Tashkil etishning umumiy

Chorvachilnkni tashkil etishning umumiy masalalari

Chorvachilikni jadal rivojlantirish

Uzbekiston kishlok. xujaligida chorvachilik asosiy tar— mok.lardan biri bulib, uning yalpi ichki maxsulotdagi salmogi 50 foizdan ortikni tashkil etadi. Bozor iktisodiyoti davrida chorva- chilikni jadal rivojlantirishni imkoniyatlari, avvalambor chor— vachilikni xususiylashtirish va ixtisoslashgan urta va kichik fer— malarni kupaytirish, shirkat, fermer va axolining shaxsiy xujaliklarida ilgor tajriba, yangi texnologiyalar va fan yutuk.laridan okilona foydalanishga karatilishi lozim. Bunda xujalik yuritishning yangi usullari va samarali ishlab chikarish tizimlarini ishga solish bozor iktisodiyoti uchun ayni muddaodir.
Chorvachilikni rivojlantirishda shirkat va xususiy dexkon xujaliklarining fermalarini kayta shakllantirish va barkaror tarakkiy ettirish bilan nodavlat chorvachilikni jadallashtirish va ixtisoslashtirish asosiy omillardan xisoblanadi.
Chorvachilikning istikboldagi rivojlanishi xukumatning kishlok xujaligini rivojlantirishga karatilgan strategiyasi —
«1998 — 2000 yillarda kishlok xujaligida iktisodiy isloxotlarni chukurlashtirish Dasturi»ni amalga oshirish chora-tadbirlari grisida»gi karorida uz aksini topgan. Bu dastur fermer xujaliklarini tashkil etish, chorvachilikni xususiylashtirish, mulkchilik shakllarini va tadbirkorlikni rivojlantirish xamda kishlok xujalik max.sulotlarini ishlab chikarish jarayonida rakobatchilik muxitini yaratishga va rakobatni kuchaytirishga
karatilgan.
X.ozirgi kunda chorvachilikni jadal rivojlantirish asosida, uning samaradorligini oshirishning barcha tashkiliy, iktisodiy va konuniy xujjatlari, meyoriy asoslari yaratilgan. Bu coxa, asosan 5,6 ming chorvachilik fermer xujaliklarida va 3,7 mln. shaxsiy to— morka xujaliklarida rivojlantirilib mavjud koramollarning 66,1 foizi, shu jumladan sigirlarning 90,0 foizi bundan tashkari, kuy va echkilarning 76,4 foizi va parrandalarning 58,7 foizi dexkon xujaliklari ixtiyorida bulib, chorvachilikni xususiy mulk-
ka aylantirilishiga iktisodiy acoc yaratilmotsda. Ta’kidlash ke- rakki mamlakatimizda ishlab chikariladigan shtning 91,1 foizi, sutning 93.6 foizi va tuxumning 63 foizi umuman olganda, kishlok xujalik maxsulotlarining 60-63 foizi xususiy tomorka xujalik- larida yetishtirilmokda.
Fan va amaliyot xodimlarining fikricha chorvachilikning ri- vojlanish darajasi va xususan mollar maxsuldorligi 60—65 % yem- xashax ta’minotiga va 20-25 % naslchilik ishlariga bogliklir. Shu- ning uchun x.am chorva mollarining ozika bazasi va zotini yaxshila- masdan, chorvachilikdagi texnologiyani takomillashtirib yangila- masdan, yukori unumli mashina va jixozlarni, mexnatini tashkil etish va moddiy manfaatdorlikni ilgor usullarini ishlab chikarishga joriy etmasdan tarmokni jadal rivojlantirish mum- kin emas. X.amma narsa moddiy va mexnat resurslarining kanday da- rajada mavjudligiga, muayyan rivojlanish yunalishlariga, ular urtasidagi muvozanatga mos kelishiga boglik. Chorva mollarining zotini va nasldorlik xususiyatlarini yaxshilamasdan fakat sonini oshirib borish chorvachilikni ekstensiv yuritishning aynan uzidir.
Chorvachilikni rivojlantirishning uziga xoc xususiyatlari shundaki, unda ishlab chikariladigan maxsulot bevosita xayvonlar organizmidan olinadi. Shuning uchun chorvachilik maxsulotlarini yetishtirish, chorva mollarining biologik xususiyatlaridan k.anday foydalanishga boglik.. Bu biologik xususiyatlar kuyidagilardan iborat:

