Tayanısh tu`sinikler: «Dala orfeyi» Ájiniyaz zamaniniń gumanisti, «Bozataw» poemasi, adam qádriniń jirshisi, «Bul du`ńyaniń kórki adam balasi»

2. Ajiniyaz shiğarmalarindağiinsan filosofiyasi

Saxiy tábiyattiń jaqti duńyağa dim sarań silaytuğin ádeti ol xaliqtiń aqil-oy álemindegi ájayip, sap taza, ayriqsha tulğani juda bir siyrek qubilis retinde jaratiwi. Biz sóz qilayin degen danishpan babamizda tariyxqa bir ózi kelgen. Xalqimizdiń milliy sanasiniń shamshiraği. Duńyani tereń hám ótkir tanip, kollektivlik hám jeke es aqildi biriktirip qaraqalpaq xalqiniń ruwxiyatiniń zahirasin duzip hám oni duyim jurtqa jetkergen ulli ulama.

Jámiyetlik turmista hám sotsialliq tarawda hámme nárse uzliksiz rawajlanadi. Hár bir jańa tariyxiy turmis adamlar aldina jańa wziypalar qoyadi. Bul bir qansha kórkem shiğarmalardiń kópshiliginde tiyisli bolip, olar hár jillari biziń aqilimizdi iyelep, qáliplesiwimizge tásir etsede, keyin biziń ushin basqa aktual máselelerdi qozğağan kórkem shiğarmalarğa orin beredi. Buniń sebebi ol avtorlardiń anaw yaki minaw waziypalardi sheshe otira jergilikli ómir keńisliginiń arği jağindaği óz qaharmanlariniń táğdirin kóre almawinan soniń menen qatar, sebep hám nátiyjeniń qospali baylanisiniń kóp ólshemin máńgi gulleniwshi hám máńgi ósip órkenlewshi insan degen hasil zattiń kewil keshirmelerin, pák tuyğilarin, hadal juregin toliq tereń asha almawinan boliwi kerek. Al, Ajiniyaz filosofiyasi ol toparğa kirmeydi. Ol adam janiniń keń masshtabtaği insaniyliq qatnaslarin, keskin dramasiniń ápiwayi hám tereń baylanisin asha otira, rawajğa mádet beretuğin, ótkendegini, házirgini hám keleshekti aniq ańlawğa ilham hám tiykar bağishlaytuğin, máńgi jańalaniwshi, máńgi yoshlandiriwshi miyras. Oniń shiğarmalariniń tásirliligi sonda ol ózin oylandirip hám tolğandirip, otiratuğin ómir shinliğin oniń betinen qarpimaydi, tereńnen uńiledi, jeke ala salmay ishki qirtislari menen qosa qopara kórsetedi. Turmis xkayasin qoldan boyap jasandiliqqa aparmaydi, óz tur tusı menen, tabiyğiy qálpinde janlandiradi.

Ajiniyaz qaraqalpaq poeziyasiniń áiyemgi zamannan beri qáliplesken góne dásturine, óziniń tikkeley janaliğin qosqan novator shayir. Oniń qosiq qatarlarindaği quraniy sózler olardiń sheberlik penen qiyistiriliwi sińqildağan jağimli sesler berip jurekti eljiretiui oniń novatorliğin kórsetse, qosiklarindaği qirğawildiń párindey qulpirğan mazmun menen obrazdi burinnan soń hesh kim kórip bilmegen kórkem kelbetine jetkizgenlikten oni ulli reformator shayir retinde de bahalaw mumkin. Buniń bul ózgesheliklerin basqa shayirlar menen salistirğanda olardiń ishinde attiń alasinday bilinip turatuğinliğinanda kóremiz. Sonliqtan oni ádebi aqil - oydiń shamshiraği, poeziyanin biyik mamani, adam janiniń japakeshi dep uliğlaw orinli boladi.

Feodalliq - patriarxatliq jámiyettegi qaraqalpaq xalkiniń minez qulqi, siri, sipati, uru araliq tartislar, jawgershilik, kushliniń hálsizge jábir - japasi, qun aliw, jer dawi, jesir dawi, baylardiń menmenligi, oyli, bilimli Ajiniyazdiń qiyalin sharlatip oylandirdi hám tolğandirdi. Bul másele oğan duńyada adamniń orni, oniń imani, insabi hám lázzeti, miyneti haqqinda tereń pikirlerdi payda etti. Ol oylardiń nátiyjesinen oniń falsafasinda jeke adamlar menen birge, bir tutas xaliqtiń insaniyliğin ardaqlaytuğin oniń ulliliğin suretleytugin («Ellerim bardi»), tuygilari menen qosa, oniń imanin ushirğan quğin, surginlerin («Bozataw») tutas kóreseń ham adam ruxiniń kókke jetetuğin qádir qimbatligin ańlaysań.

Adamzattin tabiğiy qásiyeti danaliqqa umtiliu, olay bolsa Ajiniyaz falsafasi oniń azamatliq pozitsiyasi menen astarlas, aqilliliqqa jol kórsetiwge qaratilğan poeziya.

Kórkem oner shiğarmalari, ásirese poeziya danaliqtan shiğadi hám danaliqqa jeteleydi. Falsafaliq oylaw arqali adam duńya ráhátin, lázzetin hám qisiwmetin tusınedi. Ol poeziyada aniq rawshan kórinedi. Belgili grek falsafashisi Plutarx «falsafa menen shuğallanğisi kelgen hár bir adam poeziyasiz bolmaydi. Ol poeziyaliq shiğarmalardi izertlegennen baslap-aq falsafalaudi uyrenedi» degen edi.

