Tashkilotning missiyasi va maqsadlarni boshqarish. Reja: Tashkilot missiyasi Tashskilot ustavi
-Mavzu:Boshqaruv va kommunikatsiya
Download 280.43 Kb.
|
mavzular
- Bu sahifa navigatsiya:
- Boshqaruvda AKTni qullash istiqbollari
|
25-Mavzu:Boshqaruv va kommunikatsiya
Reja: 1.Kommunikatsiya. 2.Kommunikatsiya turlari. 3.Kommunikatsiyaning korxona rivojlanishiga tasiri. Kommunikatsiya tushunchasi va uning tashkilot samaradorligiga tahsiri. BoshQaruv jarayoniga tizimlar nazariyasi nuQtai-nazaridan Qaralganida, uni mahlum bir tizimni muvozanatda saQlab turish yoki uni sifat jihatidan yangi shaklga keltirish uchun amalga oshiriladigan tahsirlar yiG’indisidir deyish mumkin.Bu tahsirlarni amalga oshirish uchun boshQaruvchi Qism, yahni boshQarish subhekti boshQariluvchi obhekt holati haQida yetarli mahlumotga ega bo’lishi zarur."Informatsiya" (axborot) atamasi lotincha so’zdan kelib chiQib, biron-bir voQea yoki kimningdir faoliyati haQidagi xabarni anglatadi.BoshQarish jarayonini yetarli va haQQoniy mahlumotlarsiz amalga oshirish mumkin emas.BoshQaruvchi tizim boshQariluvchi tizimning umumiy faoliyati to’G’risida mahlumotlar oladi, ular asosida tizim holatiga baho beradi, boshQarishni takomillashtirish bo’yicha ko’rsatmalar ishlab chiQadi va boshQariluvchi tizimga ijro uchun yuboradi. Bundan tashQari tashkilot ochiQ ijtimoiy-iQtisodiy tizim sifatida tashQi muhit bilan axborot almashish orQali munosabatlarga kirishadi. Tashkilot doirasida faoliyat ko’rsatuvchi insonlarni, mehnat taQsimotlari natijasida shakllanuvchi ichki xo’jaliklar (bo’limlar)ni va boshQarish poG’onalarini yaxlit holatga olib keluvchi jarayon kommunikatsiyadir.Klassik tahrif bo’yicha kommunikatsiya – bu odamlar orasidagi informatsiya almashish jarayonidir.Bunda axborot ikki taraflama yo’nalishda, yahni, uzatuvchi va Qabul Qiluvchilar tomon harakat kiladi.Menejmentda kommunikatsiyalar odamlar, guruhlar (ichki xo’jaliklar), boshQarish poG’onalari hamda tashkilot bilan tashQi muhit orasidagi informatsiya almashish jarayonidir.BoshQaruv jarayonida aloQa shakllarini Quyidagi chizma yordamida ifodalash mumkin: Teskari aloQa BoshQaruv jarayoni aloQasi. Murakkab va ko’p Qirrali korxona xo’jaligini boshQarish katta hajmdagi birlamchi axborotlarni ko’rib chiQishni talab Qiladi.Ularga Quyidagi informatsiyalar kiradi: statistik, operativ-hisobot, reja-iQtisodiy, buxgalterlik, moliyaviy, moddiy-texnika tahminoti, kapital Qurilish, texnologik, konstruktorlik va boshQalar.Axborotlar kelib chiQish manbalariga ko’ra tashQi va ichki axborotga ajratiladi. TashQi muammolalardan kelib chiQuvchi axborotlar tashQi axborot hisoblanadi.Uning tarkibiga Qonunlar va mehyoriy xujjatlar, mahsulotga bo’lgan talablar, texnika taraQQiyotiga oid axborotlar, ilG’or korxonalar ish tajribalari va boshQalar kiradi. O’z navbatida tashkilotdan tashQi muhitga ham axborot chiQadi. Bu asosan hissadorlar va davlat muassasalariga hisobotlar, reklama va shunga o’xshash axborotlar. Ichki axborotga ishlab chiQarish jarayoniga oid, rejaning bajarilishi, sex va uchastkalarning ishlariga, mahsulotning sotilishi va tannarxini kamaytirishga oid axborotlar kiradi.Axborotlar boshQarish jarayoniga o’xshab o’zining xajmi, tarkibi va kelib tushgan vaQti bo’yicha boshQaruv darajasiga bevosita boG’liQ bo’ladi.Bu daraja Qanchalik yuQori bo’lsa, umumlashgan va ishlov berilgan axborot uchun zarurat shunchalik ko’payib boradi. Axborotlar shartli o’zgarmaydigan va o’zgaruvchi turlarga bo’linadi. SHartli o’zgarmaydigan axborotlar tarkibiga nisbatan kam o’zgaruvchi axborotlar kiradi.Bular barcha turdagi mehyorlar, reja ko’rsatkichlari va boshQalardir.Bunday axborotlar boshQaruv uchun zarur bo’lgan axborotlarning 60-70 foizini tashkil Qiladi.O’zgaruvchi axborotlar murakkab va muhim axborotlardir.Bu turdagi axborotlar ishlab chiQarish va xo’jalik faoliyati jarayonining o’zgarishini aks ettiradi. Bunday axborotlarni to’plash va ularga ishlov berish ancha murakkab jarayondir. Ishlov berishda iloji boricha tezkorlik zarur, aks holda bunday axborotlar o’zining muhim va kerakli ahamiyatini yo’Qotishi mumkin. Axborotni Qanchalik tez, to’liQ va o’z vaQtida yetkazilishi uning Qiymatini shunchalik oshiradi. BoshQarish amaliyotida ikkilamchi axborotlardan ham foydalaniladi.Bunday axborotlar shartli o’zgarmaydigan va o’zgaruvchi axborotlarga berilgan dastur asosida ishlov berilganligi natijasida yuzaga keladi. Ular boshQaruv jarayonida hamda Qarorlar Qabul Qilish uchun yetuk va muhim axborot hisoblanadi. Korxonani boshQarish uchun zarur bo’lgan barcha turdagi axborotlar majmui axborot tizimini vujudga keltiradi. BoshQaruv va axborot tizimlari boshQaruvning har Qanday bosQichida bir butun tizim sifatida faoliyat ko’rsatadi. Ishlab chiQarish xajmining oshishi, korxonaning ichki va tashQi aloQalarining kengayishi Qaror Qabul Qilish va buyruQ tayyorlashdan oldin inson o’zlashtirishi zarur bo’lgan axborot xajmini va mazmunini juda ko’paytirib yuboradi.Ushbu axborot o’z vaQtida va yetarli darajada yetkazilishi tashkilotning umumiy xo’jalik va boshQaruv faoliyatining samaradorligiga bevosita tahsir etadi. Rahbarlar o’z ish vaQtining 50 foizidan 90 foizigacha bo’lgan Qismini kommunikatsiyalarga sarflaydilar.SHu sababdan tashkilotlarda kommunikatsiyalarni to’G’ri va samarali tashkil Qilish juda katta ahamiyatga ega. Tashkilotlardagi kommunikatsiyalar turlari. Tashkilotlarda samarali kommunikatsiyalarni shakllantirish uchun ularning Qaysi joylarda va Qanday ko’rinishda zarurligini ko’rib chiQish kerak. Avvalgi mavzularda ko’rib chiQilganidek, tashkilot ochiQ tizim bo’lib tashQi muhit omillari tahsiri ostida faoliyat ko’rsatadi.Tashkilotning kommunikatsiya ehtiyojlari ushbu omillarga boG’liQ.Bu sharoitlarda faoliyat ko’rsatish uchun tashkilotlar tashQi muhit elementlari bilan kommunikatsiyalar o’rnatadilar va bunda turli vositalardan foydalanadilar.Mavjud yoki potensial istehmolchilar bilan reklama va tovarlarni yetkazishning boshQa dasturlari yordamida munosabatga kirishadilar.Jamoatchilik bilan munosabatlar sohasida korxona haQida tasavvur (imidj) ni shakllantirishga ehtibor Qaratiladi. Davlat tartibot muassasalari bilan aloQalar turli xil hisobotlar orQali namoyon bo’ladi. SHuni aytish kerakki, ko’p hollarda tashkilotlar ichida amalga oshirilayotgan kommunikatsiya tashQi muhitdagi mavjud imkoniyat va taxdid (xavf-xatar) larning aks tahsiri (reaksiyasi)dir. Tashkilotlar doirasida kommunikatsiyalar boshQarish poG’onalararo (vertikal) va bo’limlararo (gorizontal) shakllarda amalga oshadi. Vertikal kommunikatsiyalar doirasida axborot poG’onadan-poG’onaga yetkaziladi.Bunda u pastdan yuQoriga va yuQoridan pastga Qarab harakatlanishi mumkin.Birinchi holda axborot aniQ ko’rsatmalar, masalalar, buyruQ va farmoyishlar kabi ko’rinishlarda uzatiladi.Masalan, korxonaning ishlab chiQarish bo’limi sex boshliG’iga Qaysi mahsulotni va Qaysi muddatda tayyorlash to’G’risida ko’rsatma beradi, u o’z navbatida uchastka boshliG’iga yoki ustaga bu haQida ko’rsatma beradi. Pastdan yuQoriga Qarab ketgan kommunikatsiyalarda axborot hisobot, mahlumot, ariza va boshQa ko’rinishlarda Quyi poG’onadan yuQori poG’onaga uzatiladi.Masalan, uchastka boshliG’i mahsulotni tayyor bo’lganligini sex boshliG’iga, u o’z navbatida ishlab chiQarish boshliG’iga va nihoyat, korxona direktoriga etkazadi. Vertikal kommunikatsiyalar rahbarlarga Quyi poG’onalardagi holatni bilib turishga va zaruriy o’zgartirishlar kiritishga imkon beradi. Tashkilotlar vertikal kommunikatsiyalardan tashQari gorizontal kommunikatsiyalarga muxtoj. Tashkilot ko’plab ichki xo’jaliklardan tashkil topgan. SHu sababli masalalarni va xatti-harakatlarni muvofiQlashtirish uchun axborot almashish zarur. Rahbariyat tashkilotning ixtisoslashgan tarkibiy Qismlarining hamkorligi asosida umumiy maQsadga erishishni tahminlashi zarur. Buning uchun bo’limlar orasidagi aloQalarni to’G’ri yo’lga Qo’ymoQ lozim. Gorizontal kommunikatsiyalarga misol Qilib institutimizning turli bo’limlari, fakulg’tetlari, kafedralari va guruhlari o’rtasidagi dars jadvallarini tuzish, o’Quv jarayonining borishi , bitiruvchilarga Quyiladigan talablar darajasi kabi ko’plab masalalar bo’yicha axborot almashishlar kiradi.Xuddi shunday Qilib ishlab chiQarish korxonalarida reja-iQtisod, ishlab chiQarish, marketing va moliya bo’limlari yangi turdagi mahsulotni ishlab chiQarish, buning uchun zarur bo’lgan mablaG’lar, narx belgilash, sotish yo’llari va boshQa turdagi axborot bilan almashadilar. Gorizontal kommunikatsiyalarning Qo’shimcha afzalliklari - o’zaro teng huQuQli munosabatlarni shakllantirishdadir. Bu narsa xodimlarni ishdan QoniQishini oshiradi. Biz yuQorida ko’rib chiQQan kommunikatsiyalar - tashkiliy kommunikatsiyalar, yahni tashkilotning ichki xo’jaliklari va boshQarish poG’onalari orasida shakllangan aloQa turlaridir. Bu turdagi kommunikatsiyalardan tashQari tashkilotda shaxslararo kommunikatsiyalar mavjud va ular tashkilot faoliyatiga juda katta tahsir ko’rsatadi.SHaxslararo kommunikatsiyalarning asosiy ko’rinishlari: rahbar- bo’ysunuvchi orasidagi, rahbar bilan ishchi guruh orasidagi va norasmiy kommunikatsiyalar. Rahbar bo’ysunuvchi orasidagi kommunikatsiyalar asosan masalalarni oydinlashtirish; faoliyat samaradorligining muhokamasi; raG’batlantirish maQsadida xizmatlarni tan olish va mukofotlash; mavjud yoki ehtimol bo’lgan muammo haQida mahlumot yiG’ish; taklif va G’oyalarni Qabul Qilish kabilar bilan boG’liQ. Rahbar bilan ishchi guruh o’rtasidagi kommunikatsiyalar guruh harakatlarining (faoliyatining) samaradorligini oshirishga imkon beradi. Axborot almashishda barcha guruh ahzolari Qatnashganligi uchun har bir ahzo tashkilot uchun muhim bo’lgan masalalar, ularni hal Qilish yo’llari, birgalikda ishlash imkoniyatlari va boshQa muammolarni hal Qilishga o’z fikr va nuQtai-nazarlarini bildira oladi.Bahzi hollarda ishchi guruh rahbarsiz yiG’ilib, muammolarni, rivojlanishni yoki o’zgarishlarni muhokama Qiladi. Kommunikatsiyalarning yana bir turi norasmiy kommunikatsiyalar bo’lib, ularning tarQalishi ko’pincha mish-mishlar deb ataladi.Bu turdagi kommunikatsiyalar odamlar guruhlarga to’planib turgan joylarda mavjud bo’ladi. Bunda axborot norasmiy kanallar (yo’llar) orQali etkaziladi va o’z harakati davomida mazmunini o’zgartirishi mumkin.SHuning uchun ko’p hollarda noto’G’ri axborotni mish-mishlar deb atashadi.Lekin axborot norasmiy kanallar orQali tez harakatlanishini hisobga olib, rahbar ayrim hollarda bu kanallardan tashkilot maQsadlariga erishish yoki o’z manfaatlari yo’lida foydalanishadi. Mish-mishlar paydo bo’lishining asosiy sababi - zarur informatsiyani bilish imkoniyati (xodimlarda) yo’Qligi yoki informatsiya ozligi, uning kechikishi tufaylidir. Tashkilot samarali faoliyatini tahminlashning asosiy va muhim vazifalaridan biri – tashkilotdagi barcha turdagi kommunikatsiyalarning samaradorligini oshirishdir. Kommunikatsiya jarayonining elementlari va bosQichlari. YuQoridagilardan biz ko’rdikki, kommunikatsiyalar - tashkilotning ichki va tashQi muhitlari elementlarini, boshQarish funksiyalarini, odamlar guruhlarini bir-birlari bilan munosabat o’rnatishga yordam beruvchi boglovchi jarayon ekan. Kommunikatsiya jarayonida Quyidagi elementlar (tarkibiy Qism)lar Qatnashadilar: 1. Informatsiya uzatuvchi( informatsiya manbai). Bu odam (rahbar, mutaxassis, oddiy ishchi xodim) guruh (ichki xo’jalik), boshQarish poG’onasi, tashkilotning o’zi, tashQi muhit omillari ko’rinishida bo’lishi mumkin.Turli texnik Qurilmalar, inshootlar, jarayonlar, kitoblar va hokazolar ham informatsiya manbaidir. 2. Informatsiya. Tashkilotning ijtimoiy-iQtisodiy ko’rsatkichlari, Qarorlari va buyruQlarining mazmuni, loyihalar, hisobotlar, maslahatlar, turli tushunchalar kommunikatsiya jarayonida Qatnashuvchi asosiy elementlar (informatsiya birliklari) hisoblanadi. 3. AloQa vositalari. Informatsiyani bir joydan ikkinchi joyga yetkazuvchi vositalarga xatlar, turli xujjatlar, odamlar, texnik aloQa vositalari(telefon,telegraf va h.k.), kompyuterlarda Qo’llaniladigan magnitli informatsiya tashish vositalari kabilar kiradi. 4. Informatsiya Qabul Qiluvchi. Bunga odamlar, ichki xo’jaliklar, boshQarish poG’onalari, tashkilotlar, tashQi muhit omillari misol bo’la oladi. Axborot almashishda uzatuvchi(manba) va Qabul Qiluvchi bir necha bir-biriga boG’liQ bosQichlardan o’tadilar.Ularning vazifasi - xabarni ikkala tomon ham tushinib Qabul Qiladigan ko’rinishda tuzib, unga mos bo’lgan aloQa vositasini tanlash.Bu Qiyin vazifa, chunki har bir bosQichda xabarning mazmuni o’zgarishi yoki umuman yo’Qolishi mumkin.Kommunikatsiya boG’lovchi jarayon sifatida Quyidagi bosQichlardan iborat: 1. Informatsiya (G’oya yoki fikr) ning shakllanishi.MaQsadlar, masalalar va ularni yechish usullari, masalalar orasidagi boG’liQliklar, masalalarni yechish uchun zarur resurslarga talablar, resurslarni masalalar bilan boG’lash (resurslarni masalalar bo’yicha taQsimlash), natijalarni o’lchash va baholash usullari haQidagi bilimlarni shakllanishi. 2. Informatsiyani shifrlash. Fikrlar, bilimlar, loyihalar, Qarorlar Qabul Qiluvchilarga yetkazilishi uchun ular avvalo o’zaro munosabatlarga kirishuvchi (boG’lanuvchi)lar uchun tushinarli tilda ifodalanishi zarur.Odamlar muomalaga kirishadigan tillar, belgilar, raQamlar informatsiyani shifrlash usullariga misol bo’ladilar.Uzatilgan informatsiya ana shu tillar alifbosi, grammatikasi, belgilar asosida shifrlanadi.Biznesmenlar asosiy iQtisodiy ko’rsatkichlar orQali, matematiklar arifmetik va mantiQiy amallar va ifodalar orQali bir-birlarini tushunadilar va boG’lanadilar. So’zlashuvdagi yuz ifodalari, Qo’l va gavda harakatlari ham biror mahnoni ifodalovchi shifrlar hisoblanadi. 3. Informatsiyani uzatish. Fikrlar va bilimlarni bir joydan ikkinchi joyga bexato uzatish "informatsiya nazariyasi" fanining asosiy muammolaridan biridir.Bu muammo asosan uzatish vositalarining takomillashmaganligidan, uzatuvchi va Qabul Qiluvchilarning shifrlarini bir xil tushunmasliklaridan, ularning uzatish va Qabul Qilish imkoniyatlari, saviyalari va bilim darajalarining turlichaligidan, axborot va uni uzatish vositasi bir-biriga to’G’ri kelmasligidan va shu kabi sabablardan kelib chiQadi.Informatsiya o’z harakati davomida mahnosini o’zgartirishi kommunikatsiya jarayonidagi shovQin deyiladi. 