• 
  turli chorva mollarining naslini usish tezligi va yetiluvchanlik darajasi xap xil buladi. Masalan, buzok vaznining usish tezligi, u bir yoshga yetguncha 8,5-9,0 marta, kuziniki 15-20 marta, chuchk.a bolalariniki 125-150 martani tashkil etadi;
  
• 
  chorva mollarining iste’mol kilgan ozik.alarining xazmla- nish va max.sulotga aylanish darajasi turlicha buladi. Masalan, chuchkalarda iste’mol k.ilingan xap 100 xr ozika birligining 35 foizi ularning tanasida іlt va ërga aylansa, koramollarda esa fakatgina 14 foizi xazm bulib maxsulotga aylanadi, pirovard na- tijada, koramolchilikda 1 kg gusht ishlafi chikarish uchun chuchkachi— likka nisbatan 2 marta kup ozik.a birligi sarflanadi;
  
• 
  chorva mollari birinchi kochirish yoshi va bugozlik davrining uzun, kiskaligi bilan xam farklanadilar. Masalan, chuchkalar bi— rinchi marta 8-9 oyligida, koramol va kuylar 18 oyligida kochiriladi, demak chuchkalar boshka chorva mollariga nisbatan 2
  

marta tez yetiluvchan.
Chuchkachilikda bugozlik davri 114— 116 kun bulganligi uchun ulardan bir yilda 2,0-2,5 marta nasl olish yoki ulardan 20—25 bosh chuchka bolasi olib, ularni jadal ustirish natijasida 18-20 u chuchka shti ishlab chikarish imkoniyatlari mavjud bulgan bir vaktda, si— girlardan 9 oy bugozlik davrida 1 ta buzok olish va 2 s sht yetish— tirish (chuchkachilikka nisbatan 9-10 marta kam), kuylardan 5 oy bugozlik davrida 1 ta kuzi olib, 0,5 s gacha (chuchkachilikka nisbatan
40 marta kam) tirik ogirlikni ustirish mumkin.
— chorva mollari, gusht suyim chikimining yukori va pastlik da- rajasi bilan xam bir-birlaridan tafovutlanadilar. Masalan, chuchkachilikda ularning zoti va semizlik darajasiga karab gusht— ning toza chikimi 62 foizdan 81 foizgachani tashkil etsa, koramol- chilikda 50—60 foiz va kuychilikda 44-54 foizni tashkil etadi xo— LOs;
— chorva mollaridan samarali foydalanish davri xam turlicha buladi. Masalan, k.oramollardan foydalanish muddati 8-10 yil, kuylar 7-8 yil, chuchkalardan 4 yil, shu muddatlarga karab ularni yaroksizlikka chikarib shtga topshirish rejalashtiriladi: koramollar 10-12 % yaroksizlikka chikariladi, k.uylar 14-15 %, chkalar 25 % yaroksizlikka chikarilishi muljallanib biznes re-
jaga kiritiladi.
Chorvachilik tarmoklarining yukorida kayd etilgan xususiyat- naridan chorva mollarini jadal rivojlantirish muammolarini xal etishda foydalanish lozim.
Chorvachilikni yanada rivojlantirish va uning ik.tisodiy sama- radorligini ustirishda davlat tomonidan ishlab chikilgan
«kishlok xujaligida i›;tisodiy isloxotlarni chukurlashtirish das- turi» goyat katta ax.amiyatga egadir.
Davlat dasturida chorvachilikni jadal va barkaror rivojlan- tirish uchun kuyidagi tadbiriy choralarni amalga oshirish anik va- zifa kilib yilgan:

• 
  chorvachilik fermalarini xususiylashtirish;
  
• 
  ixtisoslashmagan xujaliklardagi chorvachilik fermalari, ulardagi mollar bosh sonidan kat’iy nazar 250 boshdan kam koramoli bulgan fermalar shaxsiy mulk sifatida sotilishi;
  
• 
  mol bosh soni 250 boshdan kup bulgan koramolchilik ferma-
  

lari fermer xujaliklariga aylantirilishi;

