Tábiyiy geografiya hám gidrometrologiya

1 Shógindi jınıslar
1. 1 Detritli shógindi jınıslar
1. 1 Detritli bolmaǵan shógindi jınıslar
Bular ilgeri tashilganidan keyin basqa jınıslardıń bólekleri shógindi jınıslarınan payda bolganlar. Tas bólekla ttaligiga qaray, olar ol yamasa bul tárzde anıqlanadı. Eger aytılǵan úzindiler bolsa 2 mm den úlken hám pútinlew konglomeratlar dep ataladı. Basqa tárepden, eger olar múyeshtegi bolsa, olar boslıqlar dep ataladı. Eger tasdı quraytuǵın bólekler jumsaqlaw bolsa, olar maydalanǵan tas dep ataladı. Qashan 2 mm den kishi hám 0, 6 mm den úlken, yaǵnıy jalańash kóz menen yamasa optikalıq mikroskop menen olar qumtaslar dep ataladı. Tasdı quraytuǵın úzindiler sonshalıq kishkene bolsa, biz elektron mikroskopǵa mútáj bolsaq, olar ılay hám ılay dep ataladı.
Konglomeratlar hám qumtaslar qurılısda shıdamlılıǵı ushın isletiledi. Ílaylar biziń kúndelik turmısımızdıńda hám medicinalıq hám kosmetik maqsetlerde isletiledi. Olar gerbish hám keramika qurıw ushın da isletiledi. Suw ótpkezbeytuǵın qásiyetleri olardı pataslantıratuǵın ónimlerdi sıńırıw hám sanaatda filtrlew ushın jetilisken etedi. Olar ılay hám gerbish diywalların qurıw ushın hám de dástúriy ılaydan islengen ıdıs ıdıslar, ılaydan islengen ıdıs ıdıslar hám shını buyımların tayarlaw ushın sheki onim retinde isletiledi. Bul túrdegi jınıslar tárepinen payda etińan birpara ximiyalıq birikpelerdiń jawınlanıwı suwlı eritpelerde. Organikalıq kelip shıǵıs birpara elementlar bul jınıslardı payda etiw ushın toplanıwı múmkin. Bul túrdegi eń keń tarqalǵan hám belgili jınıslardan biri hák tas bolıp tabıladı. Ol kaltsiy karbonat jawınları yamasa mercan, ostrakod hám gastropodlarniń skelet bólimlerin toplaw arqalı payda boladı.
Bul túrdegi taslarda tas qaldıqları úzindilerin kóriw júdá keń tarqalǵan. Hák tas jinsiniń mısalı ohakli bolıp tabıladı. Bul júdá kóp ósimlik qaldıqlarına iye hám ósimliklerde kaltsiy karbonat sho'kib ketkende dáryalardan kelip shıqqan júdá gewek jins bolıp tabıladı.
Taǵı bir keń tarqalǵan mısal - bul dolomitlar. Olardıń aldıngilaridan magnezium muǵdarı joqarı bolǵan ximiyalıq quramǵa iye ekenligi menen ajralıp turadı. Kremniydan jasalǵan organizmlerdiń shıǵanaqları toplanıwı júz bergende, tasbo'ron taslar payda boladı Detritrit quramında tasdıń túri de ámeldegi evaporitik shaqiriqler. Olar teńiz ortalıǵında hám batpaqlarda yamasa lagunlarda suwdiń puwlanıwı nátiyjesinde payda boladı. Bul gruppa daǵı eń zárúrli tas gips bolıp tabıladı. Olar kaltsiy sulfat jawınları arqalı payda boladı. Taw jınıslarınıń ózgeshelikleri tiykarlanıp mineral quramı, dúzilisi hám teksturasiga baylanıslı. Taw jınıslarınıń teksturasi bólek mineral danalar yamasa mineral danalar agregatlariniń baǵdarı hám keńislik jaylasıwın ańlatadı. Ayırım danalar hám mineral agregatlar ortasındaǵı baylanısıw ózgeshelikine kóre, jınıslardıń tómendegi túrlerin ajıratıw múmkin:? qattı, elastik baylanısıw (taw jinsi) yamasa elastik hám plastik baylanısıw (yarım jınıs) menen xarakteristikalanǵan qattı jınıslar ; jınıslar mineral danalar arasındaǵı eń kúshli baylanıslarǵa iye;
bóleksheler arasındaǵı tiykarlanıp suw-kolloid baylanısıwlar menen ajralıp turatuǵın biriktiruvshi jınıslar ;
Taw jınıslarınıń fizikalıq-mexanik ózgesheliklerine tómendegiler kiredi: taw jınısları hám dızbeklerdiń tıǵızlıǵı, bekkemligi, elastik hám plastik qásiyetleri.
Úlgi valentlik kernewleri tásirinde júzege keletuǵın wayran bo'lgunga shekem juklenedi. Buzılıw jaǵdayı tómendegi formula menen anıqlanadı :