Belgili sóz ustasi, V.G.Belinskiy` «poeziya menen falsafa bir birin toliqtirip ğana qoymay, olardiń geyde putkilley miiday aralasip ketetuğinliği sonshelli, qaysi bir falsafalik tuuindini poemaliq shiğarma dep nağiz poeziyaliq miyrasti haqiyqiy falsafaliq dástan dep ataytuğinimiz dawsiz^á «

Putkil shiğis duńyasinda sonday-aq qaraqalpaqlardada gumanitarliq bilimlerdiń qai qaysisinda, meyli ol tariyxpa, falsafama, psixologiya, pedagogikama, etika, estetikama poeziya menen sabaqlas ekenligin ziyalilar erteden - aq tusıngen.

Belgili Aristofan poeziyaniń áhmiyetin «puxaralardi aqilli hám jaqsiraq qiliwğa járdem beriude oqiw qanday kerek bolsa, eresekler ushinda poeziya sonday fariz dep uyretse, ataqli Strabon «puxaralardi aqilli qiliwshi birinshi falsafa bul poeziya bolip esaplanadi « dep tujirimlağan.

Plutarx óziniń «jaslardi tárbiyalaw haqqinda» degen miynetinde «taza falsafa awir qabil etiletuğin zat, yağniy eritilip jumsartilmağan vinoğa uqsaydi. Soniń ushin falsafani poeziyada eritip jumsartiw zárur, olay bolmasa ol payda beriw uqipliğin joğaltadi» dep korsetedi.

Ajiniyaz falsafasi oniń poeziyasinda jumsartilip, oniń jeke mapiniń qiyqanliğinan shiqpay, jámiyetlik qarardin hám iskerliktin ónimi retinde kórinedi. Sebebi ol jasalmali emes, jámiyet girdabiniń jemisi. Ajiniyaz jámiyettegi qiyan keski oyinlardi ashti. Oni analizledi, óz poeziyasinda oğan filoso-fiyaliq tus berdi.

Ajiniyaz poeziyaniń dáreklerine kelsek onda ol biziń kóz aldimizda kópti kórgen, kóp ellerde bolğan biraz ilimlerdi uyrengen, shiğis ádebiyatinan xabardar bolğan alimdi elesletemiz. Albette, Alla bergen tábiyğiy talantlar óz - ózinen qanat jayip, qáliplesip kete bermeydi. Oniń ushin miynet shegip, kóz nurin, mańlay terin ayamay, tinimsiz oqip uyrenip, kitap betlerine ğana siyip turğan haqiyqatliq sirlarin biliw zárur. Ajiniyaz Qosibay uli óziniń torchestvoliq iskerliginde usılay etip ulli allamalardiń bay ruxiy miyraslarin oqip - uyrenip, olardiń almastay ótkir pikirlerinen nár aliw arqali xalqimizdi qayil qilip, olarğa ruwxiy házlik bergen suyikli shayiri bolip qáliplesti.

Hárbir adam álbette poetikaliq házlikke umtiladi. Sebebi ol ózinshe bir ulken jámiyetlik talap bolip esaplanadi. Óytkeni jemiyet tek birden bir «praktikaliq» hám «prozaliq» isler menen yağniy ózin ózi saqlaw, qayta óndiriw isi menen uzaq jasay almaydi. Ol quwaniw talabinda, muratqa jetiw háwesinde jasaydi. Albette tabiyğiy talaplardiń orinlaniwda qandayda bir qanaatlaniwshiliqti beredi. Lekin ol qanaat seziwlik bolsa, poeziya tárepinen haz etiw bul ruwxiyliq hám sezimtalliq bolip, ol aqil - oyğa, jurekke qaratilip, bir qiziq «oyin» siyaqli eriksiz ózine tartadi. Mine óziniń poeziyasin estetikaliq maqsetke qaratip xaliqqa poetikadan haz etiw baxitin bergen ulli kórkem sóz ustasi Ajiniyaz boladi.

Ajiniyazdiń kóp ellerdi aralawi, bolajaq shayirdiń aldina gózzalliqtiń hám ádepliliktiń, adam qatnasindaği birinshi elementlerin tağida bir ayqin kórsetedi. Ol bul saparlarda shinliq, qayirliliq, gózzalliq duńyasin taniwi keńeyip, oğan hár qiyli adamlar menen janasiwğa hám sáwbetlesiwge janli hám ótkir talap tuwiladi. Nátiyjede oğan keleshekte jámiyetlik turmistiń real sferasinda aktiv háreket etip, qaraqalpaq eliniń qospali qatnasina aralasiwğa iytermeledi. Jemiyettegi real turmis kolleziyasin, qayirliliq penen jawizliqtiń soğisqanin («Kórin»), muhabbat hám óshpenliktiń ayqasiwlarin kóredi. Bunnan keyin ol duńya mashqalasinan bezip, ózin poeziya hám bilim duńyasina bağishlap, xaliqtiń bul duńyada adalatli hám aqilğa tiykarlanip itibarli ómir quriwina umtiliwiniń shaydasi boliwdiń jolin izledi. Nátiyjede adamlardi jawizliqqa, ruuxiy jarliliqqa, jalatayliqqa qarsi gureske shaqiradi, olardi sotsialliq adalatsizliqqa qarsi sezimin oyatip, haqiyqiy gumanizm ideyasin taratadi. Oniń gumanizmi ápiuayi adamdi álpeshlew, adamniń insaniyliq qásiyetin, háwesin oniń suyispenshiligin, qiynaliwin, jek kóriwshiligin, qayirli isin qudayday siylaudi táriplep, adamdi sol sezimlerdiń putkilley qol astina alip, oniń óziniń jaqsiraq boliwina, adamiyliraq boliwina jol kórsetedi. Ajiniyaz gumnizmi ápiuayi, tábiyğiy talap adamniń miynetke qatnas talabiniń qádimiyligi siyaqli oniń basina pitken ádeti hám miynnetsiz qayirliliği. Yağniy adamniń turmisindaği kundelikli sapasi hám qásiyeti hám miyrim - shapaati.