• 
  davlat naslchilik zavodlari, naslchilik xujaliklari va fermalari, balik yetishtirish uchun ljallangan xovuzlar va ta- biiy suv xavzalari xususiylashtirilmasligi;
  
• 
  ixtisoslashtirilgan naslchilik xujaliklarini tashkil etish;
  
• 
  zooveterinariya punktlari ochilishi, ularni barcha kerakli laboratoriya uskunalari va asbob anjomlar bilan ilik ta’minlash;
  
• 
  xususiylashtirilgan chorvachilik fermalari va fermer xujaliklariga sugoriladigan ep maydonlarini berkitish;
  
• 
  xap yili ozikabop ekinlar 140 ming gektarga, takroriy ekin maydonlarini 200 ming gektar xisobida belgilash;
  
• 
  “Uz shtsutsanoat” davlat xissadorlik uyushmasida koramol— lar va chuchkalarni burdok.ilash;
  
• 
  k.orakulchilikda sox.ani mustakil fermer xujaliklari shak— liga kazish;
  
• 
  pillachilik soxasini boshkarish tizimini takomillashti- rish, gren zavodlari, pilla yetishtiruvchilar va ipak yigiruvchi kor- xonalar birlashtirilib, maxsulotni kalava sifatida kimachilik fabrikalariFa sotish va eksport kilish;
  
• 
  balik yetishtiruvchi fermer xuya‹aliklarini tashkil etish;
  
• 
  chorvachilik maxsulotlarini joylarda xarid kilib olish.
  

Chorvachilikni yuritishning yangi tizimini istik.bolga muljallangan tadbiriy choralarini amalga oshirish, tarmov;da mulk shaklini bozor i ;tisodiyoti talablariga moslashtirishga va chorva- chilikning oldiga kuyilgan vazifalarni zЈlik xal etishga yordam beradi.