4. Informatsiyani Qabul Qilish va Qayd etish. Qabul Qilingan informatsiya eng avvalo xotiraga yoki rasmiy Qayd etish daftarchalariga Qayd etilishi zarur. Bu Qabul Qilingan informatsiyani hisobini yuritish uchun zarur. 5. Qabul Qilingan informatsiyani shifrsizlantirish(kodsizlantirish) va tushunish.Qabul Qilingan informatsiyaning mahnosi, mazmuni, mohiyati uni shifrsizlantirilgandan keyingina tushunarli bo’ladi. shakllantiradi shifrlaydi va uzatish shifrsiz- yoki tanlaydi. aloQa vositasini lantirish tanlaydi Informatsiya almashish jarayonining sodda modeli. Agar rahbarlar kommunikatsiyaning mazmuni va mohiyatini tushunmasalar va unga ahamiyat bermasalar, tashkilotning strukturasida uzilishlar yuz berishi mumkin.SHu sababli kommunikatsiya jarayonining har bir bosQichida informatsiya o’z mahnosini o’zgartirmay tezkor harakat Qilishini tahminlash zarur. YuQoridagi chizmada ko’rsatilgan informatsiya almashish jarayoni to’liQ emas deb hisoblanadi, chunki, aslida teskari aloQa o’rnatilganidan keyingina tashkilotdagi kommunikatsiya jarayoni to’liQ hisoblanadi.FaQat teskari aloQa vositasi orQaligina rahbarlar tashkilotning turli bo’limlari, Quyi boshQarish poG’onalari, ishlab chiQarish jarayoni va umuman turli xil xatti harakatlar to’G’risida informatsiyaga ega bo’ladilar.Bularsiz tashkilotning keyingi holatini aniQlab bo’lmaydi. Teskari aloQada Qabul Qiluvchi va uzatuvchi o’z o’rinlari bilan almashadilar va bunda Qabul Qiluvchi yetkazilgan informatsiyani Qanday tushungani, unga munosabati (reaksiyasi)ni bildiradi.Teskari aloQa yordamida informatsiya almashish jarayoni samaradorligi oshadi va shovQinlar kamayadi. Yomon o’rnatilgan teskari aloQa va informatsiyani Qabul Qilishni bilmaslik (masalan, tinglashni) samarali kommunikatsiyaga to’siQ bo’ladi. Odatda kommunikatsiyalarning samaradorligini oshirish uchun teskari aloQaning shakllanishi raG’batlantiriladi.Teskari aloQada bo’ysunuvchilar rahbariyatning xatti-harakatlari, tashkilot maQsadlariga erishish yo’llari, mahsulot sifatini oshirish, tarkibiy o’zgarishlar va boshQa masalalarga o’z fikr va mulohazalarini yuQoriga bildirish imkoniga ega bo’lishlari kerak. Ichki xo’jaliklarning, boshQarish poG’onalarining ko’pligi kommunikatsiya jarayonini murakkablashtiradi.CHunki, bular informatsiyani shunchaki Qabul Qilib yoki uzatibgina Qolmasdan, balki Qayta ishlaydilar va tartiblashtiradilar. Informatsiyaning xususiyatlaridan biri esa shundan iboratki, u Qancha ko’p Qayta ishlansa, shunchalik o’zining birlamchi mahnosini yo’Qotadi.Bu hodisa, yahni informatsiyaning "filtrlanishi" vertikal kommunikatsiyalarda ko’p uchraydi va bir boshQarish poG’onasidan ikkinchi poG’onaga o’tgani sayin informatsiya o’z mazmunini o’zgartira boradi.Bu esa tashkilot doirasida turli tushunmovchiliklarni keltirib chiQaradi. Tashkilot doirasida yoki tashQi muhitda shakllangan informatsiyani o’z vaQtida, "mish-mishlar" tarQalmasdan ilgari zaruriy joylarga yetkazishlik tashkilotlar faoliyati samaradorligini oshirishga imkon beradi. Axborot infratuzilmasi — m am lakat axborot makoni ham da aloqa vositalarini faoliyat ko‘rsatishi va rivojlanishini ta’minlaydigan tashkiliy tuzilm alar tizim i. Unga axborot m arkazlari, tizim ostilar, m a’lum otlar va bilim lar bazasi, aloqa tizim lari, axborotni to‘plash, saqlash, qayta ishlash va uzatishni ta’minlovchi apparatdasturiy vositalar va texnologiyalar kiradi. Jahon amaliyotida aloqa va kommunikatsiya infratuzilm asiga quyidagilar kiradi: • Pochta xizmati; • Telefon tarm og‘i; • Mobil aloqa tarm og‘i; • Televidenie va radio uzatish stansiyalari; • Kabel televideniesi tarm og‘i; • Internet; • Yo'ldoshli aloqa; • Suvosti aloqa tarm og‘i; • Pnevmatik pochta tarm og‘i; • Telegraf aloqa. 7.2. Aloqa va kommunikatsiya infratuzilmasini tartibga solishning huquqiy asoslari O bzbekiston Respublikasida aloqa sohasidagi munosabatlarning obyektlari — pochta jo ‘natm alarini qabul qilib olish, tashish va ko‘rsatilgan joyga yetkazib berish vositalarining yig‘indisi bo‘lgan pochta aloqasi tarm oqlaridan ham da bir yoki bir neclita uzatish turlarini: telefon, telegraf, faksimil uzatishlarni, hujjatli xabarlarning boshqa turlari m a’lum otlarini uzatishni, televidenie va radioeshittirish dasturlarini translyatsiya qilishni ta ’minlovchi telekommunikatsiyalar vositalari yig‘indisi bo‘lgan telekomm uni katsiyalar tarm oqlaridan iborat. 0 ‘zbekiston Respublikasida aloqa sohasidagi munosabatlar- I ning subyektlari — 0 ‘zbekiston Respublikasining yuridik va jis- I moniy shaxslari, ajnabiy yuridik shaxslar va fuqarolar. 0 ‘zbekiston Respublikasida aloqa va komm unikatsiyaning I asosiy turlari: • Pochta aloqasi • Telefon aloqasi • Uyali telefon aloqasi • Televidenie va radio • Internet 0 ‘zbekiston Respublikasida pochta aloqasi — pochta jo'natm alarini, shuningdek, pul mablag‘larining pochta o‘tkazm alarini jo ‘natish (qabul qilish, ishlov berish, tashish, o‘tkazish)ni va yetkazib berish (topshirish)ni ta’minlovchi texnik va transport vositalarining yagona ishlab chiqarish-texnologiya majmuini o‘zida mujassamlashtirgan aloqa turi. Pochta aloqasi tarm og‘i — pochta aloqasi obyektlari va pochta yo‘nalishlari majmui. Pochta aloqasi obyektlari — pochta aloqasi operatorlarining alohida bo‘linm alari, ya’ni pochtam tlar, pochta aloqasi uzellari, bo‘limlari va punktlari, shuningdek, tem iryo‘1 stansiyalari va aeroportlar qoshidagi pochta almashish punktlari. 0 ‘zbekiston Respublikasida pochta aloqasi: • um um iy foydalanishdagi pochta aloqasi; • maxsus mo‘ljallangan pochta aloqasi. Umumiy foydalanishdagi pochta aloqasi — barcha yuridik va jismoniy shaxslar foydalanishi uchun ommaviy shartnoma shartlari asosida ochiq bo‘lgan pochta aloqasining turi bo‘lib, operator v;i provayderlar tomonidan 0 ‘zbekiston Respublikasi hududida pochtii aloqasi faoliyatining yagona prinsiplari asosida amalga oshiriladi. Maxsus m o‘ljallangan pochta aloqasi — pochta aloqasi sohasida maxsus vakolatli organning maxsus aloqasi, davlat feldhegcrlik aloqasi, 0 ‘zbekiston Respublikasi M udofaa vazirligining felil hegerlik-pochta aloqasiga bo‘linadi. BoshQarish jarayonlarini axborot bilan tahminlashni takomillashtirish yo’nalishlari. Tashkilot faoliyatini umuman olib Qaraganda, rahbarlar tashkilotning informatsiya markazi hisoblanadilar.CHunki, ular turli miQdordagi va ko’rinishdagi informatsiyani Qabul Qiladilar, Qayta ishlaydilar, tartiblashtiradilar, saQlaydilar va uzatadilar.Bundan tashQari, ular faQat o’zlari ishlab chiQQan informatsiya (turli Qarorlar, loyihalar, maslahatlar va h.k.) orQali tashkilotni boshQaradilar va tashQi muhitga tahsir ko’rsatadilar.BoshQarish esa munosabatlarga tahsir etish demakdir.Munosabatlar o’z navbatida asosan informatsiya oQimi orQali o’rnatiladi. Demak, tashkilot doirasida kommunikatsiyani yo’lga Qo’yish har Qanday boshQarish ishlari uchun muhim boG’lovchi jarayondir, chunki boshQarish - turli munosabatlarni muvofiQlashtirish va tartiblashtirishdan iborat. Tashkilot faoliyatining uzluksizligi va bir maromdaligini tahminlash hamda boshQarish uchun zarur bo’lgan informatsiya tizimini tashkil Qilishda iloji boricha birlamchi (yahni ishlov berilmagan) axborotlarni kamaytirish, berilgan mahlumotlarni ko’proQ ishlatish, faQat boshQaruv uchun zarur bo’lgan, diQQatga sazovor va Qaror Qabul Qilish uchun kerakli axborotlarni berib borish zarur. Axborotlarni kamaytirish korxonaning hisoblash markazida saQlanuvchi shartli o’zgarmaydigan axborotlar hisobiga amalga oshirilishi kerak. Axborotlarning kamayishi avvalo shifr va kodlar kiritilishi hisobiga amalga oshiriladi. SHu bilan birga bir xil mahlumotlar turli axborotlar olish maQsadida bir necha marta takror ishlatilishi mumkin. BoshQaruv jarayonining ulkan taraQQiyoti axborotlarga Qayta ishlov berishda kompyuter texnikasidan keng miQyosda foydalanishdir. Mexanizatsiya lashgan va avtomatlashtirilgan axborot tizimining samaradorligi ularning Quyidagi ishlarni bajara olishiga boG’liQ: 1. Juda oz vaQt ichida tashkilotning ichki xo’jaliklaridan olingan axborotlarga ishlatish uchun Qulay shaklda ishlov bera olish; 2. Avvaldan mahlum bo’lgan iQtisodiy natijalar bilan birgalikda boshQaruvni asoslash niyatida axborotni imkoniyati boricha kengaytira olish; 3. Axborotlarni tartibga solingan holda jamlay olish va uzoQ vaQt saQlay olish; 4. Qaror Qabul Qilish uchun axborotlarga maromiga yetkazib ishlov bera olish. Agarda tashkilotlar kompyuter hamda boshQaruv texnikasi bilan jixozlangan axborot boshQaruv markaziga ega bo’lsalar, unda axborotlarga ishlov berish jarayoni Quyidagi operatsiyalardan iborat bo’ladi: Birlamchi axborotni Qabul Qilish va uni kompyuterga kiritish uchun tayyorlash, axborotlarni kompyuterga kiritish, axborotlarga ishlov berish, ularni chiQarish, axborotni boshQarish uchun kerakli joylarga berish, Qabul Qilingan Qarorlarni aloQa tizimi vositasi bilan boshQariluvchi obhektlarga yetkazish va axborotlarni kelajakda ishlatish uchun Qulay ko’rinishda saQlash. BoshQaruv tizimida Qayta ishlangan informatsiyalar natijasini belgilash shakllari muhim ahamiyatga ega.Ular Qaror Qabul Qilish jarayonida inson tushunib etishi uchun Qulay bo’lmoG’i kerak. Qayta ishlanuvchi axborot hajmining o’sishi va boshQarishning murakkablashishi tabiiy ravishda kompyuterlarni Qo’llash zaruriyatini keltirib chiQaradi va bu axborotli boshQaruv tizimini shakllanishiga olib keladi. Bunda avtomatlashtirilgan boshQarish tizimlari vujudga keladi.Ularga "odam-mashina" tizimlari, boshQarish vazifasini amalga oshirishda, yahni axborotni yiG’ish va Qayta ishlashda obhektni maQsadga muvofiQ ishlab turishini tahminlashda Qo’llaniladigan texnika vositalari va boshQaruv texnikasi kiradi.Menejer boshQaruv jarayonida Qanchalik axborotlar bilan to’liQ tahminlansa oQilona boshQaruv Qarorlari Qabul Qilishga erishadi.Bu esa tashkilotni samarali boshQarilishiga olib keladi. Marketing kommunikatsiyasi - firmadan turli ommaga, mijozlar, xaridorlar, sotuvchilar, yetkazib beruvchilar, aksionerlar, boshqaruv organlari hamda firmaning o‘z xodimlariga mo‘ljallangan signallar majmuasidir. Reklama, shaxsiy savdo, savdoni rag`batlantirish va jamoat bilan aloqalar kabi asosiy vositalar kommunikatsiya majmuasi hisoblanadi. Kommunikatsiya raqobat kurashida muvaffaqiyat omili bo‘lib hisoblanadi. Korxona o‘z firmasining yaxshi imijini yaratish uchun ko‘plab kommunikativ jarayonlar bilan o‘zaro kelishishga majbur. Korxona tovar bilan raqobatlashib kommunikativ raqobatga chuqurroq, ya’ni bozorni muhimroq maqsadli segmenti va xaridorlari e’tiboriga erishishga kurashib jalb etiladi. Keyingi kommunikativ siyosatda strategik va taktik choralarni ichiga oluvchi faqat kompleks yondashish imkoniyati qo‘yiladi. Buning uchun korxonadan tadbirkorlikning integratsiyalangan kommunikativ konsepsiyasini yaratish va rivojlantirish talab qilinadi. Integratsiyalangan kommunikativ jarayonning xususiyati bo‘lib kommunikatsiya vositasi va jarayoni, tashuvchilari, shakllarining turlitumanligi hisoblanadi. Kommunikatsiya quyidagicha klassifikatsiyalanadi: Kontakt turi bo‘yicha: shaxsli va shaxssiz. Jadalligi bo‘yicha: jadal va bo‘sh. Qo‘llash chastotasi bo‘yicha: yagona va ko‘p marotabalik. Ta’sir natijasiga ko‘ra: samarali va samarasiz. Kommunikatsiya tashuvchilari sifatida: menejment (firma boshqaruvi), xodimlar, mijozlar, jamoat, biznes bo‘yicha sheriklar va boshqalar. Reklamadan yangi mahsulotlarni bozorga chiqarishda ham foydalaniladi. Savdo konyunkturasini yangi mahsulotlar bilan ta’minlash hali muhim bo‘lmagan, sotuv, zaxira, iste’mol haqidagi ma’lumotlar yetarli bo‘lmagan paytda bu ham muhimdir. Bu paytda mutaxassislar yo‘nalishini tanlash uchun reklama orqali yangi taklif tuzadilar. Unda mahsulotlarning tavsiya etiladigan xususiyatlari va ishlab chiqarishning kelajagi hamda aholi talabini ko‘ra bilish, sinovga chiqarilgan mahsulotga xaridorning munosabatini kuzatish haqidagi ma’lumotlar o‘rin oladi. Reklamaning yo‘nalishini tanlash - savdo va sanoatning o‘zaro harakati va mahsulot aylanishiga ana shu manbalardan olingan mahsulot zaxiralarining qatnashishiga ham bog‘liq. Reklama faoliyati marketing xizmatining tarkibiy turlaridan biridir. Uning bevosita yoki bilvosita turi yordamida korxonaning bozordagi o‘rni mustahkamlanadi va taklif etilayotgan mahsulotlarni sotish jadallashadi. 12.4. Marketing kommunikatsiyasi kompleksi (reklama, sotishni rag‘batlantirish, tashviqot, jamoa bilan ishlash, shaxsiy sotuv, bevosita sotuv) Marketing tizimida kommunikativ jarayonlarni boshqarish: Kommunikatsiyalar va tovarlarni ilgari surish strategiyalarini ishlab chiqish samarali kommunikatsiyalar algoritmini asoslash. Hamkorlik, iste’molchilar va raqobatchilar bilan o‘zaro harakatlanishning samarali tizimini ishlab chiqish. Multimedia – kompaniyalarning optimal qarorlarini ishlab chiqish: reklama maqsadlarini tasdiqlash, reklama budjeti haqida qaror qabul qilish, reklama vositalarini tanlash, reklamaning samaradorligini baholash. Bevosita marketing dasturini ishlab chiqish, savdoni optimallashtirish va PR(Public Relations). 