Ajiniyaz lirikasin duńyağa belgili Shiğis lirikasiniń, yağniy Omar Hayam, Xafiz siyaqli ataqli lirik shayirlardiń shiğarmalari menen qatar turatuğin lirika dep qarawğa boladi. Sebebi Ajiniyazdiń lirikasida, shiğis lirikasina tán bolğan konkret adamğa esaplanilğan. Bunda lirikaliq qaharman jeke, qaytalanbaytuğin, ózinshe tulğa. Ol barliğin óz deminde tartip turğan duńya menen óziniń sheksiz kóp turli baylanislarina iye sezimlerdiń qol astinda. Bunda adam abstrakli emes, al tiri tábiyğiy, sezimler, quwanishlar iyesi. Onda sotsialliq yaki nravliq, jawizliq, ózimshil despotizmniń, feodalliq zorliqtiń, fanatikaliq dinshilliktiń, qarańği ádetlerdiń, ustem nadanliqtiń, uzliksiz háweskóyliktiń qáwpinen qutqargan sezimge hám quwanishqa hár bir adamniń hakili ekenligi kórsetiledi. Ajiniyaz poeziyasinda hár bir adamniń baxitqa, erkinlikke házlikke, shinliqti biliwge zorliqsizliqqa, qaratilğan turmisin adalatli quriwğa, tiyisli xuquqlari poetikaliq formada, tereń mazmun menen berilgen. Onda o duńyadaği emes jerdegi ómirdiń bahaliliği hám qaytalanbaytuğinliği dálillengen. Ol ólgennen keyingi ómirdiń emes, al házirgi ómirdiń bahaliliğin belgilegen. Ol barliq tirishiliktiń ájeliniń bolatuğinliğin barliq isenimi menen tusıne otira, óziniń jeke bolmisindaği hár bir máuritke quwaniwğa, qorshağan duńyadaği gózzalliqtiń hár qanday kórinisine shadlaniwğa shaqirgan.

Shiğis lirikasiniń lázzetli yoshi, qaytalanbaytuğin ápiwayiliği, jurekti eljiretetuğin tásiri, qosiqtiń saldamliliği, uykesimligi, pikirler uyqasliği, máseleniń qonimliği álleqashan batis oyshillarin terbendirgen. Misali duńyaga belgili shayir Iogan Vol`fgang Gete óziniń «Arqa - shiğis devoninda» degen kitabinda Xafizdi oqiğannan háuijlenip minaday qosiq qatarlarin jazğań

«Qosiqtiń záruri aziği,

“ázzeldiń ken jazigi,

Shayirlar bilip qoysinlar,

Tórt nárse oniń qaziği.
Shirin zivan ses bolsin,

Kulaq, jurek quwansin,

Awel muhabbatka bayla,

Suygiden qosiq demdi alsin.

Onnan soń jańlasin qadaq,

Móldiregen qip-qizil sharap,

Suyisken hám ishkenlerden,

Duńyada kim bar baxitliraq.

Jánede aytqanday babalar,

Eske al, qanli sawashlar,

Sebebi jeńisler shağinda

Qaharmanlar qudayday siylanar.

Aqirğisi shin qálbimdegi kózler,

Jawizliqqa qatti náfretlener,

Sebebi gózzalliq biziń dostimiz,

Jawlasimiz barliq nákasler.

Ardaqlasań usı tórt kushti,

Dáslepki tábiyatinda hám yoshli,

Sonda sen hám Xafizge uqsap,

Xaliq yadinda ólmeyseń máńgi. (Avtordiń orisshadan tárjimasi)

Hafizge qoyilğan baha, Ajiniyazğada tura keletuğini sózsiz. Ajiniyazda adamniń ishki keshirmelerin oniń ruhiy duńyasiniń hár qiyli awhalin asha otira oniń talpiniwshiliğin, muhabbatin, danaligin, qoriqpasliğin, batirliğin, ádilliginin jerlik tiykarin, insaniyliq kelbetin sáwlelendirgen. Oldá «Eger bir kulip qarasa sol Shrazdiń janani, jolina berer edim Samarkandu Buxarani» degen Xafizge uqsap, qaraqalpaq gózzalinin jolina «Alti uriw Qonirattiń bárin sadaqa» etip qoymastan, «putkil duńyaniń hámmesin sadaqa etip jirlağan.» Ol zamanda yağniy shidamasliq jek kóriwshilik, teńsizlik, qorqitiw kushi ustemlik surip turğan waqitlarda, erkin hám batil oylar qudalanğan dáwirde, adamniń joqari bahaliligi oniń jerde qedirine jetiw haqqinda shaqirik ańsat bolmadi. Ajiniyaz ol «qarańğida» óziniń shin jurekten shiqqan sózi menen shin, adamiy talapti kóteriwdi óziniń tariyxi uaziypasi dep, ol talaptiń uliwma áhmiyetligin, máńgiligin poeziya arqali duńyağa jaydi.

