Tashqi xotira. Tayanch iboralar

12.2. Shaxsiy kompyuterning tizimli qurilmalari
Mikroprotsessordan va tizimli xotiradan tashqari tizimli platada boshqa muhim kompyuterning ishlashini ta’minlovchi modullar ham joylashgan: uzulish va bevosita ega bo‘lish, takt generatori, tizimli taymer, bufer mikrosxemalari, shina kontrolleri va ho kazo. Zamonaviy kompyuterlarda juda katta integral sxemalar qo‘llaniladi, ular oldingi modellar bilan to‘liq apparat va dasturiy moslikni ta’minlaydilar. Bu mikrosxemalarni mikrosxemalar to‘plami yoki chipset (chipset) deb ataydilar. Ko‘pchilik mikrosxema to‘plamiga tashqi kontroller kirib, tarkibiga ikkita uzilish kontrollerini hamda ikkita xotiraga bevosita ega bo‘lish kontrllerini, taymer, real vaqt soatini va shuningdek CMOS-xotirani oladi.
Takt generatori. Tizimli takt generatori mikroprotsessorni, barcha kontrollerlarni va tizimli shinani ishlashi uchun sinxro signal ishlab chiqaradi. Takt chastotasini yuqori turg‘unligini ta’minlash va ularni issiqdan mustaqilligini ta’minlash maqsadida kvarsli rezonatordan foydalaniladi, yaʻni o‘z tebranishlarining yuqori turg‘unligiga ega bo‘lgan chastotali kvars kristallari. Odatda tizimli plata tarkibida bir necha kvars rezonatorlari bo‘lib, ularning har biri qurilmalarni o‘zining takt chastotasi bilan ta’minlaydi. Protsessorning takt chastotasini tizimli platadagi ulovchi moslama orqali o‘rnatish mumkin. Bu foydalanuvchiga protsessorni yaxshi ko‘rsatkichli boshqa protsessorga almashtirish orqali o‘z kompyuterini modernizatsiyalash imkoniyatini beradi, yaʻni ancha yuqori takt chastotasiga mo‘ljallangan protsessorga. Ba’zida protsessorni o‘ziga hisoblangan chastotadan ancha yuqori chastotada ishlashga majbur qilishga erishish mumkin bo‘ladi, ammo bu yerda extiyotkor bo‘lishga rioya qilish kerak, chunki chastotani oshirish isteʻmol quvvatini va mikrosxemaga yuklamani oshirishdan tashqari ishlashida xatoliklarga hamda buzilishlarga olib kelishi mumkin, bu holatlar faqat alohida ish tartibida namoyon bo‘ladi, masalan, ko‘p masalali ish tartibida.
486 va Pentium protsessorlari asosidagi kompyuterida tizimli shinani sinxronizatsiyalashtirish va protsessorlardagi ichki chastotani ko‘paytirish uchun tayanch takt chastotasini bo‘lish qo‘llaniladi. Masalan, 486DX2-66 protsessorida 33,3 MGs takt chastotani ikkiga ko‘paytirish ishlatiladi, Pentium protsessor oilasida 2,5 ga (60 MGs tayanch chastotasida protsessor chastotasi 150 MGs) ko‘paytirish qo‘llaniladi yoki 3 ga (66,6 MGs tayanch chastotada protsessor chastotasi 200 MGs).
Umumiy holda kompyuterda quyidagi takt chastotalar mavjud bo‘ladi:
-Host Bus Clock (CLK21N) – bu tayanch chastota (protsessor shinasining tashqi chastotasi). Aynan shu chastotadan boshqa chastotalar olinadi va aynan shu ulash moslamalari orqali tizimli platada o‘rnatiladi (djamperlar orqali);
-CUP Clock (Core Speed) – bu protsessorning ichki chastotasi bo‘lib, bu chastotada uning hisoblovchi yadrosi ishlaydi. Host Bus Clock bilan bir xil bo‘lishi mumkin yoki uni 1,5; 2; 2,5; 3; 4 ga ko‘paytirish orqali olish mumkin. Ko‘paytirish protsessorning konstruksiyasida inobatga olingan bo‘lishi kerak.
-ISA Bus Clock (ATCLK, BBUSCLK) – bu ISA (SYSCLK signali) tizimli shina takt chastotasi. Standart bo‘yicha u 8 MGs ga yaqin bo‘lishi kerak, lekin uni BIOS Setup da Host Bus Clock chastotasini bo‘lish koeffitsiyenti orqali tanlash imkoniyati mavjud. Baʻzida kompyuter ISA shinasining chastotasi 20 MGs atrofida bo‘lganda ham ish qobiliyatini saqlab qoladi, ammo odatda ISA kengaytirish platasi 8 MGs hisobidan kelib chiqqan holda loyihalashtiriladi va katta chastotalarda u ish faoliyatini to‘xtatadi. Ikki xissa ko‘p chastotada kompyuter ikki hissa tez ishlaydi deb ishonish kerak emas. Xotiraga bevosita ega bo‘lish kanallari uchun tizimli platada yana bitta takt signali SCLK ishlatiladi, uning chastotasi odatda ISA Bus Clock chastotasining yarmini tashkil etadi.
-PIC Bus Clock – bu PCI tizimli shinasining takt chastotasi, u standart bo‘yicha 25 – 33,3 MGs bo‘lishi kerak. Uni odatda Host Bus Clock chastotasini kerakli koeffitsiyentga bo‘lish orqali olinadi. Kompyuterlarda uni 75 yoki hatto 83 MGs gacha oshirish imkoniyati inobatga olingan, lekin ishonchlilik nuqtai nazaridan ishlash jarayonini standart tafsiya etgan qiymatlar chegarasida olib borish kerak.
-VLB Bus Clock – bu lokal shina VLB chastotasi bo‘lib, PIC Bus Clock bir xil aniqlanadi.