4P- (Mahsulot, Joy, Narx, Targ‘ibot). Targ‘ibot – marketingning zamonaviy ko‘rinishi. Targ‘ibot (Promotion) – Sotuvchi va xaridor o‘rtasidagi xaridorning xatti-harakati va fikrlashiga ta’sir etgan holda ma’lumot almashinuvi. Marketing menejerlarining asosiy vazifasi – mijozlar va ular guruhiga kerak mahsulot aynan qaysi joyda va ularga ma’qul narxni ma’lum qilishdir. Targ‘ibot (Promotion) - marketingning zamonaviy ko‘rinishi: 12.1- rasm.Targ‘ibot usullari Targ‘ibot usullari: Shaxsiy (Personal Selling) sotish – sotuvchi va potensial xaridor o‘rtasidagi to‘g‘ridan to‘g‘ri muloqotni bildiradi. Shaxsiy sotish orqali sotuvchi darhol xaridorni fikrini bilib olish va keyinchalik qaror qabul qilishni osonlashtiradi. Ko‘p marketologlar shaxsiy sotishni tatbiq qilishda juda qimmat va murakkab hisoblaydilar. Ommaviy sotish (Mass Selling) – bir vaqtning o‘zida ko‘plab potensial xaridorlar bilan muloqotda bo‘lish. Odamlar gavjum joyda «ommaviy sotish»ning eng asosiy ko‘rinishlaridan biri. An’anaviy OAV-jurnal, gazeta, radio va TV hamda internet orqali xat yuborishni o‘z ichiga oladi. Reklama qilishda pul to‘lanadi, lekin «ommaviy sotish»ning boshqa ko‘rinishi publicity- oshkoralik «tekin». Sotish targ‘ibot qilish - (Sales promotion) – bu reklama qilish, ommaviy yoki shaxsiy sotishdan boshqa – mahsulotga mijozlarning qiziqishini orttirgan holda sotish hatti-harakatlari. rasm. Targ‘ibotni amalga oshiruvchi subyektlar rasm. Targ‘ibot (promotion) ni amalga oshiruvchilarning vazifalari Biznesmen Richard Brenson Britaniya ishbilarmonlik maydoniga 1970 – yillarda o‘sha paytlarda yangilik (innovatsiya) bo‘lgan ovoz yozuvchi Virgin Records kompaniyasi bilan yorib kirdi. U boshqa hech kim nazariga ilmagan ijrochilar bilan shartnomalar tuzdi va o‘zining hozirgi kunga qadar davom etib kelayotgan marafonini boshladi. Virgin Records 1992–yilda Thorn-EMI kompaniyasiga deyarli 1 mlrd. doll.ga sotildi, biroq jamlangan daromadi 8 mlrd. doll.dan ortadigan 200 dan ortiq boshqa kompaniyalar tuzildi. «Virgin» nomi (darvoqe, bu Buyuk Britaniyadagi uchinchi eng obro‘li savdo markasi) va R.Brenson shaxsining o‘zi bilan turli xil tovarlar va xizmatlarni bog‘laydilar (samolyotlar, poyezdlar, moliyaviy mahsulotlar, yaxna ichimliklar, musiqali yozuvlar, mobil telefonlar, avtomobillar, vinolar, kitoblar, hattoki, to‘y liboslari ham). Ko‘p qirrali bu mahsulotlarga takliflar ham yetarli bo‘lishi bilan birga to‘langan puliga yuqori narxlardaligi, sifatliligi, innovatsiyalari, a’lo kayfiyat ulashishi, raqobatchilarni «ko‘zini o‘ynata olishi» bilan xarakterli. Virgin Group o‘zi uchun bozorlarda qoniqarsiz talablarni, to‘lov qobiliyatlariga ega ehtiyojlar va uncha faol bo‘lmagan raqobat qidirmoqda. «Biz ularni topganimizdan keyin Virginga raqobatchilar o‘zini yaxshiroq ko‘rsata olish imkoniyatlari tug‘iladi. Biz xaridorlarga ishonch, innovatsiya va do‘stona munosabatlar yetmagan joylarda ularni yetkazib beramiz», - deydi R.Brenson. 1998–yilda Brenson AQShda Virgin Cola kompaniyasini ochganda, u shaxsan Nyu-Yorkning Beshinchi avenyusini kezib chiqar ekan, hamma ertalabki yangiliklar dasturlariga intervyu berishga ham ulgurgan edi. 2002–yilda u Virgin mobil aloqa operatoriga xizmat ko‘rsatishi e’lon qilindi. 2004–yilda «Virgin Puclse» umumiy nomi bilan yuqori texnologik elektron qurilmalar seriyasi chiqarilishi munosabati bilan R.Brenson yana sahnada paydo bo‘ldi – bu NyuYorkdagi tungi klublardan birining sahnasi edi. Yaqinda Virgin Volvo bilan hamkorlikda tanlov e’lon qildi va uning bosh mukofoti Brensonning yangi «Virgin Galactic» kosmik kemasida kosmik parvoz bo‘ladi. Public Relations sohasidagi ushbu hamma faoliyat «Virgin» brendini haqiqiy baholash, Missiya: reklamaning maqsadi qanday; Pul: u qanday pul mablag‘larini iste’mol qiladi (talab qiladi); xabar: qaysi reklama xabarlarini xaridorgacha yetkazish kerak; Media: axborotlarni tarqatishning qaysi vositalari harakatlantirilishi zarur; Baholash: reklama natijalarini qanday baholash zarur; kabi savollarg javob topadi. Reklama va reklama vositalari Insoniyat paydo bo‘lgandan buyon savdo inson taraqqiyoti bilan hamohang ravishda shakllanib kelgani sir emas. Savdo rivojlanib, savdogarlar o‘rtasida bozor va xaridorlar jihatidan ustunlik va yetakchilikka harakat qilish ular o‘rtasidagi narx va sifat vositasida raqobatni keltirib chiqardi. Endi ular o‘z mahsulotlarini maqtab xaridorda nisbiy afzallik va moyillikni kuchaytirishga o‘tdilar. Bu raqobat o‘z navbatida reklamaning paydo bo‘lishiga olib keldi. Tarixiy manbalar shundan darak beradiki, dastlab misrliklar tijorat maqsadlari uchun papirusga bitilgan savdo narxlari yozilgan mayda xabarlar va devoriy xabar matnlarini qo‘llaganlar. Pompeya xarobalari va Qadimgi Arabistonda tijoriy xabarlar va siyosiy namoyishlar lavhalari ham topilgan. Devorlarga o‘yib yoki chizib ishlangan tasvirlar reklamaning qadimgi turlaridan hisoblangan va kelib chiqishi Hindistonga borib taqalib, miloddan avvalgi 4000-yilda paydo bo‘lgan. Yana tarixdan shu narsa ma’lumki, reklamaning ilk ko‘rinishlari uy tashqarisidagi reklamalar (qadimgi davrlarda xizmat ko‘rsatish joylari xizmat ko‘rsatuvchilar uylarining bir qismida qurilgan) va devorga ilingan e’lonlar bo‘lgan. O‘rta asrlarda aholining asosiy qismi savodsiz bo‘lganligi sababli hunarmandlar kasblariga doir belgilarni o‘zini reklama va mo‘ljal sifatida qo‘llaganlar. Masalan, taqachilar ot taqasi rasmini yoki aynan, temirchilar bolg‘a, kosiblar etik va sartaroshlar ustara tasviridan foydalanganlar. Meva va sabzavot sotuvchilari esa shahar markazlariga kelgan holda o‘zlari yoki biror kishini yollab o‘z mahsulotlarini maqtab jar solganlar yoki jarchi yordamidan foydalanganlar. Ilm-fan taraqqiyoti asta–sekinlik bilan o‘sgan sari o‘qish ommalashdi va bu o‘z navbatida bosmaxonalar kashfiyotiga olib keldi. Endi odamlar tarqatmalar orqali reklama qila boshladilar. XVIII asrga kelib ingliz gazetalari reklamalarni bosib chiqara boshladi. Lekin bu reklamalar asosan turli yangi kitoblar va gazetaning o‘zini maqtashdan nariga o‘tmasdi. Keyinchalik dori vositalari reklamasini tarqata boshladilar va bu gazetalarning foyda olish yo‘nalishining o‘zgarib ketishiga olib keldi, ya’ni ular gazeta tirajlari bilan bir qatorda reklama orqali ham foyda ola boshladilar. Tahririyatlar reklama orqali daromad olishga shunchalik kirishib ketdilarki, buyuk Yevropa o‘latida ular ancha insonning uyi kuyishiga sabab bo‘ldilar. Chunki o‘sha davrda alkimyogarlar o‘latga davo qidirib, nimani topsalar shuni davo, deb e’lon qilar va u orqali mo‘may daromad qilardilar. Bu orqali ingliz matbuoti sezilarli darajada obro‘sini yo‘qotdi. Shundan keyin ingliz hukumati reklamani tartibga solishga urinishlarni boshladi va noto‘g‘ri ma’lumot tarqatgan buyurtmachini ham, tahririyatni ham qattiq jarimaga tortajagini bildirdi. Iqtisodiyot o‘sib borgan sari reklama ham unga hamohang rivojlanib bordi. AQShda reklamadagi yuksalishlar uni mutlaqo yangi shaklga – xat tartibli reklama shaklini yaratilishiga olib keldi.1836 – yilning iyunida Fransiyaning La Presse gazetasi reklama orqali daromad olayotgani evaziga narxni pasaytirish va bu orqali gazetxonlar safini kengaytirishni mo‘ljalladi. Keyinchalik bu usul butun mamlakat gazetalari tomonidan o‘zlashtirildi. 1840 – yilda Volni Palmer ismli kishi Filadelfiyada hozirgi zamon reklama agentliklariga o‘xshash agentlikka asos soldi. 1842–yilda Palmer mashhur gazetalardan katta chegirmali narxda bo‘sh sahifalarini sotib oldi va yuqori narxlarda reklama qiluvchilarga sota boshladi. Palmer faqat gazeta betlarini sotib olgan bo‘lib, reklama qanday qilib, qanday ko‘rinish va shaklda berilishi reklama beruvchilarlar ixtiyorida bo‘lgan. XIX asr oxirlariga kelib N.W.Ayer & Sons reklama agentligiga asos solindi va bu agentlik reklamani rejalashtirish, yaratish va reklama jarayonini boshqarish borasida taklif va yordamlar berardi. Xuddi shu davrda Fransiyada Charles-Louis Havas reklama agentligi ham faoliyat olib borayotgan bo‘lib, uning xizmat ko‘rsatish ko‘lami brokerlikni ham qamrab olgan edi. XX asr reklama tarixida tub burilish yasadi. Avvalo, reklama sohasida ayollar salmog‘i va vositasi ortib bordi. Dastlab, reklama agentliklari ayollardan yaratuvchanlik qobiliyati va uy-ro‘zg‘orga oid reklamalarda «onalar tanlovi” yoki «rafiqalaringiz tanlovi” kabi reklamalar uchun foydalangan bo‘lsalar, keyin ulardan turli xil ayollar tasvirlari orqali e’tirofni tortish yo‘liga o‘tadilar. Amerikada ayollarning ilk tasviri sovun reklamasida qo‘llanildi. Yangilik usulida yaratilgan dastlabki zamonaviy reklama 1920– yillarning boshida ishlangan tamaki reklamasi hisoblanadi. Zamonaviy reklamaning otasi sifatida Edvard Berniys Medisson Avenyu reklama agentligiga asos solgan. Jahon bo‘yicha tamaki savdosining tarqalishi va iste’molining ommalashishiga xuddi shu inson sababchi bo‘lgan.O‘sha paytda Bonzak deb atalgan yangi va katta hajmda sigareta o‘raydigan mashinaning sanoatda qo‘llanishi bozorda taklif hajmini keskin oshirib yuboradi va bu muammoni hal qilishni Edvard Berniys ajoyib reklamalari orqali bartaraf etadi. 1920-yillar. Radioreklamalar 1920 – yillarda radiodetallar va radio apparatlar ishlab chiqaruvchilar soni ortib ketdi. Ular o‘z mahsulotlari sotuv hajmini oshirish uchun o‘z radiostansiyalari ochadilar va unda o‘z mahsulotlarini reklama qila boshladilar. Vaqt o‘tishi bilan turli klublar, xususiy maktab va notijorat uyushmalar radioda reklamalar bera boshladilar. Radiodasturlarga homiylik qilish tobora kengayib borgani sari har bir radiodastur o‘z homiysiga ega bo‘la boshladi. Buning evaziga esa o‘sha radiodastur davomida homiy kompaniyani ko‘klarga ko‘tarib maqtashi kerak edi.Vaqt o‘tishi bilan radiostansiya egalari radiodasturlarga homiylik qilish huquqlarini qisqa muddatga avvalgidan kattaroq pul evaziga sota boshladilar. Keyinchalik esa bitta radioeshittirish davomida bir necha kompaniyalar va ularning mahsulot va xizmatlari yangray boshlaydi. 1950 – yillar. Tijoriy televideniyellar 1940–yillar oxiri – 1950–yillar boshiga kelib reklamalarni berish televideniyelarga ko‘cha boshladi. Buyuk Britaniya Parlamenti radioni tijoratlashtirish va televideniyelarni notijoriy tashkiliy birlik sifatida qoldirishga harakat qildi. 1927–yili tashkil qilingan British Broadcasting Channel (BBC)50-yillarga kelib xususiy kapital kiritilishi oqibatida qisqa muddat ichida savdo-tijorat televidiniyesining reklama gigantiga aylandi. Jamoatchilik jamg‘armasi asosida federal hukumatni ko‘ndirgan holda Graham Spray CBC kanaliga kapital kiritdi va asos soldi. Biroq, 1934 – yilda AQShning Federal Kommunikatsiya Akti qabul qilinishi orqali reklama sohasida kapitalizm ta’siri boshlandi. Natijada AQSh Kongressi ”omma qiziqishi, qulayligi va ehtiyoji” bo‘yicha ish olib borishni talab qila boshladi. 1967–yilda Ommaviy Axborot Vositalari Akti qabul qilindi va bu Jamoatchilik OAV Xizmati va Milliy Xalq Radiosi asos solinishiga sabab bo‘ldi. 1950–yillar boshlarida Du Monttele tarmog‘i reklama vaqtini bir paytning o‘zida bir necha homiylarga sotish amaliyotini boshlab berdi. Dastlab, Du Mont bu usulni qo‘llashga qo‘rqib, faqat ba’zi teledasturlarga nisbatan reklama vaqtini bloklarga ajratib ko‘plab biznes reklamalariga sotdi. Keyinchalik uni ko‘paytirib borishi natijasida boshqa tijoriy televidiniyelar ham bu usulni o‘zlashtirib, uni yanada rivojlantirdi. Reklama vositlarining so‘nggi diversifikatsiyasi sifatida kabelli va sun’iy yo‘ldosh televidiniyelarini ham ko‘rish mumkin. ”Dot-com” reklamalar internet reklamalari bo‘lib, internetning kirib kelishi va taraqqiyoti tufayli shakllandi va tarqaldi. Onlayn reklamalar va interaktiv reklamalar aynan internet orqali olib borilib, eng yirik internet reklama tarqatuvchisi Google Co. qidirish navigatsion tizimi hisoblanadi. Zamonaviy reklama innovatsiyalaridan biri “hujumkor marketing” (ingliz tilida “guerrilla marketing”) bo‘lib, unda hozirgi kunda keng tus olayotgan avtomobillarga brend signallari va interaktiv reklamar bilan bezash va ularni sovg‘a qilish kabi rag‘batli usullar orqali reklama qilinadi. Buni asosan mamlakatga yangi kirib kelgan kompaniyalar qo‘llayotgan bo‘lib, ularning fikricha, yangi kompaniya haqida mijozlar ongida “ha, bu kompaniya qudratli ekan”, degan fikr yarq etib o‘tadi va bu mijozlarni tezda brend-fanatga aylantiradi. Bundan tashqari reklamani joylashtirish ham muhim ahamiyat kasb etib, bugungi kunda Facebook, Twitter, Yahoo va boshqa bir qator global internet tarmoq va veb saytlari reklamaning ekzel usuli va reklama berish joyi hisoblanadi. Hozirgi davrga kelib xalqaro savdo va texnika taraqqiyotining mislsiz rivoji natijasida reklama va marketingning quyidagi shakl va turlari vujudga keldi: Virusli marketing – brendni ko‘tarish uchun ijtimoiy tarmoqlardan foydalanuvchi marketing ko‘rinishi. Nishe marketing – maxsus ehtiyoj va xohishlarga ko‘ra aholining alohida qatlamlari uchun mo‘ljallangan reklama. Mahsulot joylashtirish marketingi – xaridorlar e’tiborini jalb etish maqsadida ikki mahsulotni bir paytda reklama qilish. Mashhur shaxs-mashhur brend reklamasi – mahsulotni mashhur shaxslar orqali reklama qilish. Eslatuvchi reklama tovar va xizmatlarni qayta sotib olishga rag‘batlantirishga (undashga) mo‘ljallangan. «Coca Cola»ning qimmatbaho va to‘laqonli reklamasi har xil jurnallarda mavjud va ular iste’molchilarga bu ichimlikni sotib olish zarurligini eslatib turadi. Mustahkamlovchi reklama xaridorlarni reklama qilinayotgan ma’lum bir tovarni tanlab to‘g‘ri qilishganiga ishontirishga mo‘ljallangan. Masalan, avtomobil reklamasida ko‘pincha yangi modeldagi avtomobilni sotib olganlaridan xursand xaridorlarni o‘z xaridlaridan mamnun qiyofalari ko‘rsatiladi. Reklamalarning maqsadini tanlab olishda bozordagi joriy vaziyatni tahlil qilishdan kelib chiqish zarur. Masalan, ma’lum bir tovar sinfi yetarlicha o‘zlashtirilgan bo‘lsa, kompaniya bozorning yetakchisi hisoblanadi, lekin uning savdo markasi iste’mol jadalligi uncha yuqori emas, reklama kompaniyalarining maqsadi iste’molchilarni rag‘batlantirishga qaratilgan bo‘lishi mumkin. Agar tovar sinfi bozor uchun yangi bo‘lib, kompaniya yetakchilar qatoriga kirmasa, lekin kuchli savdo markasiga, to‘g‘ri maqsadga ega bo‘lsa, tez orada iste’molchilarning e’tibori unga qaratiladi va albatta, tovar xaridorgir bo‘ladi. Reklama murojaati tanlab olingandan keyin reklama beruvchi uni tarqatish vositasini aniqlashi lozim. Bu bosqichda: auditoriyani xohlagancha qamrab olish, reklamaning ta’sir etish chastotasi va darajasi masalalari hal qilinadi; axborot vositalarining asosiy turi; aniq reklama tashuvchilar tanlab olinadi; grafik;
reklamaning chiqish geografiyasi haqida qaror qabul qilinadi.