Ajiniyazda Xafiz siyaqli duńya danalariniń bahasina iye boliui mumkin edi. Sebebi oniń salmaqli sózi, ótkir oyi, danaliq pikirleri putkil adamzatqa xizmet etkendey mumkinshiligine iye boldi. Lekin sol dáwirdegi Qaraqalpaqstanniń jámiyetlik - siyasiy, ekonomikaliq awhali, oni onday biyikke kóterip, dańqin duńyağa tarata almadi. Oni Ajiniyazdiń ózide tusınip

«Jol boyina uygen hasil yugimdi,

Bazarğa eltkendey qárwan bolmadi»

dep keltirip, ol dáwirdegi qaraqalpaqlardiń duńya bazarina shiqqanday awhaliniń bolmağanliğin duris keltiredi.

Ajiniyaz Allani moyinlap hám oğan shin jurekten isene otirip, jerdegi turmisti suyiudi dawam ete beredi. Ómirdin quwanishin, adamniń hallaslağan jeke sezimin, hár qanday qadağan-liqtan azat muhabbattiń kushin ayawlisiniń qaytalanbaytuğin sirli kelbetin jirladi. Ol muhabbat degen adamniń uaziypasi, bahitqa talpiniwi haqqinda shayirliq sózdiń karamatli kushin kórsetti. Bunda ol hámmenin diqqatin teń insaniyliq páziyletke awdarip hálsizge, keuilsizge járdem beriwge shaqirdi.

Oniń shiğarmalarindagi Shiğis lirikasinda orin alğan janr falsafalik lirika «zukdiyat» tereń tamir alğan. Olardiń bir misali oniń «Dáwran bolmadi» degen qosiğinda aniq kórinedi. Ol ómirdiń « ishi - tisi ármanli» yağniy hámmemizge ármanli bir kem duńyani yağniy bul «beshkunlik» duńyada dáwrandi suriude.

«Shóllerde juwirğan ahiw jeyrandi,

Sayad alğan shelli dáwran bolmadi» dep adam omirinin tez xem evolyutsiyalik kubilis ekenligin korsetedi.Shininda adam bul mergen, ańshi yağniy sayad ol ómirinshe arman duzedi, onin izinen quwadi, shóllerde juwirgan armanğa usağan, ahu etken jayrandi háues etedi. Duńya bul jeyran oni alaman degenshe qansha uaqit, qansha miynet, qansha aqil kerek. Mine bulardiń hámmesin jámlestirip jayrandi iyeleymen degenshe dáwir adamniń ómiri. Ol jayranga jetiw adamniń ulken tabisi retinde filosofiyalik oylar.

Adamniń ómiri toliwdan - tasiwdan, tógiliwden - qaytiwdan turadi. Ol hesh uaqit birdey bolip otpeydi, kuuanish - kaygi, baxitlilik - qapaliliq joldas. Keuildiń kóterińkiligi hám páseyiui nizamliq. Soniń ushinda Ajiniyaz «Qirman tayar uaqta bermey shamalin, shamal berse atar qirman bolmadi» dep sol bir kem duńyani tereń tusındire kele, «hasil jukti» alip bariw ushin «káruan ótken uaqta meniń tushimnan, kónil mulkim jolğa ánjam bolmadi» dep alğaw - dalğaw duńyaniń zańliliğin tusıniuge shaqirip adamlardi dógerekke kózin aship qarawğa undedi.

Sonday -aq ol óziniń falsafaliq lirikasinda óz dáwraniniń kemshiligin «mende bir biy qaygi zaman bolmadi» («Kerek» )x.t.b. dep hám duńyadaği kushlilerge olardiń islep atirğan jawizliğiniń jazasin tartatuğinliğin hár tárepleme bildiredi. Soniń menen qatar qaharman adamniń haqiyqat tábiyatin sáwlelendiriwde shidamliliqti talap etken joqari ruwxiyliğin, yağniy uliwma adalatsizliq basqarip, adamsizliq hurmette bolğan duńyada («Kerekti», «Bolurmi») adamniń bolmisiniń, ruwxiyliğiniń abzalliğin hám oni jetilistiriw jollarin kórsetedi.

Ajiniyaz adamğa isendi, oniń jeke sapasi bolgan xaqiyqatliqtiń hám qayirliliqtiń quwanish hám gózzalliqtiń kusheyiuin kusedi. Ol adamğa omir tek baylik jiynau ushin berilmegen («Xarun ne boldi») Ne ushin olay, degen soraudi ortağa shiğarip oğan adamlarğa sózde emes al iste kórinetuğin suyispenshilik tiykarği bayliq dep juwap berdi.

Duńyada hayalğa baylanisli gózzalliq álemi, ádebiyatttiń mangilik shakirigi. Ol jandi terbetetugin suliu xem sirli obrazlardiń galeriyasi. Shinina kelgende jámiyet tariyxi muhabbat tariyxi dewge boladi. Sebebi suyispenshilik tásirinen qansha ózgerisler, muhabbat tásirinen qansha táripler payda bolmadi. Ol qansha ájayiplar dóretpedi.

Ajiniyaz hayaldi jámiyetlik ortaniń uyitqisi` bul duńyaniń rawshani, jánnet totisi, aqili kámil uydin biykesi hám abroyi retinde adamzatka tanitadi.

Ajiniyaz lirikasinda jariq duńyaga jaqsiliq ushin, baxit ushin kelgen jas adamniń muhabbati, janiniń siri tek suyiu ushin ğana jaratilğan kun sáwlesine usaytuğin deneniń kushli hám názik dirildisine takabbil.

Ajiniyaz poeziyasiniń muhabbat falsafasi` muxabbat izlep sharq urip, parwana bolip, uyqidan bezip turgğn qiz jigittiń jureginiń lupili. Oniń qosiqlari ağil - tegil aqtarilğan shayirdiń siri emes, bul hámmege tán tap - taza, móp - móldir, suttey appaq hak sezim, keuil jaylawinda kólbeń qaqqan kóksağim, dár`yaday shalqip jatqan asaw ağis, alip ushqan ushqir qiyal.

