Tábiyiy geografiya hám gidrometrologiya

Tiykarǵı bólim.
1. 1 Taw jınısları - Jer qabıǵın tashkil etiwshi, ǵárezsiz geologik dene ónim etiwshi turaqlı quramǵa iye bolǵan tábiyiy mineral agregatlar.
" Taw jınıslari" termini házirgi mániste 1798-jıldan berli isletilip kelinedi. Ádetde Taw jınısları dep tek qattı denelerdi túsiniledi, keń mániste bolsa olarǵa suw, neft hám tábiyiy gazlar da kiredi. Taw jınıslarınıń ximiyalıq hám mineral quramı menen bir qatarda, struktura hám teksturasi da zárúrli diagnostik belgi esaplanadı. Taw jınıslarındaǵı minerallar procenti, olardıń anıqlaydı. Kelip shıǵıwına qaray olar 3 gruppaǵa bólinedi: magmatik (otqindi), shógindi hám metamorfik jınıslar (qarang Magmatik taw jınısları, Metamorfik taw jınısları, Shógindi taw jınısları ). Jer qabıǵınıń 90% ga jaqın bólegi magmatik hám metamorfik, qalǵan 10% shógindi taw jınıslarınan ibarat, biraq Jer maydanınıń 75% maydanın shógindi taw jınısları iyeleydi. Taw jınıslarınıń kelip shıǵıwında mineral quramındaǵı parqı olardıń ximiyalıq quramı hám ximiyalıq qásiyetlerinde óz hákisin tapqan. Tiykarlanıp, silikatli minerallardan ibarat magmatik Taw jınıslarınıń ximiyalıq quramında kremniy kislota kóp boladı. Quramındaǵı SiO2 muǵdarına qaray magmatik Taw jınısları ashqıltım (65% ten artıq ), oǵada (55—65%) hám tıyanaqlı (50% ten az) jınıslarǵa bólinedi. Bunnan tısqarı, quramında SiO2 júdá kóp bolǵan (75% ten artıq ) oǵada ashqıltım hám júdá kem (40% ten kem), lekin, magniy oksidine bay — oǵada tıyanaqlı jınıslar boladı. Sıltılı metallarga bay jınıslar sıltılı jınıslar dep ataladı. Shógindi Taw jınıslarınıń ximiyalıq quramı magmatik jınıslarnikidan differensiyalanganligi, jınıs ónim etiwshi komponentler quramınıń túrlishe bolıwı, suw, karbonat kislota, organikalıq ugleroddıń kóp muǵdarda bolıwı menen parıq etedi. Metamorfik Taw jınısları quramına kóre, shógindi (túpkilikli jınıs) jınıslarǵa yeki magmatik jınıslarǵa jaqın turadı, qayta kristallanıw hám metasomat processinde kóplegen rudali elementler jıynanıp rudali kánler ónim etedi. Taw jınısları tıǵızlıq, elastiklik, miytinlik, ıssılik, elektr hám magnit qásiyetlerine iye. Taw jınıslarınıń qásiyetleri olardıń mineral quramı, dúzilisi hám sırtqı sharayatına baylanıslı. Geweklik hám muzdıń jarıǵılıq Taw jınıslar i ózgesheliklerin aniklaydigan zárúrli parametrler bolıp tabıladı.