Qabul qilingan qarorlar natijasida ularning samaradorlik predmetini baholash zarur. Axborot vositasini tanlash – bu maqsadli auditoriya bilan zarur turldagi aloqalari sonini ta’minlashga qodir bo‘lgan iqtisodiy jihatdan samarali reklama tarqatish vositalarini qidirishdir. Ko‘plab reklama beruvchilar reklamaning maqsadli auditoriyaga aniq ta’sir etishi uchun aloqalar soni yuqori bo‘lishi kerak, deb hisoblaydilar. Ular odam bitta reklamani bir necha marta ko‘rsa, unga javob beradi (tovarni sotib oladi) yoki reklamani har ko‘rganda asabiylashadi yoki umuman ahamiyat bermaydi, deb hisoblaydilar. Axborot vositalarining asosiy turlarini tanlab olish. Media – rejalashtirish bo‘yicha mutaxassis reklama tashuvchilarning asosiy turlari iste’molchilarni qamrab olishi va ta’sir etishi bo‘yicha imkoniyatlarini bilishi zarur. Zarur axborot vositasini tanlab olish to‘rtta o‘zgaruvchini hisobga olgan holda bajariladi. Birinchisi – maqsadli auditoriyani (boshqalaridan) ustun qo‘yish. Masalan, radio va televidiniye o‘smirlar auditoriyasini qamrab olishning eng samarali vositasi hisoblanadi. Ikkinchi o‘zgaruvchi – bu tovarning xarakteristikasi (tavsifi). Axborotning turli vositasi namoyish etish, ko‘rgazmali ko‘rsatish, tushuntirish, tasvirlash, rang berish kabilarda turli imkoniyatlarga ega. Uchinchi o‘zgaruvchi-reklama murojaatining tavsifi. Yaqin kunlarda narxi pasaytirilgan sotuv kuni ma’lum qilinadigan reklamani radioda, televideniyeda berish yoki gazetaga joylashtirish lozim. Texnik ma’lumotlarning sezilarli miqdorini o‘zida aks ettirgan reklama murojaatini ixtisoslashtirilgan jurnalda yoki pochta tarqatmalarida berish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Va nihoyat, oxirgi o‘zgaruvchi-qiymatdir. Televizion reklama gazeta singari sezilarli darajada qimmat. Odatda, reklama murojaati qiymati mingta aloqa hisobidan hisobga olinadi. Reklama tashuvchilar haddan tashqari ko‘pligini hisobga olib, media – rejalashtirish bo‘yicha mutaxassis o‘z budjetini axborot vositalarining asosiy turlari bo‘yicha taqsimlashdan boshlashi kerak. Bunda e’tibor asosan, defitsitga qaratiladi, shu bois, reklama unga darhol e’tibor qaratilishi uchun alohida o‘ziga xoslikka ega bo‘lmog‘i lozim. Reklama budjeti haqida qaror qabul qilishda iste’molchining egri chiziqli reaksiyasi “S” tarzidagi shaklga ega bo‘lishini anglash kerak. Dastlabki samara qandaydir bir qancha savdodan sezilarli natija olinsa, reklamaning hajmini ko‘paytirib berish lozim, biroq oqibatda savdoning o‘sishi nolga teng bo‘lib qolish ehtimoli ham mavjud. Uzoq vaqtlar davomida reklamaning yetakchi vositasi televidiniye bo‘lgan. Keyingi yillarda tadqiqotchilar telereklamalar samarasi pasayganini, bunga axborot dunyosi kuchaygani (roliklar qisqaroq bo‘lib, umumiy soni ortadi), reklama bloklari namoyish qilinayotgan paytda kanallarning faolroq almashtirilishi (bunga, ayniqsa, yangi-yangi kanallar paydo bo‘layotgani juda ham yordam bermoqda) va yangi kabel va yo‘ldosh kanallar paydo bo‘lishi munosabati bilan ko‘rsatuvning umumiy qisqarishi ham sabab bo‘lmoqda. Tashqi reklama – reklama shakllarining ko‘plab xildagi variantlarini o‘z ichiga oluvchi juda katta kategoriya. Iste’molchilar e’tiborini jalb etishga urinib, firmalar ijodiy reklamalar yaratadilar va ularni eng kutilmagan joylarga joylashtiradilar. Bunday yondashuvning mantiqiy jihati shundaki, odamlar bilan ular bo‘ladigan joylarda: ishda, dam olish joylarida va albatta, do‘konlarda aloqada bo‘lish kerak. Tashqi reklamaning quyidagi turlarini: reklama shitlari (taxtalari), jamoatchilik joylaridagi reklamalar, tovarlarni syujet (manzara)larga va xarid joylarida (chakana do‘konlarda) joylashtirish orqali reklama qilish kabilarga ajratish mumkin. Axborotlarning muqobil vositalari firmalar uchun qator qiziqarli imkoniyatlar beradi. Bugun iste’molchilarda qayerda uni ko‘rishga bir necha daqiqa, hatto soniya vaqt bo‘lsa, o‘sha joyga reklama o‘rnatiladi. 26-mavzu: Boshqaruvda AKTni qullash istiqbollari Reja: 1.AKT turlari. 2.AKTning boshqaruvga ta’siri. 3.Xujjatlar almashinuvi. 4.Elektron xujjat almashinuvi. 5.Elektron xujjat almashinuvining iqtisodiyotga tasiri. Hozirgi vaqtda yangi texnologiyalarning axborot-kommunikatsiya texnologiyalari(AKT) taraqqiyoti bilan birgalikda rivoji masofa va vaqt oralig‘iga qaramay axborot, pul va boshqa resurslarni tez yetkazib berish, almashish uchun imkoniyat yaratmoqda. Axborotlashgan iqtisodiyotga o‘tish bilan bog‘liq sodir bo‘layotgan chuqur va tub o‘zgarishlar bir qator muammo va ziddiyatlarga olib kelmoqda. Bunday muammolarga jamiyat faoliyatidagi turli sohalarga oid globallashuv va axborotlashtirish tufayli paydo bo‘lgan hamda har tomonlama o‘rganish va yechimi kompleks yondashuvni talab etuvchi iqtisodiy hayotning o‘zgaruvchanligi va beqarorligini kiritish mumkin bo‘ladi. Bulardan ta’lim, AKT, ilmiy va innovatsion faoliyat turlarining jamiyat, davlat va iqtisodiyotga bo‘lgan ta’sirining kuchayishi hamda ular faoliyat yuritishining sifat jihatdan yangi xususiyatlarga ega bo‘lishini alohida ta’kidlab o‘tish mumkin. Shu sababli zamonaviy iqtisodiyot nazariyasi jamiyat hayotidagi ziddiyatlarga qanday ta’rif berishi hamda uning nazariy jihatdan mazmun-mohiyati jahon iqtisodiyotining hozirgi zamon bosqichida o‘z aksini qanday topayotganligi va axborotlashgan iqtisodiyotning o‘ziga xos xususiyatini ko‘rsatib bermoq hozirgi kunda o‘ta muhim masalalardan biridir. O‘zbekistonda AKTning rivojlanishi 2013–2020 yillarga mo‘ljallangan O‘zbekiston Respublikasi Milliy axborot-kommunikatsiya tizimini Kompleks rivojlantirish dasturi asosida amalga oshiriladi. Ushbu dastur O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimovning 2012-yil 21-mart «Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini yanada joriy etish va rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ-1730-son Qarori bilan tasdiqlangan. AKTni rivojlantirish bo‘yicha davlat dasturlari amalga oshirilishining muvaffaqiyatli monitoringini o‘tkazish kafolati bo‘lib, axborotlashgan iqtisodiyotning shakllanib borish indikatorlari samarali tizimini barpo etish xizmat qiladi. Har qanday mamlakatga xos bo‘lgani kabi O‘zbekistonda ham axborotlashgan iqtisodiyotni shakllantirish darajasini zamonaviy AKT ni joriy etish va rivojlantirish, iqtisodiyotga ilmiy-tadqiqotlarni joriy etish ko‘rsatkichlari hamda YAIMda xizmat ko‘rsatish sohasining ulushi bilan belgilab berish mumkin bo‘ladi. O‘zbekistonda axborotlashgan iqtisodiyot bilan bog‘liq chuqur ilmiy-tadqiqot ishlari hozirgi vaqtgacha yetarli darajada olib borilmaganligini hisobga olib, mazkur mavzuni o‘rganish va izlanishlar olib borish dolzarb hisoblanadi. Axborotlashgan iqtisodiyot mazmunining tahlili M. Porat, D. Bell, U. Dayzard, M. Kastels, M. Konnorz, U. Martin, A. Norman kabi olimlar ilmiy ishlarida aks etgan bo‘lib, axborotlashgan iqtisodiyot kategoriyasining o‘zi esa fanga 1976-yilda amerikalik iqtisodchi M. Porat [1, p.71] tomonidan kiritilgan. Ispan-amerikalik iqtisodchi M. Kastelsning 1996–1998 yillarda chop etilgan «Axborot davri: iqtisodi-yot, jamiyat va madaniyat» nomli monografiyasi tufayli axborotlashgan iqtisodiyot nomli atama keng omma orasida tarqaldi. Vaqt mezoni bo‘yicha axborotlashgan iqtisodiyot nazariyasining shakllanib borishini uch davrga ajratish mumkin: axborotlashgan iqtisodiyot paydo bo‘lishi va yangi hodisaning rivojlanish ten-densiyalarini aniqlash (1960–1970 yillar); ilg‘or mamlakatlarda axborotlashgan iqtisodiyotning shiddat bilan rivojlanishi (1980–1990 yillar); axborotlashgan iqtisodiyot nazariyasini bilimlar iqtisodiyoti bilan bog‘liqlikda o‘rganish (2000-yildan). Umuman olganda, iqtisodiyot nazariyasida axborotlashgan iqtisodiyotning yagona tushuncha yoki ta’rifi mavjud bo‘lmay, ilmiy adabiyotlarda unga turli yondashuvlar mavjud. Shunga qaramay, olib borilgan ko‘pgina tadqiqotlarda axborotlashgan iqtisodiyotga xos bo‘lgan uchta asosiy mezonlar guruhi ajratiladi [2]. Birinchi guruhga iqtisodiy mezonlar kiritilib, u jamiyatning axborot sohasida yaratilgan yalpi milliy mahsulot (YaMM) ulushini tavsiflaydi. Mazkur yondashuv-ning asosiy muammosi mamlakatning yalpi milliy mahsulot ishlab chiqarishida axborot sektorining qo‘shgan hissasini aniqlashda ma’lum qiyinchiliklarga duch kelinishi hisoblanadi. Ikkinchi guruhga ijtimoiy mezonlar kiradi. Ular axborot mahsulotlarini, axborotlashtirish vositalarini ishlab chiqarish hamda axborot xizmatlar ko‘rsatish sohasida band bo‘lgan aholi ulushini belgilaydi. Uchinchi guruhga axborotlashgan iqtisodiyotni belgilab beradigan, ya’ni jamiyatda axborot texnologiyalari (AT)ning tarqalishi nuqtai nazaridan ta’rif beruvchi texnologik mezonlar kiradi. Hozirgi vaqtda jamiyatimiz axborotlashgan iqtisodiyotning paydo bo‘lish davrini boshidan kechirmoqda. Shu bilan birga, unga kelajakda noaniqlik hamda rivojlanishning yuqori dinamikasi xos ekanligini ta’kidlab o‘tish zarur. Keng ma’noda ilmiy adabiyotlarda axborotlashgan iqtisodiyotga iqtisodiy qarorlarga axborotning ta’sirini o‘rganuvchi iqtisodiyotdagi bir yo‘nalish sifatida qaraladi [3]. M.Kastels ta’kidlashicha, «axborotlashgan jamiyat» (information society) atamasi mukammal emas hamda u yangi tizimning barcha o‘ziga xos xususiyatlarini aks ettirmaydi. Uning fikricha, «axborotlashgan (informational) iqtisodiyot» atamasi aniqroq ta’rifga ega bo‘la oladi [4, 42–43 b.]. B. V. Korneychuk esa axborotlashgan iqtisodiyot atamasiga nisbatan o‘z nuqtai nazarini ifodalab, ikki turli tushunchalardan foydalanadi. Birinchisida u axborotlashgan iqtisodiyotni ijodiy mehnat va axborot boyliklar ustuvor bo‘lgan sivilizatsiyaning rivojlanish bosqichi deb ta’rif beradi. Ikkinchisida axborotlashgan iqtisodiyotni axborotlashgan jamiyatning iqtisodiy nazariyasi yoki axborotlashgan iqtisodiyot nazariyasi deb qaraydi [5]. Bundan tashqari ma’lum ma’noda quyidagi ta’rif ham tadqiqot obyektini izohlab beradi: Axborotlashgan iqtisodiyot — bu postindustrial jamiyatning asosi bo‘lib, axborot asosiy ishlab chiqarish resursi bo‘lgan hamda ish bilan bandlar tuzilmasida asosiy o‘rinlarni aqliy mehnat bilan shug‘ullanuvchi ishchilar egalagan iqtisodiyotning o‘ziga xos turini belgilovchi falsafiy-iqtisodiy atama hisoblanadi. [6, 20 b.]. Bir zamonaviy ilmiy asarda quyidagi ta’rif berilgan: «Axborotlashgan iqtisodiyot — bu ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish bosqichi bo‘lib, unga jamiyat hayotida bilimlar va axborotning roli, YAIMda axborot mahsulotlari va xizmatlar, axborot va kommunikatsiya texnologiyalari ulushining oshib borishi, insonlarning o‘zaro samarali axborot almashish, ularga jahon axborot resurslardan foydalanishga imkon beradigan hamda ularning ijtimoiy va shaxsiy ehtiyojlarini qondirishni ta’minlab beruvchi global axborot maydonining yaratilishidir» [7, 23–24 b.]. Axborotlashgan iqtisodiyotning mamlakatlar kesimida qiyosiy tahlili (1-jad-val) quyidagi yangi tendensiyalar rivojlanishi bilan bog‘liq holda kechmoqdaligini ta’kidlash joiz [8, 268 б.]: an’anaviy va axborotlashgan iqtisodiyotning farqlanishi; axborotlashgan iqtisodiyot va sanoat davri iqtisodiyoti sohalari o‘rtasida ma’lum ziddiyatlarning shakllanishi; globallashgan iqtisodiyotga tobora kirib borish. 1-jadval. Аxborotlashgan iqtisodiyot modellari Manba: Кастeльс М., Химанeн П. Информационноe общeство и государство благосостояния: Финская модeль. / Пeр. с англ. А.Калинина, Ю.Подороги. — М.: Логос, 2009. — 26 с. Hozirgi vaqtda jahon amaliyotida axborotlashgan iqtisodiyot rivojlanish darajasini baholash uchun turli xil reyting ko‘rsatkichlari qo‘llanilmoqda, ammo aytib o‘tish joizki, tegishli tushuncha va statistik ko‘rsatkichlar hali to‘laligicha shakllanib bo‘lgan deb aytib bo‘lmaydi. Umuman olganda, mamlakat axborotlashgan iqtisodiyotining rivojlanishi quyidagi indekslar bilan bog‘liq [9]: innovatsion (bilimlar iqtisodiyoti — Knowledge Economy Index (KEI), innovatsiyalar — The Global Innovation Index (GII); elektron hukumatga tayyorgarlik darajasi — United Nations e-Government Readiness Index (UNEGRI); AKT bozori. Elektron hukumat indeksi qiymati hukumat muasassalar tarmoqlarida onlayn-qatnashganlik, mamlakat telekommunikatsiya infratuzilmasining joriy holati va insoniy kapital rivojlanishi ko‘rsatkichlari asosida hisoblab chiqiladi. Bundan tashqari, axborotlashtirish indikatorlarini hamda uni (axborotlashtirishni) amaliyotda qo‘llash metodikasini ishlab chiqish muhim masala hisoblanadi. Bir qator indikatorlarni misol keltirish mumkin, ular orasida eng muhimlari quyidagilar sanaladi: Texnologik jihozlanganlik indikatori, amerikalik olimlar F. Rodriges va E. Dj. Vilsonlar (Merilend shtati) tomonidan ishlab chiqilgan. Ushbu indikator turli mamlakatlar AKTlarining rivojlanish holatini baholash va o‘lchash uchun mo‘ljallangan. Indikatorlar hisoblashda personal kompyuterlar, mobil telefonlar, Internet-xostlar, fakslar, televizorlar va boshqalar ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi; Kommunikatsiyalar oshkoraligi indikatori, u AQSH Milliy ilmiy jamg‘arma mutaxassislari tomonidan aholi, biznes va hukumat o‘rtasida o‘zaro munosabatlar jarayonlarida AKTdan foydalanish darajasini baholash uchun ishlab chiqilgan [4, 235 b.]