Ajiniyaz poeziyasinda máńgi eski, máńgi jańa muhabbat, erli - zayip máselesi uliwma insaniy másele dárejesine kóterilip, oniń bay hám gózzal mazmuniniń falsafa dialektikasi tiykarinda («Qiz bala kamalğa kelse») aship beriw menen birge hayal zatiniń qimbatliğina móldir muhabbat hám tereń hurmet kókemlik dengeyinde jarqin obrazdiń, aynimas inanimniń shirağinda sáwlelengen.

Ajiniyaz bul máselede arab duńyasindaği muhabbatti tusıniudiń (kommunistlerdiń` «proletariat muxabbatqa shaqirip otiriwdi bilmeydi» degen tapsirmalarina tikkeley qarama-qarsi) bayram ekenligin, barliq sezimlerdiń házligi ekenligin toliq biledi.

«Juz ópisip ál salisip oynasam,

Sonda xaytu - bayram etken sáudigim»

Shininda da arab duńyasinda muxabbatqa judá ulken áhmiyet berilgen. Basqa dinlerde denelik muxabbat ushin adam dozaqta jansa, Shiğista hár bir adamğa, musılman beyishinde jasaytuğin eki peri siyliq etiledi. Shiğis duńyağa «Miń bir tun» gózzalliqqa siyiniw, ápiuayi shadli adamniń tábiyat penen unlesiu kul`ti siyaqli ájayip dóretpeni berdi. XV-XVI ásirlerde sheyx Nafzavidiń «Jupar iyisli bağ» - degen shiğarmasinda muxabbat ishqisinindaği deneniń kul`ti^á oniń ájayip lázzeti toliği menen sáulelenip, ol duńyağa belgili ishqi shaydasi Mopassan arqali Evropağa tarap, Angliya hám Frantsiya iqlasbentlerin óziniń aniqliği hám hayran qalarliq ashiq - aydinliği menen esten tandirğan.

Arablarda adam denesine hám ózine tázim etiudiń ádiuli kórsetpeleri bar. Olar bir birewge ayriqsha qatnas, ózgeshe qushaqlaw, ózinshe ópiu, ózgeshe kóz taslaw, ózgeshe tiyip ketiw bolsa, adamniń denesine tázim etiw máselesinde deneniń hesh bir muyeshi ol kórsetpeniń názerinen sirtta qalmağan. Olardiń teńewleride de lábleri piste, tishleri hinji marjan, qashlari káman, kirpigi oq, qara kóz, zulpi qundiz, sózi ásel, qipsha bel, juzi shámshi kamar degen Ajiniyaz teńewleri siyaqli ájayip. Suyiskenler bir biri menen ushirasarda dáret alip, unamli hám suliw kiyimlerine oranip, tağinshaqlarin tağip, ózin ózi talpindiradi. Ushirasqanda áste áste, basqishpa-basqish birinshi házlikten ekinshisine onnan sezimlik házliktiń shińina qaray jilislaydi. Óziniń dám tatiw sezimin esitiw hám kóriw sezimlerin toydirğannan keyin ğana olar basqa sezimlerdi toydiriu ushin atliğiwğa tayin, kózday janip turğan sezimge jol beredi. Bul barliq denelik sezimlerdiń qosilisip órteniwi («Jismimdi órtedi bawirim giriyani» Ajiniyaz) shiğistaği muxabbat házliginiń bas ózgesheligi.

Sonliqtan Ajiniyazdiń muxabbat jiri mistikaliq emes, real sezimlik móldir hám duńyadaği barliq nákaslikke qarsi turatuğin muhabbat. Ishki putinlik, ózin joytqan qalisliq, muhabattan kuyip janiwiniń shin qálbinen shiğatuğinliği hám haqiyqatliği - Ajiniyazdiń lirikaliq qaharmanlariniń tiykarği belgisi.

Shayir shadliq ákelgen muxabbattiń hám ayraliqtiń dártlerin eń áhmiyetli qubilis dárejesine kóteredi. Misali` Bozatawli názalim» de muhabbattin shoqqisi, kewil káwsari, quwanish máuriti kórsetilse, «Shiqti jan» degen qosiğinda ayraliqtiń dártinen bir saattiń bir kunge tatiytuğinliğin bildirse, jerdegi insaniy muhabbattiń bolmistiń ulli bahaliliği hám oniń ójetligin jeńip bolmaytuğin tábiyat stixiyasina teń ekenligin tuydirip, ol lirikani duńyalik dárejege kóteredi. «Ishqi láshkeriniń dáhshat sárkabi, Bul amanat jandi tánnen bezdirer». Qarańiz denedegi ishqi láshkeriniń tásiri qanday dárejede kushliW. Soniń ushin suyiskenlerden artiq baxitlilar hám batirlar joq. Erkinen gárezsiz «kápir kózin musılmandi azğirip, biyshara Ziyuardi dinnen bezdiriwde» muhabbattin ájayip stixiyaliq kushi.

Ajiniyazda muxabbat jeńisi nákaske, jalğanğa, zorliqqa hukim. Ol hukim biziń kunimizge shekem estafetasin uzbey áuladtan awladqa berip kiyatir. Sebebi ol Luy Aragonniń aytqaninday «Tek muhabbat haqqinda aytińiz, qalğanlariniń hámmesi jinayat-shiliq» degen siyaqli deviz adamzat juregine sińip alğan.