1. 
   CH0Pvachilik ti3imining ev lyusnya n Chorvachilik tizimi deyilganda mamlakatdagi ishlab chikarish
   

kuchlarining rivojlanish darajasiga moye keladigan chorva mollari sonini ustirish va sifat kursatkichlarini yaxshilash, maxsuldorligini muntazam oshirib borish xamda maxsulot birli- giga sarflanadigan mexnat va mablaF xarajatlarini tejash imko- niyatlarini yaratib beradigan chorvachilik vositalaridan maksimal foydalanish orkali uii eng samarali tarmokka aylantirishni ta’minlaydigan, iktisodiy, tashkiliy, texnologik va texnikaviy tadbiriy choralar yIFINdISi tushuniladi.
Chorvachilikning u yoki bu’ tarmoFIni mamlakatning ayrim tu—
manlari va xududlarida joylashtirish tasodifiy bulmay, balki anik tabiiy iktisodiy shart—sharoitlar, axoli va bozor extiyojlari xamda maxsulot ishlab chikarish samaradorligi bilan belgilanadi.
Mamlakatning turli tumanlari va xududlaridagi tabiiy- iktisodiy xususiyatlar, yem—xashak yetishtirish va undan foydalanish sharoitlari xisobga olingan xolda chorvachilikni yuritishning turli xududiy va anik maxalliy tizimlari yuzaga keladi. Chorvachi- likni yuritish tizimlari podani takror ishlab chikarish, chorva mollarini kish va yoz paytlarida asrash va bokish usullari, yem-xa— shak yetishtirish manbalari, tarmokni jadallashganligi, 1 bosh chorva moli va 1 gektar yem-xashak maydoniga kilinadigan mexnat va mablag xarajatlari darajasi, xamda 1 gektar ep maydoni xisobiga yetishtirilgan maxsulot miіshori bilan farklanadi.
Chorva mollarini asrash va bokish, yem-xashak yetishtirish va un- dan samarali foydalanish xususiyatlariga kura chorvachilikni yuri—
TISH TIZIMI YAYLOV, YAYLOV- TLOK, YAYLOV-OGIL, OFIL—yaylov, o gil-lager
turlariga bulinadi.
Sof asrash xususiyatlariga kura chorvachilikni yuritish tizimi boglab bokish va boglamay bokish tizimlariga, chorva mollari bosh soniga kilinadigan xarajatlar va ulardan olinadigan maxsulot mi ;doriga kura ekstensiv va intensiv tizimlariga bulinadi. Bi- nobarin, obektiv sabablarga kura tabiiy-iktisodiy sharoiti tur— licha bulgan xujaliklar uchun shuningdek, ayrim chorvachilik tar- mo›;lari uchun yagona tizim bulishi mumkin emas.
Yaylov tizimi eng kadimiy chorvachilik tizimidir. Bu tizim- ning asosini tabiiy yaylovlar tashkil kilib, ulardan yilning turli fasllarida foydalaniladi. Bu tizimda inson chorvachilik— dagi ishlab chikarish jarayonlari (mollarni bok.ish, yem-xashak tay- yorlash, chorva bosh sonini takror ishlab chikarish)ga kam aralashadi.
Yaylov- lok tizimida chorva mollari yil fasllariga ra mavsumiy yaylovlarda saklanadi. Nok.ulay ob-xavo va boshka tabiiy sharoitlar x.isobga olinib, kishilar uchun uy-joy binolari, chorva mollari uchun ex.tiyot ozika zaxiralari, usti yopik k onlar arish, yaylovlarga suv chikarish, kudu›;lar kazilib, ulardan suv chikarish mexanizatsiyalashtiriladi, veterinariya nazorati va boshkalar yulga kuyiladi.
Chovachilik tizimining ancha takomillatigan shakli madaniy yaylov tizimi bulib, u ishlab chikarish jarayoniga odamning faol aralashuvini takozo etadi. Bunday yaylovlarga izen, saksovul va boshka kup yillik chul butalarining ypyFI ekiladi, yomgir suvla—
rini plash, kodu ulardan suv olish yuli bilan sugoriladigan ekinzorlar tashkil kilinadi va u yerlarda yem-xashak yetishtiriladi, chul va utlokarda kichik suv xonalar — saxobalar tashkil kilinadi. Chorva mollari kushimcha oziklantirilib, ularning yaxshi usish va rivojlanishi ta’minlanadi.
Uzbekistonda yaylov-utlok tizimi korakulchilikda, sht va dagal junli kuychilikida, yilkichilikda va kisman sht koramol- chiligida kullanadi.
Ogil-yaylov yoki yaylov-ogil tizimi yaylov- lok tizimining ancha takomillaііlgan va jadallashgan kuriniіzіidir. Ogil tizimi chorva mollarini yaylovda latish davri, yaylovlarda lar usish muddati bilan belgilanadi. Bu tizim yaylov maydoni unchalik katta bulmagan, dalachilikdan yem-xashak olish imkoni bulgan x ‹aliklarda keng llaniladi, chorva mollari yaylovlarda lar unib chikishidan kuz- gacha latiladi, kishda esa ularni asrash kishilar zimmasiga tu- shadi. Chorva mollari kishda yaxshi jixozlangan ogilxonalarda par- varish kilinadi, yem-xashak tayorlash, telejkalarga ortish, sugorish, tozalash ishlari mexanizatsiyalanadi, ozika omborlari, ishlab chikarish inshootlari bunyod etiladi. Kup xujaliklarda yaylov va loklar xosildorligini oshirish bilan boglik tadbirlar amalga oshirilib, madaniy lo›;lar vujudga keltiriladiki, bu narsa ep birligiga fi keladigan chorva mollari bosh sonining ancha yuk.ori bulishini ta’minlaydi. Bunda yem-xashak maydoni, chorva mol bosh soni birligiga mexnat va mablag sarflari kup bulsada, lekin xara- jatlar mollarning ancha yukori maxsuldorligi bilan koplanib ke- tadi. Ogil-yaylov lok. tizimi xozirgi davrda mamlakatimizning turli xudud va tumanlarida k.oramolchilikning sht, sut- sht va cyr nalishida mayin junli va yarim mayin junli ychilikda, sht—
moy k chiligida keng Јllanilmo tda.
Ogilxonada bokish tizimi chorvachilikning eng jadallashgan tizimi bulib, kishlok xujaligiga yarokli yerlarning juda yukori darajada xaydalishiga erishilgan tumanlarda keng kullaniladi, yem—xashak asosan dalachilikdan olinadi.
Arap yaylov, ogil—yaylov tizimlarida ozika topib yeyish kisman mollar zimmasiga tushsa, ogilxona tizimida ozika yetishtirish va ushi chorva mollariga berish butunlay kishilar zimmasiga tushadi. Shunga kura mollar kat’iy meyorlar asosida bokilib, urchitish va bolalatish muddatlari tartibga solinadi, yil davomida bir meyorda va yukori darajada maxsulot yetishtirish ta’minlanadi. Bu
tizimda mollar yil davomida bino ichida saklanib sayr uchungina tashkariga chik.ariladi.
Kup xujaliklarda ogil—lager tizimi xam k.ullaniladi. Bu ti— zimda mollar k.kshda ogilxonada bokilib, yoz oylarida lagerlarga olib chikiladi. Odatda lagerlar fermadan uzok bulmagan madaniy utloklarda tashkil kilinadi.
Chorvachilikni bu tarzda tashkil kilish chorva mollari sogligini saklash, ularning maxsuldorligini oshirish va maxsulot birligiga sarflanadigan xarajatlarni kiskartirish imkonini be- radi. Madaniy yaylovlar bulmagan xujaliklarda ferma oldi sayr maydonchalari tashkil kilinadi, xamda mollar xosili yigishtirilgan maydonlarda latiladi va sayr kildiriladi. Yil davomida ogilxonada bokish tizimi asosan mollarni semirti- rishda, reproduktor chuchkachiligida, ogil-lager tizimi esa jadal- lashgan sut koramolchiligida keng kullaniladi.
Chorvachilikning u yoki bu tizimiga iktisodiy baxo berishda kuyidagi kursatkichlardan foydalaniladi:

• 
  xap 100 ga yem-xashak maydoniga tugri keladigan chorva mol— lari soni va chorva mollarining maxsuldorligi;
  
• 
  1 bosh molga zЈgri keladigan xarajatlar;
  
• 
  yem-xashak birligiga yetishtirilgan maxsulot mikdori;
  
• 
  mexnat unimdorligi va maxsulot tannarxi, sarf-xarajatlar samaradorligi.
  

Xozirgi vaktda lgvlpk yuripіish lіpznjn deyilganda kor- xona faoliyatini maksadga muvofik tarzda tashkil kilish, eng yukori ishlab chikarish natijalariga erishish uchun amalga oshiri— ladigan tashkiliy-iktisodiy, texnikaviy va texnologik xamda so- sial tadbirlar yigindisi tushuniladi.
Bu tizim x.ap bir x.udud, tuman va korxonaning tabiiy sharo- itlariga moye keladigan ixtisoslashtirish va tarmo іarni uygunlashtirish tadbirlarini uz ichiga oladi.
Chorvachilik tarmoklarini barkaror rivojlantirish va sama- rali tashkil etish uchun, birinchi navbatda korxonalarning x.ududiy joylashishidagi tabiiy—iktisodiy sharoitlarini urga— nish va unga moye keladigan chorvachilik tizimini shakllantirish maksadga muvofik buladi.
Chorvachilik tizimining tashkiliy iktisodiy tadbirlariga: chorvachilik tarmoklarini chukur ixtisoslashtirish va jadallash- ganlik darajasini oshirish: fermalarni samarali xajmini belgi—
lash: biznes rejalashtirish; mex.natni meyorlashtirish, taіzzkil etish va unga xak lash; ichki xujalik xisobini tashkil etish va boshkarish tadbirlari kiradi.
Texnologik (zoomuxandislik va veterinariya) tadbirlari tar- kibiga: podani takroriy ishlab chikarish, naslchilik ishlari, mol— larni asrash, ozi antirish va sa ;lash, kasalliklarni oldini olish va davolash tadbirlari kiritiladi.
Texnikaviy tadbirlar katoriga, tarmoklarga kerakli kurilma— lar, uzatgichlar va vositalar, ozika tayorlashni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish, kompyuterlashtirish, mashinalar tizimn, ozikalarni tashish va tarkatish vositalari, suv bilan ta’minlash, xavo tozalash, sut sogish va uni kayta ishlash, fig tashish, jun kirkish, tuxum yigishtirish va boshka jarayonlarni mexanizatsiya- lashtirish kiradi.
13-jadval