. Mazkur indikator davlat, hududiy va mahalliy boshqaruvi uchun alohida ahamiyatga ega bo‘lib, hokimiyat organlari tomonidan zamonaviy AKTlarni qo‘llash darajasini ko‘rsatib berishga xizmat qiladi; Аxborotlashgan jamiyat holatining indikatori — World Times nashriyoti va IDC kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan va foydalaniladi. Ushbu indikator umumiy ko‘rinishda axborot texnologiyalarini yaratish, ulardan foydalanish, ularning tarqalish sur’atlarini aks ettiradi va darajasini aniqlaydi. O‘zbekistonda AKT rivojlanishining o‘ziga xosligini bir necha bosqichlardan iborat ekanligi orqali tavsiflab berish mumkin: 1. Rivojlanishning dastlabki bosqichi — (2000–2002 yillar). AKTlarni bosqichma-bosqich joriy etish yo‘li bilan davlat boshqaruvining yaxshilanishi davri; 2. Ikkinchi bosqich — (2003–2007 yillar) AKT keng joriy qilish uchun asosiy huquqiy-me’yoriy hujjatlarning qabul qilinishi davri; 3. Uchinchi bosqich — (2008–2012 yillar) davlat organlarida ichki axborot tizimlari va dasturiy mahsulotlarini faol tadbiq etish, axborot va elektron ma’lumot xizmatlari ko‘rsatilishining boshlanish davri; 4. To‘rtinchi bosqich — (2012-yildan — hozirgi vaqt) davlat boshqaruv tuzilmasini yanada takomillashtirish davri. 2-jadval. www.uz milliy axborot-qidiruv tizimida statistik ma’lumotlar Manba: [21]. 2007–2015 yillar ichida Internet milliy segmentining barcha statistik ko‘rsatkichlari barqaror va dinamik o‘sishni namoyon qilmoqda (2-jadval). Quyida yuqori ko‘rsatkichlarni tasdiqlovchi qo‘shimcha axborotlar keltirilgan: registratorlar soni — 16 (5 — Toshkent shahrida, 11 — viloyatlarda); internet-foydalanuvchilari soni — 10,2 mln. dan ortiq; mobil aloqa foydalanuvchilari soni — 19,6 mln. dan ortiq; tashqi kanalga ulanish tezligi — 16,64 gbit/s; Tasix tarmog‘ida tezlik — 13,6 gbit/s; Tasix tarmog‘ida a’zolar soni — 37 va boshqalar. Shuni ta’kidlash lozimki, AKT rivojlantirishning barcha yo‘nalishlarini o‘z ichiga olgan va amalga oshirilayotgan Milliy axborot-kommunikatsiya tizimini rivojlantirish strategiyasi faol ijobiy o‘sish tendensiyani namoyon qilmoqda. Bu axborotlashgan iqtisodiyotning ulushi umumiy holda iqtisodiyotga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatayotganligini bildiradi. Xulosa qilib aytganda, AKTlarni keng va faol joriy etish mehnat bozorida tarkibiy nomutanosibliklarga, axborot rolining transformatsiyasiga, bir sohaning faoliyati boshqalarga bog‘liq bo‘lgan holda amalga oshirilishining o‘sishiga, iqtisodiyotning ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalarida ilmiy izlanishlar rolining oshishiga olib keladi va buni inobatga olgan holda, uning ta’sirini tahlil va monitoring qilish, O‘zbekistonda keng miqyosda axborotlashgan iqtisodiyotni shakllantirish va rivojlantirish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar o‘tkazish o‘ta zarurligini bildiradi. Elektron hujjat va elektron hujjat almashinuvi Hujjat tushunchasi. Hujjat -matn, tovush yoki tasvir shaklida yozilgan axborot bo‘lib, zamon va makonda uzatish hamda saqlash va jamoat tomonidan foydalanish uchun mo‘ljallangan moddiy ob’ektdir. Hujjat turlari. Hujjat turlari – hujjatlarni o‘z shakliga ko‘ra quyidagi turlarga ajratish mumkin: Matnli hujjatlar. Qog‘ozga yozuv mashinasi, qo‘l yoki axborot kommunikatsiya vositalari yordamida tushirilgan qandaydir ma’no beruvchi so‘zlar ketma-ketligidir. Tovushli hujjatlar. Ovoz yozish vositalari yordamida yozib olingan tovushli axborot. Tasvirli hujjatlar. Fotosurat, rang tasvir mahsuli. Elektron hujjat. Elektron hujjat O‘zbekiston Respublikasining “Elektron hujjat aylanishi to‘g‘risida”gi 2004 yil 29 apreldagi 611-II son Qaroriga binoan quyidagicha ta’riflanadi. Elektron shaklda qayd etilgan, elektron raqamli imzo bilan tasdiqlangan va elektron hujjatning uni identifikatsiya qilish (tanib olish) imkoniyatini beradigan boshqa rekvizitlariga (ma’lumotlarga) ega bo‘lgan axborot elektron hujjatdir. Elektron hujjat texnika vositalaridan va axborot tizimlari xizmatlaridan hamda axborot texnologiyalaridan foydalanilgan holda yaratiladi, ishlov beriladi va saqlanadi. Elektron hujjat elektron hujjat aylanishi ishtirokchilarining mazkur hujjatni idrok etish imkoniyatini inobatga olgan holda yaratilishi kerak. An’anaviy va elektron hujjat almashish. Odatda hujjatlarni an’anaviy tarzda almashish jarayonida pochta xizmati muhim rol o‘ynaydi. CHunki pochta xizmatining asosiy vazifasi jo‘natmalarni o‘z manzillariga etkazib berishdan iboratdir. Ushbu holatda hujjatlar konvertga solinadi va aloqa bo‘limiga topshiriladi. SHundan so‘ng pochta xizmati xodimlari tomonidan hujjat kerakli manzilga jo‘natiladi va yetkaziladi. Elektron hujjatlarni almashish tizimi esa an’anaviy hujjat almashish tizimidan biroz farq qilinadi. Bunda hujjat elektron ko‘rinishda kompyuter, telekommunikatsiya va Internet tarmog‘i orqali uzatiladi. Elektron hujjatlarni almashish jarayonida maxsus ixtisoslashtirilgan tizimlardan (E-hujjat) yoki elektron pochta xizmatidan foydalaniladi. Elektron hujjat almashish tizimlarida hujjatlarni uzatish juda tezkor amalga oshiradi. Imzo va uning ahamiyati. Imzo – hujjatning haqiqiyligini va yuborgan jismoniy shaxsga tegishli ekanligini tasdiqlaydigan insonning fiziologik xususiyati. Imzo orqali insonning shaxsi hamda u yozgan hujjatning haqiqiyligi aniqlanadi. Muhr va uning ahamiyati. Muhr – hujjatning haqiqiyligini va biror bir yuridik shaxsga tegishli ekanligini tasdiqlovchi isbotdir. Muhrlar o‘zining alohida shakliga ega bo‘lib, asosan hujjatlarning va undagi imzolarning aslligini tasdiqlaydi. Elektron raqamli imzo. Elektron raqamli imzo O‘zbekiston Respublikasining “Elektron raqamli imzo to‘g‘risida”gi 2003 yil 11 dekabrdagi 562-II son Qaroriga binoan quyidagicha ta’riflanadi. Elektron raqamli imzo - elektron hujjatdagi mazkur elektron hujjat axborotini elektron raqamli imzoning yopiq kalitidan foydalangan holda maxsus o‘zgartirish natijasida hosil qilingan hamda elektron raqamli imzoning ochiq kaliti yordamida elektron hujjatdagi axborotda xatolik yo‘qligini aniqlash va elektron raqamli imzo yopiq kalitining egasini identifikatsiya qilish imkoniyatini beradigan imzo; Elektron raqamli imzo - xabar yoki hujjat yaxlitligini va muallifining xaqiqiyligini tekshirishda qo‘llaniladigan va shaxs imzosini to‘laligicha o‘rnini bosa oladigan hujjatga tegishli isbotdir. U axborot - kommunikatsiya tizimlari orqali uzatilayotgan hujjatlarni va axborotlarni haqiqiyligini tekshirishda qo‘llaniladi. Elektron raqamli imzodan muhr o‘rnida foydalanish. Elektron raqamli imzodan muhr o‘rnida ham foydalanish ham mumkin, bunda faqat va faqat hujjatga tegishli elektron raqamli imzo hujjatdagi barcha o‘zgarishlarni yoki o‘zgartirishlarni ko‘rsatib beradi. Buning uchun elektron raqamli imzo yuridik shaxs nomiga, ya’ni kompaniya va tashkilotlar nomiga ruyxatdan o‘tkaziladi. Elektron hujjatning rekvizitlari. Elektron hujjatning rekvizitlari quyidagilardan iborat: elektron raqamli imzo; jo‘natuvchi yuridik shaxsning nomi yoki jo‘natuvchi jismoniy shaxsning familiyasi, ismi va otasining ismi; jo‘natuvchining pochta va elektron manzili; hujjat yaratilgan sana. Qonun hujjatlari asosida yoki elektron hujjat aylanishi ishtirokchilarining kelishuvida boshqa rekvizitlar ham belgilanishi mumkin. Elektron kalitlar va sertifikatlar. Elektron raqamli imzoning yopiq kaliti - bu faqat hujjat muallifiga ma’lum bo‘lgan va elektron hujjatda elektron raqamli imzoni hosil qilish uchun mo‘ljallangan belgilar ketma-ketligi. Elektron raqamli imzoning ochiq kaliti bu elektron hujjatning kim tomonidan yuborilganligini aniqlash va uni haqiqiyligini tasdiklashda qo‘llanilishi mo‘ljallangan belgilar ketma-ketligi. Elektron sertifikatlar - bu sertifikatsiya tizimi qoidalariga binoan belgilangan talablarga ko‘ra elektron raqamli imzo vositalarining muvofiqligini tasdiqlash uchun hamda elektron raqamli imzo kalitining sertifikati elektron raqamli imzoning ochiq kalitining elektron raqamli imzoning yopiq kalitiga mosligini tasdiqlaydigan va elektron raqamli imzo yopiq kalitining egasiga ruyxatga olish markazi tomonidan berilgan hujjat. Elektron hujjat almashish tizimlari. Elektron hujjat almashish tizimlari O‘zbekiston Respublikasining “Elektron hujjat aylanishi to‘g‘risida”gi 2004 yil 29 apreldagi 611-II son Qaroriga binoan quyidagicha ta’riflanadi va faoliyat yuritadi. Elektron hujjat almashish tizimlari – elektron hujjatlarni axborot-kommunikatsiya tizimi orqali jo‘natish va qabul qilish jarayonlari yig‘indisi. Elektron hujjat aylanishidan bitimlar (shu jumladan shartnomalar) tuzish, hisob-kitoblarni, rasmiy va norasmiy yozishmalarni amalga oshirish hamda boshqa axborotlarni almashishda foydalanish mumkin. Turli kompaniyalarning avtomatlashtirilgan tizimlari orasida standartlashtirilgan shakldagi ish hujjatlarining (buyurtmalar, hisob raqamlari va sh.k.) ma’lum shakldagi elektron almashinuvi elektron hujjat almashinuvi tizimini belgilaydi. «E-HUJJAT» elektron hujjat aylanish tizimini rivojlantirish yo‘llari 28.06.2013 Rukn: Sharh va fikr-mulohazalar. Muallif: Sh. Sindarov. e_28_06_2013 Hоzirgi kunda respublikamizda ishlab turgan tizimlarning o‘nga yaqin turi mavjud. Eng keng qo‘llanilayotgan tizimlar milliy korxonalar tomonidan ishlab chiqilgan «Germes», «E-Hujjat», «FIDO-DOCFLOW» tizimlari hamda chet el kompaniyalari tomonidan ishlab chiqilgan Efrat, Lotus Domino va boshqalar. Qo‘llanilayotgan tizimlarning asosiy kamchiligi elektron hujjatga yuridik maqom berish imkonining yo‘qligi va ko‘pgina tizimlarni foydalanuvchilarning ishlatish jarayoni murakkabligi hisoblanadi. Hozirgi kunda faqatgina «E-Hujjat» tizimida yuridik maqom berish imkoni mavjud. «Germes» tizimida esa bu ish amalga oshirilyapti. Bundan tashqari, tizimlarning asosiy qismi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 29-martdagi 140-sonli Qarori bilan tasdiqlangan «O‘zbekiston Respublikasi vazirliklari, davlat qo‘mitalari, idoralari, korporatsiyalari, konsernlari, uyushmalari, kompaniyalari va boshqa markaziy muassasalari apparatlarida ish yuritish va ijro nazoratini tashkil etish bo‘yicha yo‘riqnoma»si asosida ishlab chiqilmagan. Bugungi kunda Respublika miqyosida elektron hujjat almashinuvi joriy etilib, jami 67,8 foizni tashkil etadi. Idoralar ichida qog‘ozsiz hujjat aylanishi axborot vositalarining rivojlanishi bilan birgalikda olib boriladi, chunki elektron hujjat aylanishining asosiy komponentlaridan biri axborot vositalari sanaladi. Bugungi kunda axborot vositalarini rivojlantirishga sarflanadigan xarajatlar miqdori YaIM’ga nisbatan 5 foizni tashkil etadi. BMTTD’ning Raqamli rivojlanish dasturi tomonidan tayyorlangan «Davlat boshqaruvida axborot-kommunikatsiya texnologiyalari. Umumiy tushunchalar. Jahon tajtribasi. O‘zbekistonda joriy etish istiqbollari» ma’lumotlariga tayansak, elektron hukumatni amalda qo‘llash bo‘yicha mamlakatlar orasida AQSH birinchi o‘rinda 68,3% miqdorda elektron hukumat joriy etilgan. O‘zbekistonda ham bu jarayon oxirgi besh yillikda 2–3 barobarga ortganini ko‘ramiz. Respublikamizda elektron hujjat aylanish tizimi va uni joriy etishda aloqa va axborotlashtirish sohasi mutaxassislari tomonidan yaratilayotgan ixtiro hamda ratsionalizatorlik takliflarining o‘rni beqiyos. Ana shunday istiqbolli yangiliklardan biri — fan-texnika va marketing tadqiqotlari markazi tomonidan yaratilgan «Kriptografik kommunikatsiya, autentifikatsiya va maxfiy kalitlar generatsiyasining diaekspotensial tizimini yaratish usuli» ixtirosidir. O‘zbekiston Respublikasining milliy kriptografik algoritmlarini yaratish, ularni takomillashtirish va axborotni kriptografik muhofazalashning milliy dasturiy va apparat-dasturiy vositalarini ishlab chiqish O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007-yil 3-apreldagi «O‘zbekiston Respublikasida axborotning kriptografik muhofazasini tashkil etishga oid chora-tadbirlar to‘g‘risidagi» 614-sonli qarorida birinchi galdagi vazifa qilib qo‘yilganligini hisobga olsak, mazkur ixtiro bu qarorning bajarilishini ta’minlashda muhim ahamiyatga egadir. Xorij tajribasini tadqiq etish va o‘rganish rivojlanishning yangi yo‘nalishlarini ochib beradi. Bugungi kunda dunyo bo‘yicha ma’lumotlar foiz hisobida 1-rasmda keltirilgan. Yuqorida tahlil etilgan Rossiya elektron hujjat aylanish tizimi dunyo bo‘yicha 6% ulushga ega bo‘lib, bu juda katta ko‘rsatkich hisoblanadi. Tizimning Respublikamizda tatbiq etilayotgan himoyalangan elektron hujjat aylanish «E-HUJJAT» tizimlarini yaratishda mazkur xorijiy tashkilotlarning tajribasiga tayangan holda olib borilishiga asoslangan. e_28_06_2013_1 Elektron hujjat aylanish tizimining asosiy elementi bo‘lib, bir necha turga (kiruvchi, chiquvchi va ichki) bo‘linuvchi va ma’lum rekvizitlarga ega elektron hujjat hisoblanadi. Elektron hujjat hisob-varaqasini yuritish har bir foydalanuvchiga ruxsat etiladi. Elektron hujjat rahbariyat tomonidan elektron raqamli imzo qo‘yilgandan so‘ng uni o‘zgartirish imkoni bo‘lmaydi. «E-HUJJAT» davlat va tijorat korxonalarida elektron hujjat almashish tizimini yuritish uchun mo‘ljallangan. «E-HUJJAT» mamlakatimizda ishlab chiqilgan algoritmlar asosida yaratilgan ilk dasturiy ta’minot bo‘lib, quyidagi asosiy vazifalarni bajaradi: • davlat va tijorat korxonalarining lokal va korporativ tarmoqlari orqali himoyalangan elektron hujjat almashuvini boshqarish; • Respublikamizda ishlab chiqilgan «Elektron raqamli imzo» to‘g‘risidagi, «Elektron hujjat aylanishi» to‘g‘risidagi qonunlar, axborot va kommunikatsiya yo‘nalishidagi dasturlarni hayotga tatbiq etish; • markazlashgan ele1ktron hujjat almashish tizimini yaratish. «E-HUJJAT» quyidagi imkoniyatlarni yaratadi: • elektron hujjatlarni elektron raqamli imzo, shifrlash, kalit almashish tizimlari orqali maxfiyligini va butunligini ta’minlash; • elektron hujjatlarni markazlashgan holda saqlash, almashish va foydalanuvchilarning ishlarini yengillashtirish; • foydalanuvchilarning shaxsiy hujjatlarini shifrlangan holda saqlash. e_28_06_2013_2 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING QONUNI ELEKTRON HUJJAT AYLANISHI TO’G’RISIDA 2017-09-30 14:22:11 1665 (O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to’plami, 2004 y., 20-son, 230-modda) 1-modda.Ushbu Qonunning maqsadi Ushbu Qonunning maqsadi elektron hujjat aylanishi sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat. 2-modda.Elektron hujjat aylanishi to’g’risidagi qonun hujjatlari Elektron hujjat aylanishi to’g’risidagi qonun hujjatlari ushbu Qonun va boshqa qonun hujjatlaridan iboratdir. Agar O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida O’zbekiston Respublikasining elektron hujjat aylanishi to’g’risidagi qonun hujjatlarida nazarda tutilganidan boshqacha qoidalar belgilangan bo’lsa, xalqaro shartnoma qoidalari qo’llaniladi. 