Insan falsafasi házirgi dáwirde birinshi orinlarğa shiğip atirğan jağdayda adamdi hurmettiń hám qádirdiń orayina qoyğan Ajiniyaz ideyalari, batistaği falsafashilardiń pikirlerine tuwra keledi. Aytayiq belgili falsafashi A.Kamyu ózinin «Nemis dostima xatlar» degen miynetinde insan ideyasin alğa surip` «Bul duńyaniń mánisin tek insan izleydi. Bul duńyada hesh bolmağanda bir haqiqat bar – bul insan haqiyqatidur.

Soniń ushin áweli insandi qutqariw kerek»^á dese, tağida «Jaziwshiniń háreketi adamlardi birlestiriuge olardiń arasinda tatiwliq kópirin quriwğa xizmet qiladi. Jaziwshi óz qálbiniń keńligin belgileytuğin eki nárseni imkaniyatqa qaray orinlawğa razi boliwi kerek. Bular haqiyqat ushin hám azatliq ushin xizmet qiluidur»^ğ Bunnan biz ádebi tvorchestvoniń qádimnen kiyatirğan qásiyetin kóriu menen birge oniń Ajiniyazdiń filosofiyasina tuwra keletuğuğinliğin ańğaramiz. Insan filosofiyasi Ajiniyazdiń shigğrmalariniń tiykarği fundamenti bolip onda azatliq ushin xizmet qiliu, haqiyqat ushin guresip adamniń tábiygiy huqiqi ekenligi toliq hám aniq kórsetilgen.

«Sámek olur, suwdan ayrilsa bir kun,

Qanati suw bolsa ushalmas suylin». yamasa

«Erjigit qayğu jep kunde qan isher.,

Nesip ayra tuship elden ayrilsa» degen qatarlari erkinliktiń, azatliqtiń áhmiyetin joqari bahalawdiń misali.

Ajiniyaz qaraqalpaq poeziyasiniń áyyemgi zamannan beri qáliplesken dásturine óziniń tikkeley jańaliğin qosqan shayir. Oniń qosiq qatarlarindaği sózlerdin, sheberlik penen qiyistiriliwi sińğirlağan jağimli sesler berip, jurekti eljiretiwi oniń janashilliğin kórsetip, qirğawildiń párindey qulpirğan mazmun menen obrazdi burinnan soń heshkim kórip-bilmegen kórkem kelbetine jetkizilgenlikten oni ulli reformator shayir retinde de bahalaw mumkin. Buniń bul ózgesheliklerin basqa shayirlar menen salistirğanda olardiń ishinde attin qasqasinday bilinip turatuğinliğinan da kóremiz. Sonliqtan, oni aqil-oydiń shamshiraği, poeziyaniń biyik mamani, adam janinin japakeshi dep uliğlaw orinli boladi. Adamlarğa shiğarmalardan gózzalliqti izlew tán qubilis. Eger adamnin suliwliqqa uzliksiz talpiniwi bolmağanda, jerde gózzalliq degen tusınik bolmas edi. Duńya gózzal, sheksiz, kóp qiyli. Sol duńyaniń jańa boyawlarin aship, jańa tereńliklerine shumiw, demek xaliqqa xizmet etiw gózzalliq ideyasina xizmet etiw bolip tabiladi.

Mine endi, usı hárqiyli tereńlerden bayliq shiğariw, duńya kórinisleriniń ráńbárenligin shiyrin ziban menen («Sóylegil shiyrin zibanim») jetkeriw Ajiniyazdiń sheberliginits dáregi. Ajiniyaz bul máselede «sózdin siyqirliğin, qosiqtiń hikmetin» (Hádis) tusıne otirip, xaliqtiń siyqirli sózin shirayli etip kiyindirip, oy-pikirdi qozdirip, estetikaliq jaqtan suliwliği ushin sózdin seslik, uyqasliq, mazmunliq táreplerin kusheyte otirip, qssiqtiń mánisin hám formasin duziw, oniń dógeregin tep-tegis qilip «sózdin sumliq sirin ashiw» shayirdiń ulken sheberligi. Ol ápiwayi adamlardin kundelikli gápindegi sózlerdiń járdeminde poetikaliq qosiqti jasap, mazmuni boyinsha ótkir, ritm hám sesligi uyqasimli, hikmetti, gózzalliqti dóretken.

Albette, Ajiniyaz shiğarmalariniń hámmesi toliği menen tásirsheń, jurek sazina jilawlanğan dep aytiw qiyin. Buniń sebebiniń biri, biziń oyimizsha, Ajiniyazdiń geypara shiğarmalariniń qoljazbasi bolmawi. Soniń menen qatar, kóp sanli Ajiniyaz shiğarmalarin jiynawshilardiń sawapli miynetin izertlewshilerdin de qáte-kemshiliklerge jol qoyiwi. Oniń poetikasin zamanğa say ońlaw ushin mańizin jumsartiw yamasa oniń «jońqalarin, ayamay shawip taslaw» usıli, oğan ádewir ziyan bergen siyaqli. Ajiniyaz shiğarmalariniń elege deyin toliq jiynağiniń shiqpağanliğiniń ózi, biziń kemshiligimiz bolsa, hár saparği basilip atirğan tańlamali shiğarmalariniń jildan-jilğa juqarip baratirğanliği, adamğa turli oy salip, kisini nazirqandirip qoyadi. Misali, qoii-jilği qq0 qosiqtan ibarat tańlamali shiğarmalari i baspa tabaqqa jaqin bolsa, qoor-jilği tańlamali shiğarmalarinda tek ru qosiq qalip, e,q0 esap baspa tabaq bolip jariq kórgen, Bunday tańlamalar kim arqali, neniń tiykarinda bolatuğinliğin bir Allańń ózi ğana biledi. Asirese, keyingi (qoor-j.) tańlamali shiğarmalarinda birden kózge tusetuğin nárse, geypara qosiqlardiń judá mańizli hám haqiyqatliqti ayawsiz bayanlap tujirimlaytuğin kupletlerin de taslap ketkenligi. Misali, oniń «Bozataw» poemasindaği bolğan waqiyani duris bayanlağan, basqalarğa da máńgige sabaq bolatuğin, gáptiń toqeterin beretuğin ibratli pikirlerdiń biri`

