ta’minlash darajasi yaxshi bulsa, chorva mollarining bosh sonini kelgusida kupaytirish borasida fikr yuritish mumkin buladi. Bu xolda yem-xashak ta’minoti oylar va daxalar buyicha xisobga olinishi kerak buladi.

2.