3-modda.Elektron hujjat aylanishi sohasidagi davlat siyosati Elektron hujjat aylanishi sohasidagi davlat siyosati elektron hujjat aylanishi keng qo’llanilishini ta’minlashga, elektron hujjat aylanishi ishtirokchilarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishga, elektron hujjatdan foydalanish standartlari, normalari va qoidalarini ishlab chiqishga qaratilgan. 4-modda.Elektron hujjat aylanishi Elektron hujjat aylanishi elektron hujjatlarni axborot tizimi orqali jo’natish va qabul qilib olish jarayonlari yig’indisidan iborat bo’ladi. Elektron hujjat aylanishidan bitimlar tuzish (shu jumladan shartnomalar tuzish), hisob-kitoblarni, rasmiy va norasmiy yozishmalarni amalga oshirish hamda boshqa axborotni uzatishda foydalanish mumkin. 5-modda.Elektron hujjat Elektron shaklda qayd etilgan, elektron raqamli imzo bilan tasdiqlangan va elektron hujjatning uni identifikatsiya qilish imkoniyatini beradigan boshqa rekvizitlariga ega bo’lgan axborot elektron hujjatdir. Elektron hujjat texnika vositalaridan va axborot tizimlari xizmatlaridan hamda axborot texnologiyalaridan foydalanilgan holda yaratiladi, ishlov beriladi va saqlanadi. Elektron hujjat elektron hujjat aylanishi ishtirokchilarining mazkur hujjatni idrok etish imkoniyatini inobatga olgan holda yaratilishi kerak. 6-modda.Elektron hujjatning rekvizitlari Elektron hujjatning majburiy rekvizitlari quyidagilardan iborat: elektron raqamli imzo; elektron hujjatni jo’natuvchi yuridik shaxsning nomi yoki elektron hujjatni jo’natuvchi jismoniy shaxsning familiyasi, ismi, otasining ismi; elektron hujjatni jo’natuvchining pochta va elektron manzili; hujjat yaratilgan sana. Qonun hujjatlarida yoki elektron hujjat aylanishi ishtirokchilarining kelishuvi bilan elektron hujjatning boshqa rekvizitlari ham belgilanishi mumkin. 7-modda.Elektron hujjatning yuridik kuchi Elektron hujjat qog’oz hujjatga tenglashtiriladi va u bilan bir xil yuridik kuchga ega bo’ladi. 8-modda.Elektron hujjatning asl nusxasi Elektron hujjatning bir xil har qaysi aynan nusxasi, basharti u belgilangan tartibda haqiqiy deb tasdiqlangan bo’lsa, asl nusxadir. 9-modda.Elektron hujjatning qog’oz nusxasi Elektron hujjatning qog’oz nusxasi bo’lishi mumkin. Elektron hujjatning qog’oz nusxasi qonun hujjatlarida belgilangan tartibda tasdiqlanadi va saqlanadi. 10-modda.Elektron hujjat aylanishining ishtirokchilari Elektron hujjatni jo’natuvchi va elektron hujjatni qabul qilib oluvchi elektron hujjat aylanishining ishtirokchilaridir. Elektron hujjat aylanishida axborot vositachilari ham ishtirok etishlari mumkin. 11-modda.Elektron hujjatni jo’natuvchi Elektron hujjat rekvizitlarida nomi ko’rsatilgan hamda elektron hujjatni qabul qilib oluvchiga elektron hujjatni jo’natayotgan yuridik yoki jismoniy shaxs elektron hujjatni jo’natuvchidir. 12-modda.Elektron hujjatni qabul qilib oluvchi Elektron hujjatni jo’natuvchi tomonidan elektron hujjat qaysi yuridik yoki jismoniy shaxsga yo’llangan bo’lsa, shu shaxs elektron hujjatni qabul qilib oluvchidir. 13-modda.Axborot vositachisi Elektron hujjat aylanishi bilan bog’liq xizmatlarni shartnoma asosida ko’rsatuvchi yuridik yoki jismoniy shaxs axborot vositachisidir. Axborot vositachisi, agar elektron hujjat aylanishining ishtirokchilari bilan tuzilgan shartnomada boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo’lsa, elektron hujjatlar mazmunini yoki ulardan foydalanish tartibini o’zgartirishga haqli emas. 14-modda.Elektron hujjatni jo’natish Elektron hujjat, agar u bevosita elektron hujjatni jo’natuvchi yoki uning axborot vositachisi tomonidan jo’natilgan bo’lsa, jo’natilgan deb hisoblanadi. Agar qonun hujjatlarida yoki taraflarning kelishuvida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo’lsa, elektron hujjatni jo’natuvchi tomonidan uning bekor qilinishi mumkin bo’lmagan jo’natilish vaqti elektron hujjatni jo’natish vaqti deb hisoblanadi. 15-modda.Elektron hujjatni qabul qilib olish Agar qonun hujjatlarida yoki taraflarning kelishuvida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo’lsa: elektron hujjatni qabul qilib oluvchi tomonidan ko’rsatilgan axborot tizimi orqali elektron manzil bo’yicha elektron hujjat kelib tushgan vaqt elektron hujjat qabul qilib olingan vaqt deb hisoblanadi; elektron hujjat, agar elektron hujjatning qabul qilib olinishini ta’minlagan axborot tizimi hatto boshqa erda joylashgan bo’lsa ham, elektron hujjatni qabul qilib oluvchi turgan joyda qabul qilib olingan deb hisoblanadi. 16-modda.Elektron hujjatlarni saqlash Elektron hujjatlar elektron hujjat aylanishi ishtirokchilari tomonidan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda saqlanishi kerak. Elektron hujjatlarni saqlash chog’ida ulardan erkin foydalanish va ularning qog’oz nusxalarini taqdim etish imkoniyati ta’minlanishi lozim. Elektron hujjatni saqlash muddati, agar qonun hujjatlarida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo’lsa, shunga o’xshash maqsadga mo’ljallangan qog’oz hujjat uchun belgilangan muddatdan kam bo’lmasligi kerak. 17-modda.Elektron hujjat aylanishida elektron hujjatlarni muhofaza qilish Elektron hujjat aylanishida elektron hujjatlarni muhofaza qilish elektron hujjat aylanishining ishtirokchilariga yoki boshqa yuridik va jismoniy shaxslarga zarar etkazilishining oldini olish maqsadida, qonun hujjatlarida belgilangan tartibda amalga oshiriladi. 18-modda.Nizolarni hal etish Elektron hujjat aylanishi sohasidagi nizolar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda hal etiladi. 19-modda.Elektron hujjat aylanishi to’g’risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik Elektron hujjat aylanishi to’g’risidagi qonun hujjatlarini buzganlikda aybdor shaxslar belgilangan tartibda javobgar bo’ladilar. O‘zbekiston Respublikasining 2003 yil 11 dekabrdagi 562-II-sonli «Elektron rakamli imzo to‘g‘risida» qonuni asosida elektron raqamli imzodan foydalanish sohasidagi munosabatlarni tartibga solish belgilab qo‘yilgan. elektron raqamli imzo - yopiq kalitini qo‘llagan holda axborotning kriptografik o‘zgarishi natijasida olingan va imzoning shakllanish vaqtidan boshlab elektron hujjatdagi axborotda xatolik yo‘qligini aniqlovchi hamda imzo kaliti sertifikatini imzo egasiga taalluqligini tekshiruvchi elektron hujjatning rekviziti hisoblanadi; elektron raqamli imzo - elektron hujjatdagi mazkur elektron hujjat axborotini elektron raqamli imzoning yopiq kalitidan foydalangan holda maxsus o‘zgartirish natijasida hosil qilingan hamda elektron raqamli imzo ochiq kaliti yordamida elektron hujjatdagi axborotda xatolik yo‘qligini aniqlash va elektron raqamli imzo yopiq kalitining egasini identifikatsiya qilish imkoniyatini beradigan imzo; elektron raqamli imzoning yopiq kaliti - elektron raqamli imzo kalit vositalaridan foydalangan holda hosil qilingan, faqat imzo qo‘yuvchi shaxsning o‘ziga ma’lum bo‘lgan va elektron hujjatda elektron raqamli imzo yaratish uchun mo‘ljallangan belgilar ketma-ketligi; elektron raqamli imzoning ochiq kaliti - elektron raqamli imzo kalit vositalaridan foydalangan holda hosil qilingan, elektron raqamli imzo yopiq kalitiga mos keluvchi, axborot tizimining har qanday foydalanuvchisi foydalana oladigan va elektron hujjatdagi elektron raqamli imzo kalit haqiqiyligini tasdiqlash uchun mo‘ljallangan belgilar ketma-ketligi; elektron raqamli imzo kalitining sertifikati - elektron raqamli imzoning ochiq kaliti elektron raqamli imzoning yopiq kalitiga mosligini tasdiqlaydigan va elektron raqamli imzo yopiq kalitining egasiga vakolatli organ tomonidan berilgan elektron yoki qog‘oz shaklidagi hujjat; elektron raqamli imzo yopiq kalitining paroli - elektron raqamli imzoning yopiq kalitidan ruxsatsiz tarzda foydalanishdan himoya qilish uchun mo‘ljallangan shartli belgilar ketma-ketligi. elektron raqamli imzoning yopiq kaliti egasi - elektron raqamli imzo kalitini yaratgan (elektron hujjatga imzo qo‘ygan) va vakolatli organ tomonidan uning nomiga elektron raqamli imzo kaliti sertifikati berilgan jismoniy shaxs. elektron raqamli imzo kalit sertifikatini boshqarish - elektron raqamli imzo kalitining sertifikati amal qilishini to‘xtatib turish yoki qayta tiklash yoxud uni bekor qilish. elektron raqamli imzo kalit sertifikatining amal qilish muddati - elektron raqamli imzo kaliti ro‘yxatga olingan vaqtdan boshlab 24 oydan oshmasligi kerak. elektron raqamli imzo kaliti sertifikatini https://e-imzo.uz internet manzilidagi shaxsiy kabinet orqali elektron raqamli imzo kaliti sertifikatining amal qilish muddati tugagunga qadar uzaytirib olish mumkin. ERI kaliti foydalanish kengligi O‘zbekiston Respublikasining 2017 yil 11 sentyabrdagi O‘RQ-445-sonli “Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari to‘g‘risida”, gi qonuniga asosan elektron raqamli imzo elektron hujjatni imzolagan shaxsni identifikatsiyalash uchun mo‘ljallangan bo‘lib, qo‘lda qo‘yilgan imzoning to‘kis analogi hisoblanadi hamda elektron hujjatda aks ettirilgan axborotning o‘zgartirilmasligi va avtorlikni tasdiqlash uchun qo‘llaniladi. Shuningdek, “Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq, elektron raqamli imzo bilan tasdiqlanmagan murojaatlar anonim murojaatlar deb hisoblanadi. ERI kalitni qanday olish mumkin Elektron raqamli imzo kalitlarini ro‘yxatga olish va elektron raqamli imzo kaliti sertifikatlarini berish O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 10 maydagi 348sonli qarori asosida O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi huzuridagi “Yangi texnologiyalar” ilmiy-axborot markazi tomonidan Davlat xizmatlari markazlari orqali amalga oshiriladi. Elektron raqamli imzo kaliti sertifikatlarini olish uchun belgilangan tartibda so‘rovnoma to‘ldiriladi. So‘rovnomani Davlat xizmatlari markazlari yoki https://e-imzo.uz sayti orqali to‘ldirish mumkin. Arizani ko‘rib chiqish va elektron raqamli imzo kaliti sertifikatini olish uzog‘i bilan 40 daqiqa ichida amalga oshiriladi. Elektron raqamli imzo kalit sertifikatini davlat xizmatlari markaziga taqdim etilgan USBflesh xotiraga yuklab olanadi. Elektron raqamli imzo yopiq kalitining paroli vakolatli organ tomonidan so‘rovnomada ko‘rsatilgan mobil telefon raqamiga sms-xabar shaklida yuboriladi. Elektron raqamli imzo yopiq kaliti egasining Davlat xizmatlari markaziga bevosita qilgan arizasi orqali so‘rovnomada ko‘rsatilgan mobil telefon raqami o‘zgartirilishi mumkin. Elektron raqamli imzo yopiq kalitining parolini https://e-imzo.uzsayti arizada ko‘rsatilgan telefon raqami orqali qayta olish mumkin. Elektron raqamli imzo kalit uchun to‘lov shakllari. Arizani ko‘rib chiqishning ijobiy natijasidan so‘ng elektron raqamli imzo kaliti uchun to‘lov amalga oshirilishi lozim. Jismoniy shaxs - O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 6 maydagi PF-5456sonli farmoniga muvofiq eng kam oylik ish haqqining 7% miqdorida, barcha bank kassalari hamda CLICK, PAYME, UPAY, PAYNET, MUNIS va boshqa to‘lov tizimlari orqali amalga oshirishi mumkin. Yuridik shaxsva Yakka tartibdagi tadbirkorlar O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 18 iyuldagi PF4455sonli farmoniga muvofiq eng kam oylik ish xaqining 10 % miqdorida amalga oshirishi mumkin. Elektron raqamli imzo kaliti uchun oldindan to‘lovni Davlat soliq qo‘mitasi ro‘yxatga olish markazining quyidagi bank rekvizitlari orqali amalga oshiriladi: h/r 20210000700431200005 ATB «INVEST FINANCE BANK» MFO 01041, STIR 201589463 Yakka tartibdagi tadbirkorlar ham huddi jismoniy shaxslardek to‘lov tizimlari yoki bank kassalari orqali to‘lovni amalga oshirishlari mumkin. Elektron raqamli imzo kaliti quyidagilarga bepul beriladi: Davlat byudjet tashkilotlariga; Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 10 maydagi 348sonli “Davlat xizmatlari markazlari orqali elektron raqamli imzo kalitini ro‘yxatga olish va elektron raqamli imzo kalitining sertifikatini berish bo‘yicha davlat xizmatlari ko‘rsatishning ma’muriy reglamentini tasdiqlash haqida” gi qaroriga asosan kasb-hunar kollejlari va akademik litseylarning o‘quvchilariga; 2019 yil 8 apreldagi 284sonli “Normativ-huquqiy hujjatlar loyihalarini ishlab chiqish va kelishishning yagona elektron tizimini joriy etishning tashkiliy chora-tadbirlari to‘g‘risida” qaroriga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasiga, Vazirlar Mahkamasiga, vazirliklarga, idoralarga, mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlariga, boshqa davlat organlari va tashkilotlarning rahbarlariga va mas’ul shaxslariga. Elektron raqamli imzo kalitni olish Elektron raqamli imzo kalit egasi shaxsni tasdiqlovchi xujjatning asl nusxasi bilan birga USBflesh xotira taqdim etishi lozim. Jismoniy shaxslar va yakka tartibdagi tadbirkorlar: Shaxsni tasdiqlovchi guvohnomani nusxasi (pasport, harbiy bilet, haydovchilik guvohnomasi yoki shaxsini tasdiqlovchi boshqa hujjat); Elektron raqamli imzo kalitini ro‘yxatdan o‘tkazish va sertifikatni berish uchun imzolangan ariza. Yuridik shaxslar: Yuridik shaxsni vakili – elektron raqamli imzo kalit egasining shaxsni tasdiqlovchi guvohnomani nusxasi (pasport, harbiy bilet, haydovchilik guvohnomasi yoki shaxsini tasdiqlovchi boshqa hujjat); Elektron raqamli imzo kalitning egasi - yuridik shaxsning vakiliga buyruqning tasdiqlangan nushasi yoki ishonchnoma (bunda, murojaat etuvchi elektron raqamli imzo yopiq kalitining egasi bo‘lsa, elektron raqamli imzo kalitining sertifikatini boshqarish uchun yuridik shaxsning xati (ishonchnoma) talab etilmaydi). Elektron raqamli imzo Elektron xizmatlar Davlat xizmatlari Elektron hukumat Soliqlarni elektron to‘lash Elektron hujjatlar repozitoriysi Xizmatlardan foydalanish statistikasi Onlayn NKM Elektron hisobvaraq-fakturalar Mobil ilova O'zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo'mitasi So'ngi yangilanish: 28 январь 2021 | 20:32 Agar saytda xatolik topsangiz matnni belgilab Ctrl+Enter bosing ©2001 - 2021. Barcha huquqlar himoyalangan. Sayt materiallaridan foydalanganda saytga havola ko'rsatilishi shart. Saytdagi barcha materiallardan quyidagi litsenziya bo‘yicha foydalanish mumkin: “Creative Commons Attribution 4.0 International" my.gov.uz lex.uz Ilm, ma'rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili Investitsion salohiyat Soliq sohasiga oid ma'lumotlar lug'ati Jamoatchilik fikrini o'rganish DSQ faoliyati to'g'risidagi axborot uchun so'rov Foydali havolalar Davlat ramzlari Soliq-servis Soliq organlarida xizmat Aloqa