«Mámbetmurat diywanbegi kul boldi,

Jan-iymani muddáhasi pul boldi,

El qárep bolmaqqa sebep shul boldi,

Xosh aman bol, bizden qaldiń Bozataw»

degen kuplet «joğalip» qalğan. Shininda da, bunnan artiq ótkir shinliqti qolina uslatqan pozziya boliwi mumkin beW

qoor-jilği ğárezsizlik dáwirinde shiqqan toplamda da ele «orisqa tiymew» bağdariniń tásirinen Ajiniyazdiń sóz marjanlarina istanat keltirip, onda «Bul jerde kóp edi noğay sháhári, olardi joq etti oris qáhári» degendi Ajiniyaz aytti dewge kim isenedi» dep ol kórsetilgen «Biybigul» atli qosiq toplamğa kirgizilmegen.

Orisiyattiń qaramağinan shiğip, óz ğárezsizligine iye bolğannan keyin de geypara el ziyalilariniń elege shekem «orisqa til tiygizbew» kózqarasinan shiğa almay jurgenligine hayransań. Ne ushin Ajiniyazdits bul tujirimli pikirlerine iseniwge bolmaydiW Ol dáwirde qaraqalpaqlar da ádewir etekli el bolip, shet eller menen qatnas qilip rawajlanğan. Sawatliliq dárejesi de kem bolmağan. Al, Ajiniyaz bolsa qazaqti, noğaydi, oristi ózinin aytqaninday`

«Nesiybem kóp shaship ğayri el-lerá,

Shóplep boldim desem tamam bolmadi», -

aralap kóp nárselerdi kórgen hám kóp hádislerdi esitken. Soniń nátiyjesinde ol orislardiń noğay qalalarin, musılmanniń izlerin joq qilğanin judá duris tusıngen.

Tariyxqa jugineyik. XIII ásirdin basindaği bólek-bólek bolip jasağan oris knyazlari Batiydiń soqqisinan qulap, oris jerleri birneshshe juz jillar dawaminda Altin Ordaniń qol astinda boldi. Keyin Altin Ordadan qutilğaninan son, hámme waqit Rossiya mámleketi basshilari Altin Orda xanlarina bağinğanliğin judá awir kórdi. Patshalardiń buyriği menen Joshi ulisi (Altin Orda) mámleket retinde yadtan óshirildi. Petr I diń Rossiya baspalarinda qoor-ot-jillari járiyalanğan bir buyriğinda «Basurmandi áste-sekin umittiriń, oni bilmesin, abiroyi páseytilip, yadtan shiğarilsin» degen tapsirmasi házir hámmege belgili. Soniń nátiyjesinde Altin Ordadaği barliq ulken-kishi qalalar joq qilinip tegislendi, urpaqlar sanasina jetkerilmedi. «Oristin qáhári menen», Batiy Sarayiniń orninda házir Astraxan wálayatiniń «Seliterenova» awili, Berke sarayinin ornina Volgograd wálayatiniń «Tsarevo» degen awili payda boldi. Duńyağa belgili usı qalalar menen birge Don dár`yasinin tómeninde jaylasqan Tanais, Volganiń on jağasinda jaylasqan Xodja-Turxan, Oral dár`yasiniń oń jağinda Atiraw hám Ural`sk qalasiniń ortasindaği Sarayshiq qalalari, sonday-aq Altin Orda xanlariniń hám ulamalariniń barliq mavzoleyleri, qábirstandaği esteliklerinin hámmesi jer menen jeksen qilindi.

Ajiniyaz oni bilgen, oqiğan, hátteki kózi menen kórgenlikten bul tariyxiy haqiyqatliqti jazğan.

Ajiniyaz dóretiwshiligi teren mazmunli, ótkir pikirli, filosofiyasinin, astarli ekenligin tán alip, oni táriplegende, yağniy xaliqqa sol turisinda barliq mağizi menen kórsetiwde bizde ele qáte-kemshilikler ushirap atirğan siyaqli. Oniń mańizin shağip, tásirin páseytpey, kerisinshe kushliligi hám saldamliği turinde kórsetip, oni duńyağa tanitiw, oniń házirgi perzentleriniń waziypasi hám ruwxiy órkenlewiniń dárejesi dep qaraw kerek. Bulay dewimnin sebebi, Ajiniyaz ózinin judá mańizli, filosofiyaliq siri joqari «Dáwran bolmadi» degen shiğarmasindá

Guzar dárbentine qurğan kóshkim-de,

Dártimdi dártleser hámdam bolma-di, -

dep oylasqanday, sirlasqanday, ózi qatarli intellektuallardiń az bolğanliğina nalip, oğan tárbiya berip jol kórsetetuğin, kritikaliq kózqarasta oni duzetip ğana qoymastan oni duris tusınip, álpeshlep, dańqin kóteretuğin qálpelerdiń hám qáwenderlerdiń hálsiz bolğanliğin kórsetip`