Fuqarolar murojatlari
Mobil ilova Sayt talablari (71) 244-98-98 Ishonch telefoni Elektron hújjet hám elektron hújjet almasinuvi Hújjet túsinigi. Hújjet -tekst, dawıs yamasa suwret formasında jazılǵan informaciya bolıp, zaman hám mákanda uzatıw hám de saqlaw hám jámiyetlik tárepinen paydalanıw ushın mólsherlengen materiallıq ob'ekt bolıp tabıladı. Hújjet túrleri. Hújjet túrleri - hújjetlerdi óz formasına kóre tómendegi túrlerge ajıratıw múmkin: Tekstli hújjetler. Qaǵazǵa jazıw mashinası, qol yamasa informaciya kommunikatsiya quralları járdeminde túsirilgen qanday da mánis beretuǵın sózler izbe-izligi bolıp tabıladı. Dawıslı hújjetler. Dawıs penenjazıw quralları járdeminde jazıp alınǵan dawıslı informaciya. Suwretli hújjetler. Fotosurat, reń suwret jemisi. Elektron hújjet. Elektron hújjet Ózbekstan Respublikasınıń “Elektron hújjet aylanıwı tuwrısında”gi 2004 jıl 29 apreldegi 611-II san Sheshimine qaray tómendegishe tariyplanadi. Elektron formada belgilengen, elektron cifrlı qolmenen tastıyıqlanǵan hám elektron hújjettiń onı identifikaciya qılıw (teńib alıw ) múmkinshiligin beretuǵın basqa rekvizitlariga (maǵlıwmatlarǵa ) iye bolǵan informaciya elektron hújjet bolıp tabıladı. Elektron hújjet texnika qurallarından hám informaciya sistemaları xızmetlerinen hám de informaciya texnologiyalarınan paydalanılǵan halda jaratıladı, ishlov beriledi hám saqlanadı. Elektron hújjet elektron hújjet aylanıwı qatnasıwshılarınıń usı hújjetti aqıl etiw múmkinshiligin inabatqa alǵan halda jaratılıwı kerek. Dástúriy hám elektron hújjet almaslaw. Ádetde hújjetlerdi dástúriy tárzde almaslaw processinde pochta xızmeti zárúrli rol oynaydı. CHunki pochta xızmetiniń tiykarǵı waziypası posılkalardı óz mánzillerine jetkizip beriwden ibarat esaplanadi. Bul jaǵdayda hújjetler konvertga solinadi hám baylanıs bólimine tapsırıladı. SHundan keyin pochta xızmeti xızmetkerleri tárepinen hújjet kerekli adreske jónetiledi hám jetkiziledi. Elektron hújjetlerdi almaslaw sisteması bolsa dástúriy hújjet almaslaw sistemasınan azmaz parq etiledi. Bunda hújjet elektron kóriniste kompyuter, telekommunikatsiya hám Internet tarmaǵı arqalı uzatıladı. Elektron hújjetlerdi almaslaw processinde arnawlı qánigelestirilgen sistemalardan (E-hújjet) yamasa elektron pochta xızmetinen paydalanıladı. Elektron hújjet almaslaw sistemalarında hújjetlerdi uzatıw júdá operativ ámelge asıradı. Qol jáne onıń áhmiyeti. Qol - hújjettiń haqıyqıylıǵın hám jibergen fizikalıq shaxsqa tiyisli ekenligin tastıyıqlaytuǵın insannıń fiziologikalıq ózgesheligi. Qol arqalı insannıń shaxsı hám de ol jazǵan hújjettiń haqıyqıylıǵı anıqlanadı. Móhir jáne onıń áhmiyeti. Móhir - hújjettiń haqıyqıylıǵın hám qandayda bir bir yuridikalıq shaxsqa tiyisli ekenligin tastıyıqlaytuǵın tastıyıq bolıp tabıladı. Móhirler óziniń bólek formasına iye bolıp, tiykarınan hújjetlerdiń hám odaǵı qollardıń aslligini tastıyıqlaydı. Elektron cifrlı qol. Elektron cifrlı qol Ózbekstan Respublikasınıń “Elektron cifrlı qol tuwrısında”gi 2003 jıl 11 dekabr degi 562-II san Sheshimine qaray tómendegishe tariyplanadi. Elektron cifrlı qol - elektron hújjet degi usı elektron hújjet informaciyaın elektron cifrlı qoldıń jabıq giltidan paydalanǵan halda arnawlı ózgertiw nátiyjesinde payda etińan hám de elektron cifrlı qoldıń ashıq gilti járdeminde elektron hújjet degi informaciyada qátelik joq ekenligin anıqlaw hám elektron cifrlı qol jabıq giltining iyesin identifikaciya qılıw múmkinshiligin beretuǵın qol; Elektron cifrlı qol - xabar yamasa hújjet pútinligin hám avtorınıń xaqiqiyligini tekseriwde qollanılatuǵın hám shaxs imzosini tolıqlıǵınsha ornın basa alatuǵın hújjetke tiyisli tastıyıq bolıp tabıladı. Ol informaciya - kommunikatsiya sistemaları arqalı uzatılıp atırǵan hújjetlerdi hám informaciyalardı haqıyqıylıǵın tekseriwde qollanıladı. Elektron cifrlı qoldan móhir ornında paydalanıw. Elektron cifrlı qoldan móhir ornında da paydalanıw da múmkin, bunda tek hám tek hújjetke tiyisli elektron cifrlı qol hújjet degi barlıq ózgerislerdi yamasa ózgertiwlerdi kórsetip beredi. Onıń ushın elektron cifrlı qol yuridikalıq shaxs nomiga, yaǵnıy kompaniya hám shólkemler nomiga ruyxatdan ótkeriledi. Elektron hújjettiń rekvizitlari. Elektron hújjettiń rekvizitlari tómendegilerden ibarat : elektron cifrlı qol; jiberiwshi yuridikalıq shaxstıń atı yamasa jiberiwshi fizikalıq shaxstıń famılıyası, atı hám ákesiniń atı ; jiberiwshiniń pochta hám elektron adresi; hújjet jaratılǵan sáne. Nızam hújjetleri tiykarında yamasa elektron hújjet aylanıwı qatnasıwshılarınıń shártlesiwinde basqa rekvizitlar da belgileniwi múmkin. Elektron giltler hám sertifikatlar. Elektron cifrlı qoldıń jabıq gilti - bul tek hújjet avtorına málim bolǵan hám elektron hújjette elektron cifrlı qoldı payda etiw ushın mólsherlengen belgiler izbe-izligi. Elektron cifrlı qoldıń ashıq gilti bul elektron hújjettiń kim tárepinen jiberilganligini anıqlaw jáne onı haqıyqıylıǵın tasdiklashda qollanılıwı mólsherlengen belgiler izbe-izligi. Elektron sertifikatlar - bul sertifikatsiya sisteması qaǵıydalarına qaray belgilengen talaplarǵa kóre elektron cifrlı qol qurallarınıń muwapıqlıǵın tastıyıqlaw ushın hám de elektron cifrlı qol giltining sertifikatı elektron cifrlı qoldıń ashıq giltining elektron cifrlı qoldıń jabıq giltiga sáykesligin tastıyıqlaytuǵın hám elektron cifrlı qol jabıq giltining iyesine ruyxatga alıw orayı tárepinen berilgen hújjet. Elektron hújjet almaslaw sistemaları. Elektron hújjet almaslaw sistemaları Ózbekstan Respublikasınıń “Elektron hújjet aylanıwı tuwrısında”gi 2004 jıl 29 apreldegi 611-II san Sheshimine qaray tómendegishe tariyplanadi hám iskerlik júrgizedi. Elektron hújjet almaslaw sistemaları - elektron hújjetlerdi informacion-kommunikaciya sisteması arqalı jıberiw hám qabıllaw processleri jıyındısı. Elektron hújjet aylanıwınan pitimler (sonday-aq shártnamalar ) dúziw, esap -kitaplardı, rásmiy hám rásmiy bolmaǵan jazıwmalarni ámelge asırıw hám de taǵı basqa informaciyalardı almaslawda paydalanıw múmkin. Túrli kompaniyalardıń avtomatlastırılgan sistemaları arasında standartlastırılgan forma daǵı jumıs penenhújjetleriniń (buyırtpalar, esap nomerleri hám sh. k.) málim forma daǵı elektron almasinuvi elektron hújjet almasinuvi sistemasın belgileydi. «E-HUJJAT» elektron hújjet aylanıw sistemasın rawajlandırıw jolları 28. 06. 2013 Sútin: Túsindiriw hám oy-órisler. Avtor : Sh. Sindarov. e_28_06_2013 Házirgi kúnde respublikamızda islep turǵan sistemalardıń o'nga jaqın túri bar. Eń keń qollanilayotgan sistemalar milliy kárxanalar tárepinen islep shıǵılǵan «Germes», «E-Hújjet», «FIDO-DOCFLOW» sistemaları hám de sırt el kompaniyaları tárepinen islep shıǵılǵan Efrat, Lotus penenDomino hám basqalar. Qollanilayotgan sistemalardıń tiykarǵı kemshiligi elektron hújjetke yuridikalıq mártebe beriw imkaniyatınıń joq ekenligi hám kóplegen sistemalardı paydalanıwshılardıń isletiw procesi quramalılıǵı esaplanadı. Házirgi kúnde tek ǵana «E-Hújjet» sistemasında yuridikalıq mártebe beriw múmkinshiligi bar. «Germes» sistemasında bolsa bul jumıs penenámelge asırılıp atır. Bunnan tısqarı, sistemalardıń tiykarǵı bólegi Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesiniń 1999 -jıl 29 -mart daǵı 140 -sanlı Sheshimi menen tastıyıqlanǵan «Ózbekstan Respublikası ministrlikleri, mámleket komitetleri, keńseleri, korporatsiyalari, konsernlari, awqamları, kompaniyaları hám basqa oraylıq mákemeleri apparatlarında jumıs penenjúrgiziw hám atqarıw qadaǵalawın shólkemlestiriw boyınsha jollama»si tiykarında islep shıǵılmaǵan. Búgingi kúnde Respublika kóleminde elektron hújjet almasinuvi engizilip, jámi 67, 8 protsentti quraydı. Keńseler ishinde qaǵazsız hújjet aylanıwı informaciya qurallarınıń rawajlanıwı menen birgelikte alıp barıladı, sebebi elektron hújjet aylanıwınıń tiykarǵı komponentlerinen biri informaciya quralları esaplanadi. Búgingi kúnde informaciya quralların rawajlandırıwǵa sarplanatuǵın ǵárejetler muǵdarı YaIM'ga salıstırǵanda 5 protsentti quraydı. BMTTD'ning Cifrlı rawajlanıw programması tárepinen tayarlanǵan «Mámleket basqarıwında informacion-kommunikaciya texnologiyaları. Ulıwma túsinikler. Jáhán tajtribasi. Ózbekstanda engiziw keleshekleri» maǵlıwmatlarına tayansak, elektron húkimetti ámelde qóllaw boyınsha mámleketler arasında AQSH birinshi orında 68, 3% muǵdarda elektron húkimet engizilgen. Ózbekstanda da bul process penenaqırǵı bes jıllıqta 2-3 esege artqanini kóremiz. Respublikamızda elektron hújjet aylanıw sisteması jáne onı engiziwde baylanıs hám informaciyalastırıw tarawı qánigeleri tárepinen jaratılıp atırǵan oylap tabıw hám de ratsionalizatorlik usınıslarınıń ornı kútá úlken. Áne sonday perspektivalı jańalıqlardan biri — pán-texnika hám marketing izertlewleri orayı tárepinen jaratılǵan «Kriptografik kommunikatsiya, autentifikatsiya hám jasırın giltler generatsiyasining diaekspotensial sistemasın jaratıw usılı» oylap tapqanı bolıp tabıladı. Ózbekstan Respublikasınıń milliy kriptografik algoritmların jaratıw, olardı jetilistiriw hám informaciyanı kriptografik qáwipsizliklewdiń milliy programmalıq hám apparat -programmalıq quralların islep shıǵıw Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2007-jıl 3-apreldegi «Ózbekstan Respublikasında informaciyanıń kriptografik qáwipsizligin shólkemlestiriwge tiyisli ilajlar tuwrısındaǵı» 614-sanlı sheshiminde birinshi náwbettegi wazıypa etip qoyılǵanlıǵın esapqa alsaq, usı oylap tabıw bul qarardıń atqarılıwın támiyinlewde zárúrli áhmiyetke iye esaplanadı. Shet el tájiriybesin izertlew hám úyreniw rawajlanıwdıń jańa baǵdarların ashıp beredi. Búgingi kúnde dúnya boyınsha maǵlıwmatlar procent esabında 1-suwretde keltirilgen. Joqarıda analiz etilgen Rossiya elektron hújjet aylanıw sisteması dúnya boyınsha 6% úleske iye bolıp, bul kútá úlken kórsetkish esaplanadı. Sistemanıń Respublikamızda qollanıw atırǵan qorǵawlanǵan elektron hújjet aylanıw «E-HUJJAT» sistemaların jaratıwda usı shet el shólkemlerdiń tájiriybesine tayanǵan halda alıp barılıwına tiykarlanǵan. e_28_06_2013_1 Elektron hújjet aylanıw sistemasınıń tiykarǵı elementi bolıp, bir neshe túrge (kiretuǵın, shıǵıwshı hám ishki) bóliniwshi hám málim rekvizitlarga iye elektron hújjet esaplanadı. Elektron hújjet esap -betasini júrgiziw hár bir paydalanıwshına ruxsat etiledi. Elektron hújjet administraciya tárepinen elektron cifrlı qol qoyılǵannan keyin onı ózgertiw múmkinshiligi bolmaydı. «E-HUJJAT» mámleket hám kommerciya kárxanalarında elektron hújjet almaslaw sistemasın júrgiziw ushın mólsherlengen. «E-HUJJAT» mámleketimizde islep shıǵılǵan algoritmlar tiykarında jaratılǵan dáslepki programmalıq támiynat bolıp, tómendegi tiykarǵı wazıypalardı atqaradı : • mámleket hám kommerciya kárxanalarınıń lokal hám korporativ tarmaqları arqalı qorǵawlanǵan elektron hújjet almasıwın basqarıw ; • Respublikamızda islep shıǵılǵan «Elektron cifrlı imzo» tuwrısındaǵı, «Elektron hújjet aylanıwı» tuwrısındaǵı nızamlar, informaciya hám kommunikatsiya baǵdarı daǵı programmalardı turmısqa qollanıw etiw; • oraylasqan elektron hújjet almaslaw sistemasın jaratıw. «E-HUJJAT» tómendegi múmkinshiliklerdi jaratadı : • elektron hújjetlerdi elektron cifrlı qol, shifrlaw, gilt almaslaw sistemaları arqalı jasırınlıǵın hám pútkilligin támiyinlew; • elektron hújjetlerdi oraylasqan halda saqlaw, almaslaw hám paydalanıwshılardıń jumısların jeńillestiriw; • paydalanıwshılardıń jeke hújjetlerin shifrlanǵan halda saqlaw. e_28_06_2013_2 O'ZBEKISTON RESPUBLIKASINING QONUNI ELEKTRON HUJJAT AYLANISHI TO'G'RISIDA 2017-09 -30 14:22:11 1665 (Ózbekstan Respublikası Nızam hújjetleri kompleksi, 2004 y., 20 -san, 230 -element ) 1-element. Bul Nızamnıń maqseti Bul Nızamnıń maqseti elektron hújjet aylanıwı salasındaǵı munasábetlerdi tártipke salıwdan ibarat. 2-element. Elektron hújjet aylanıwı tuwrısındaǵı nızam hújjetleri Elektron hújjet aylanıwı tuwrısındaǵı nızam hújjetleri bul Nızam hám basqa nızam hújjetlerinen ibarat esaplanadi. Eger Ózbekstan Respublikasınıń xalıq aralıq shártnamasında Ózbekstan Respublikasınıń elektron hújjet aylanıwı tuwrısındaǵı nızam hújjetlerinde názerde tutılǵanınan basqasha qaǵıydalar belgilengen bolsa, xalıq aralıq shártnama qaǵıydaları qollanıladı. 