«Tuğirimda talpinğan alğir baz edim,

Qálpe-sayadlarim maman bolmadi» -

dep joqarida keltirgenimizdey, Ajiniyazdiń hasil jugin duńya bazarina shiğarğanday kárwan bolmawina, oni tayarlap, taplap, seyislep, bayraqqa qosip, dańqin shiğaratuğin «qálpe-sa-yadlariniń maman bolmawinda» xalqimizdiń sol waqittaği siyasiy-jámiyetlik awhalinin dárejesi bolsa, keyingi dáwirlerde, házirgi erkinlik zamaninda da Ajiniyazdiń sol sózi shaqirip turğan siyaqli. Yağniy, bul máselede sol Ajiniyaz aytqan mamanliq ele jetispey átirğanday tuyiledi. Olay dewimizdin, sebebi, qoii-jili «Qaraqalpaqstan» baspasinda shiqqan «Ajiniyaz» tańlamali shiğarmalariniń izine tirkelgen, belgili ilimpazlar dóretken sózlik tusındirmelerin oqip kórip, sol ilimpazlardiń Ajiniyazdi tusıniwden qansha alis ekenligine kámil bolasań. Misali, oniń «Kewlim meniń» degen qosiğindaği`

«Bir basimdaği hásiretim,

Girdabli ummana megzer» -

degen qatarlardaği «girdabli ummana» degen sózlerdi «qoyiw ilay aralas qaynawitip, ya iyrim tartip jer astinan shiğip turğan suw» dep tusındirip, oqiwshilardi aljastiradi. Buniń mánisi «basimdaği hásiret okean quyinina yamasa tolqinina uqsaydi» degendi bildiredi. Taği da «Bozatawli názelim» degen teren mazmunli oy- pikirler berilgen qosiğindaği`

«Falektiń gárdishi jayhun girdabi.

Bir tabassum etsen kewlimnin tabi,

Ishqi láshkeriniń dahshat sarkabi,

Bul amanat jandi tánnen bezdirer» -

degen kuplettegi «girdab» degendi patasliq dep, al «ishqi láshkeriniń dahshat sarkabi» degendi ishqi láshkerinin «aybatli» basshisi dep tusındirip, dahshat degen sózdi «qorqinishli yamasa qáwipli» dewdin ornina «aybatli» dep keltirgen.

Sol tusındiriwlerde hámmege ayan sózlerdi` nağmetti - («yaxshi xatin iyuirer quda nağmeti») - «siyliq» dewdiń ornina «aziq-awqat» degen. Amanatti, yağniy adamgershilikke tiyisli filosofiyaliq tusınikti - («Amanat janimdi tánnen bezdirer») -amanat dep ayta beriwdiń ornina, «waqitsha» dep «parwanani - («zar-zar iygilap keldim, parwana baqqan beri kel»), degen qatardaği «shir-pir bolip, kewlimdi baqqan» degen mánislerge iye sózdi - «gubelek» dep, - Faziyletti («fazilet bilmegen nadan, tórt ayaqli malğa megzer») - pazil yağniy «payizli» dewdiń ornina - bilim, aqil, parasat dep, «Raxibti» - («Aqilin bolsa raxiblerge bildirme») dewdiń ornina «qizğanshaqliqtan shiqqan dushpan» dep, Janandi («Xoshirey bolmaq bilen janan bolurmi») - jas jigit dep Yanaqkti - («zulpi yanağina duser») degen sózdi tulimshaği shanağina tuser dewdiń ornina - «moyinina» dep, «Manawiyat taji»ni («Jaqsiniń hár gápi manawiyat taji») yağniy «ruwxiyliq taji» dep tusındiriw ornina «qudaniń mártebesi» dep, Ilmi haldi («Ilmihaldi ilmihalğa satipti») yağniy Islamniń bes parizin buzipti, dewdiń ornina «molla axun» dep tusındirgen. Sonday-aq «yağish» degen sózdi «kóp su», «idrakli» degen sózdi «itibarli», dep tusındirgen ilimpazlardin sawati Ajiniyazdiń qálpeleriniń elege deyin shininda da maman bolmağanliğin kórsetedi. Sebebi, bul keltirilgen ájayip tusıniklerdi ańlatip turğan sózler oniń qosiğiniń tayanishi bolip, oni burmalaw álbette pozziyaniń qunina nuqsan keltiredi.

Shayirdiń bul sózleriniń qabirshağinda jerdegi adamnin janli duńyasi tereń hám kushli jańlaydi. Bunda shiğis tillerinen kirgen sózler menen ápiwayi bendeniń payina tiygen barliq shadliqlar, qapaliqlar shin hám toliq turinde kórinedi. Ol ishki duńyaliq turmistin ağimi menen birligin kórsetedi. Ane usında Ajiiiyazdin tili ulken rol` atqarip, qosiqti bayitadi hám salmaqli, shiyrin, suykimli qiladi.

Qunli shiğarma ondaği sońği sóz benen pitip qalmaydi. Yamasa qaharmanlardin tariyxin jirlawdiń tawsiliwi menen tawsilmaydi. Ol endi oqirmannin janina hám sanasina kóship ótedi. Ol ishki kushlerdi retleydi. Ol adamda ólmeytuğin hujdanniń shiraği, haqiyqatliq guldástesi retinde jasap, duńyadaği gózzalliqti hám páslikti qabil etiwde hár bir adamniń ómirinde sózsiz bolatuğin qiyinshiliqlardi jeńip aliw hám oni óz qálbinde sinap kóriwge xizmet etiw arqali uzaq jasaydi. Demek, olay bolsa, ol altin miyrasti toliq, haqiyqiy hám ob`ektiv suwretlew, oni shiresinen ayirmay, shiyrin zibanliğina marapatlanip hám oni tán alip, onin kópshilikke toliq hám shirayli halinda jetip bariwina xizmet etiw - judá ulken sawapli hám azamatliq waziypa.