3-element. Elektron hújjet aylanıwı salasındaǵı mámleket siyasatı Elektron hújjet aylanıwı salasındaǵı mámleket siyasatı elektron hújjet aylanıwı keń qollanılıwın támiyinlewge, elektron hújjet aylanıwı qatnasıwshılarınıń huqıqları hám nızamlı máplerin qorǵawǵa, elektron hújjetten paydalanıw standartları, normalari hám qaǵıydaların islep shıǵıwǵa qaratılǵan. 4-element. Elektron hújjet aylanıwı Elektron hújjet aylanıwı elektron hújjetlerdi informaciya sisteması arqalı jıberiw hám qabıl qılıp alıw processleri jıyındısınan ibarat boladı. Elektron hújjet aylanıwınan pitimler dúziw (sonday-aq shártnamalar dúziw), esap -kitaplardı, rásmiy hám rásmiy bolmaǵan jazıwmalarni ámelge asırıw hám de taǵı basqa informaciyanı uzatıwda paydalanıw múmkin. 5-element. Elektron hújjet Elektron formada belgilengen, elektron cifrlı qolmenen tastıyıqlanǵan hám elektron hújjettiń onı identifikaciya qılıw múmkinshiligin beretuǵın basqa rekvizitlariga iye bolǵan informaciya elektron hújjet bolıp tabıladı. Elektron hújjet texnika qurallarından hám informaciya sistemaları xızmetlerinen hám de informaciya texnologiyalarınan paydalanılǵan halda jaratıladı, ishlov beriledi hám saqlanadı. Elektron hújjet elektron hújjet aylanıwı qatnasıwshılarınıń usı hújjetti aqıl etiw múmkinshiligin inabatqa alǵan halda jaratılıwı kerek. 6 -element. Elektron hújjettiń rekvizitlari Elektron hújjettiń májburiy rekvizitlari tómendegilerden ibarat : elektron cifrlı qol; elektron hújjetti jiberiwshi yuridikalıq shaxstıń atı yamasa elektron hújjetti jiberiwshi fizikalıq shaxstıń famılıyası, atı, ákesiniń atı ; elektron hújjetti jiberiwshiniń pochta hám elektron adresi; hújjet jaratılǵan sáne. Nızam hújjetlerinde yamasa elektron hújjet aylanıwı qatnasıwshılarınıń shártlesiwi menen elektron hújjettiń basqa rekvizitlari da belgileniwi múmkin. 7-element. Elektron hújjettiń yuridikalıq kúshi Elektron hújjet qaǵaz hújjetke teńlestiriledi hám ol menen birdey yuridikalıq kúshke iye boladı. 8-element. Elektron hújjettiń túp nusqası Elektron hújjettiń birdey hár qaysı áyne nusqası, eger ol belgilengen tártipte haqıyqıy dep tastıyıqlanǵan bolsa, túp nusqa bolıp tabıladı. 9 -element. Elektron hújjettiń qaǵaz nusqası Elektron hújjettiń qaǵaz nusqası bolıwı múmkin. Elektron hújjettiń qaǵaz nusqası nızam hújjetlerinde belgilengen tártipte tastıyıqlanadi hám saqlanadı. 10 -element. Elektron hújjet aylanıwınıń qatnasıwshıları Elektron hújjetti jiberiwshi hám elektron hújjetti qabıl etip alıwshı elektron hújjet aylanıwınıń qatnasıwshıları bolıp tabıladı. Elektron hújjet aylanıwında informaciya dáldalshıları da qatnasıwları múmkin. 11-element. Elektron hújjetti jiberiwshi Elektron hújjet rekvizitlarida atı kórsetilgen hám de elektron hújjetti qabıl etip alıwshına elektron hújjetti jo'natayotgan yuridikalıq yamasa fizikalıq shaxs elektron hújjetti jiberiwshi bolıp tabıladı. 12-element. Elektron hújjetti qabıl etip alıwshı Elektron hújjetti jiberiwshi tárepinen elektron hújjet qaysı yuridikalıq yamasa fizikalıq shaxsqa jibergen bolsa, sol shaxs elektron hújjetti qabıl etip alıwshı bolıp tabıladı. 13-element. Informaciya dáldalshısı Elektron hújjet aylanıwı menen baylanıslı xızmetlerdi shártnama tiykarında kórsetiwshi yuridikalıq yamasa fizikalıq shaxs informaciya dáldalshısı bolıp tabıladı. Informaciya dáldalshısı, eger elektron hújjet aylanıwınıń qatnasıwshıları menen dúzilgen shártnamada basqasha qaǵıyda názerde taza bolsa, elektron hújjetler mazmunın yamasa olardan paydalanıw rejimin ózgertiwge haqılı emes. 14-element. Elektron hújjetti jıberiw Elektron hújjet, eger ol tikkeley elektron hújjetti jiberiwshi yamasa onıń informaciya dáldalshısı tárepinen jiberilgen bolsa, jiberilgen dep esaplanadı. Eger nızam hújjetlerinde yamasa táreplerdiń shártlesiwinde basqasha qaǵıyda názerde taza bolsa, elektron hújjetti jiberiwshi tárepinen onıń biykar etiliwi múmkin bolmaǵan jo'natilish waqıtı elektron hújjetti jıberiw waqıtı dep esaplanadı. 15-element. Elektron hújjetti qabıl qılıp alıw Eger nızam hújjetlerinde yamasa táreplerdiń shártlesiwinde basqasha qaǵıyda názerde taza bolsa : elektron hújjetti qabıl etip alıwshı tárepinen kórsetilgen informaciya sisteması arqalı elektron mánzil boyınsha elektron hújjet kelip túsken waqıt elektron hújjet qabıl etip alınǵan waqıt dep esaplanadı ; elektron hújjet, eger elektron hújjettiń qabıl etip alınıwın támiyinlegen informaciya sisteması hátte basqa erda jaylasqan sonda da, elektron hújjetti qabıl etip alıwshı turǵan orında qabıl etip alınǵan dep esaplanadı. 16 -element. Elektron hújjetlerdi saqlaw Elektron hújjetler elektron hújjet aylanıwı qatnasıwshıları tárepinen nızam hújjetlerinde belgilengen tártipte saqlanıwı kerek. Elektron hújjetlerdi saqlaw sıyaqlında olardan erkin paydalanıw hám olardıń qaǵaz nusqaların usınıw múmkinshiligi támiyinleniwi kerek. Elektron hújjetti saqlaw múddeti, eger nızam hújjetlerinde basqasha qaǵıyda názerde taza bolsa, soǵan uqsas maqsetke mólsherlengen qaǵaz hújjet ushın belgilengen múddetten kem bolmawi kerek. 17-element. Elektron hújjet aylanıwında elektron hújjetlerdi qorǵaw Elektron hújjet aylanıwında elektron hújjetlerdi qorǵaw elektron hújjet aylanıwınıń qatnasıwshılarına yamasa basqa yuridikalıq hám fizikalıq shaxslarǵa zálel etkazilishining aldın alıw maqsetinde, nızam hújjetlerinde belgilengen tártipte ámelge asıriladı. 18-element. Dawlardı sheshiw Elektron hújjet aylanıwı salasındaǵı dawlar nızam hújjetlerinde belgilengen tártipte sheshiledi. 19 -element. Elektron hújjet aylanıwı tuwrısındaǵı nızam hújjetlerin buzǵanlıq ushın juwapkerlik Elektron hújjet aylanıwı tuwrısındaǵı nızam hújjetlerin buzǵanlikda ayıplı shaxslar belgilengen tártipte juwapker boladılar. Ózbekstan Respublikasınıń 2003 jıl 11 dekabr degi 562-II-sanlı «Elektron rakamli qol tuwrısında» nızamı tiykarında elektron cifrlı qoldan paydalanıw salasındaǵı munasábetlerdi tártipke salıw belgilep qoyılǵan. elektron cifrlı qol - jabıq giltini qollaǵan halda informaciyanıń kriptografik ózgeriwi nátiyjesinde alınǵan hám qoldıń qáliplesiw waqtından baslap elektron hújjet degi informaciyada qátelik joq ekenligin anıqlawshı hám de qol gilti sertifikatın qol iyesine tiyisligini tekseriwshi elektron hújjettiń rekviziti esaplanadı ; elektron cifrlı qol - elektron hújjet degi usı elektron hújjet informaciyaın elektron cifrlı qoldıń jabıq giltidan paydalanǵan halda arnawlı ózgertiw nátiyjesinde payda etińan hám de elektron cifrlı qol ashıq gilti járdeminde elektron hújjet degi informaciyada qátelik joq ekenligin anıqlaw hám elektron cifrlı qol jabıq giltining iyesin identifikaciya qılıw múmkinshiligin beretuǵın qol; elektron cifrlı qoldıń jabıq gilti - elektron cifrlı qol gilt qurallarından paydalanǵan halda payda etińan, tek qol qo'yuvchi shaxstıń ózine málim bolǵan hám elektron hújjette elektron cifrlı qol jaratıw ushın mólsherlengen belgiler izbe-izligi; elektron cifrlı qoldıń ashıq gilti - elektron cifrlı qol gilt qurallarından paydalanǵan halda payda etińan, elektron cifrlı qol jabıq giltiga uyqas penenkeliwshi, informaciya sistemasınıń hár qanday paydalanıwshısı paydalana alatuǵın hám elektron hújjet degi elektron cifrlı qol gilt haqıyqıylıǵın tastıyıqlaw ushın mólsherlengen belgiler izbe-izligi; elektron cifrlı qol giltining sertifikatı - elektron cifrlı qoldıń ashıq gilti elektron cifrlı qoldıń jabıq giltiga sáykesligin tastıyıqlaytuǵın hám elektron cifrlı qol jabıq giltining iyesine kepillikli organ tárepinen berilgen elektron yamasa qaǵaz formasındaǵı hújjet; elektron cifrlı qol jabıq giltining parolı - elektron cifrlı qoldıń jabıq giltidan ruxsatsız tárzde paydalanıwdan qorǵaw ushın mólsherlengen shártli belgiler izbe-izligi. elektron cifrlı qoldıń jabıq gilti iyesi - elektron cifrlı qol giltini jaratqan (elektron hújjetke qol qoyǵan ) hám kepillikli organ tárepinen onıń nomiga elektron cifrlı qol gilti sertifikatı berilgen fizikalıq shaxs. elektron cifrlı qol gilt sertifikatın basqarıw - elektron cifrlı qol giltining sertifikatı ámel etiwin toqtatıp turıw yamasa qayta qayta tiklew yoxud onı bıykarlaw. elektron cifrlı qol gilt sertifikatınıń ámel qılıw múddeti - elektron cifrlı qol gilti dizimge alınǵan waqıttan baslap 24 aydan aspawı kerek. elektron cifrlı qol gilti sertifikatın https://e-qol. uz internet adresindegi jeke kabinet arqalı elektron cifrlı qol gilti sertifikatınıń ámel qılıw múddeti tugagunga shekem uzaytırıp alıw múmkin. ERI gilti paydalanıw keńligi Ózbekstan Respublikasınıń 2017 jıl 11 sentyabr degi O'RQ-445-sanlı “Fizikalıq hám yuridikalıq adamlardıń shaqırıwları tuwrısında”, gi nızamına tiykarınan elektron cifrlı qol elektron hújjetti imzolagan shaxstı identifikaciyalaw ushın mólsherlengen bolıp, qolda qoyılǵan qoldıń to'kis penenanalogi esaplanadı hám de elektron hújjette sáwlelendirilgen informaciyanıń ózgertirilmasligi hám avtorlikni tastıyıqlaw ushın qollanıladı. Sonıń menen birge, “Fizikalıq hám yuridikalıq adamlardıń shaqırıwları tuwrısında”gi Ózbekstan Respublikası nızamlarına muwapıq, elektron cifrlı qolmenen tastıyıqlanmagan shaqırıwlar anonim shaqırıwlar dep esaplanadı. ERI giltni qanday alıw múmkin Elektron cifrlı qol giltlerin dizimge alıw hám elektron cifrlı qol gilti sertifikatların beriw Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesiniń 2018 jıl 10 maydaǵı 348 sonli sheshimi tiykarında Ózbekstan Respublikası Mámleket salıq komiteti janındaǵı “Jańa texnologiyalar” ilimiy-informaciya orayı tárepinen Mámleket xızmetlerin orayları arqalı ámelge asıriladı. Elektron cifrlı qol gilti sertifikatların alıw ushın belgilengen tártipte sorawnama toldırıladı. Sorawnamanı Mámleket xızmetlerin orayları yamasa https://e-qol. uz saytı arqalı toltırıw múmkin. Arzanı kórip shıǵıw hám elektron cifrlı qol gilti sertifikatın alıw uzog'i menen 40 minuta ishinde ámelge asıriladı. Elektron cifrlı qol gilt sertifikatın mámleket xızmetlerin orayına usınıs etilgen USBflesh yadqa júklep olanadi. Elektron cifrlı qol jabıq giltining parolı kepillikli organ tárepinen sorawnamada kórsetilgen mobil telefon nomerine sms-xabar formasında jiberiledi. Elektron cifrlı qol jabıq gilti iyesiniń Mámleket xızmetlerin orayına tikkeley etken arzası arqalı sorawnamada kórsetilgen mobil telefon nomeri ózgertiliwi múmkin. Elektron cifrlı qol jabıq giltining parolın https://e-qol. uzsayti arzada kórsetilgen telefon nomeri arqalı qayta alıw múmkin. Elektron cifrlı qol gilt ushın tólew formaları. Arzanı kórip shıǵıwdıń unamlı nátiyjesinden keyin elektron cifrlı qol gilti ushın tólew ámelge asırılıwı kerek. Fizikalıq shaxs - Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2018 jıl 6 maydaǵı PF-5456 sonli pármanına muwapıq eń kem aylıq jumıs penenhaqqining 7% muǵdarında, barlıq bank kassaları hám de CLICK, PAYME, UPAY, PAYNET, MUNIS penenhám basqa tólew sistemaları arqalı ámelge asırıwı múmkin. Yuridikalıq shaxsva Jalǵız tártip degi isbilermenler Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2012 jıl 18 iyuldagi PF4455 sonli pármanına muwapıq eń kem aylıq jumıs penenxaqining 10 % muǵdarında ámelge asırıwı múmkin. Elektron cifrlı qol gilti ushın aldınan tólewdi Mámleket salıq komiteti dizimge alıw orayınıń tómendegi bank rekvizitlari arqalı ámelge asıriladı : h/r 20210000700431200005 ATB «INvEST FINANCE BANK» MFO 01041, STIR 201589463 Jalǵız tártip degi isbilermenler de tap fizikalıq shaxslar sıyaqlı tólew sistemaları yamasa bank kassaları arqalı tólewdi ámelge asırıwları múmkin. Elektron cifrlı qol gilti tómendegilerge biypul beriledi: Mámleket byudjet shólkemlerine; ministrler Mákemesiniń 2018 jıl 10 maydaǵı 348 sonli “Mámleket xızmetlerin orayları arqalı elektron cifrlı qol giltini dizimge alıw hám elektron cifrlı qol giltining sertifikatın beriw boyınsha mámleket xızmetlerin kórsetiwdiń basqarıw reglamentın tastıyıqlaw haqqında” gi sheshimine tiykarınan kásip-óner kolledjleri hám akademikalıq liceylerdiń oqıwshılarına ; 2019 jıl 8 apreldegi 284 sonli “Normativlik-huqıqıy hújjetler joybarların islep shıǵıw hám kelisiwdiń birden-bir elektron sistemasın engiziwdiń shólkemlestirilgen ilajları tuwrısında” sheshimine muwapıq Ózbekstan Respublikası Prezidenti Admınıstratsiyasiga, ministrler Mákemesine, ministrliklerge, keńselerge, jergilikli atqarıw etiwshi húkimet shólkemlerine, basqa mámleket shólkemleri hám shólkemlerdiń basshılarına hám juwapker shaxslarına. Elektron cifrlı qol giltni alıw Elektron cifrlı qol gilt iyesi shaxstı tastıyıqlaytuǵın hújjettiń túp nusqası menen birge USBflesh yad usınıwı kerek. Fizikalıq shaxslar hám jalǵız tártip degi isbilermenler: Shaxstı tastıyıqlaytuǵın gúwalıqtı nusqası (pasport, áskeriy bilet, aydawshılıq gúwalıǵı yamasa shaxsın tastıyıqlaytuǵın basqa hújjet); Elektron cifrlı qol giltini dizimnen ótkeriw hám sertifikattı beriw ushın imzolangan arza. Yuridikalıq shaxslar : Yuridikalıq shaxstı wákili - elektron cifrlı qol gilt iyesiniń shaxstı tastıyıqlaytuǵın gúwalıqtı nusqası (pasport, áskeriy bilet, aydawshılıq gúwalıǵı yamasa shaxsın tastıyıqlaytuǵın basqa hújjet); Elektron cifrlı qol giltning iyesi - yuridikalıq shaxstıń wákiline buyrıqtıń tastıyıqlanǵan nushasi yamasa isenim xatı (bunda, shaqırıq etiwshi elektron cifrlı qol jabıq giltining iyesi bolsa, elektron cifrlı qol giltining sertifikatın basqarıw ushın yuridikalıq shaxstıń xati (isenim xatı ) talap etilmeydi. Download 280.43 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|