Tábiyiy geografiya hám gidrometrologiya

1.3 Taw jınıslarınıń payda bolıw processi—
Suwda shógiwi yamasa hawadan túsiwinen hám de qurǵaqlıq maydanı, teńiz okean háwizlerindegi muzlar iskerligi nátiyjesinde payda bolatuǵın taw jınısları.
Shógiw mexanik (salmaqlıq kúshi tásiri hám ortalıq dinamikasınıń ózgeriwinen), ximiyalıq (suwlı eritpeniń toyınıw konsentraciyasına jetiwinen hám almasıw reaksiyaları nátiyjesinde) hám de biogen jol menen (organizmler turmıs iskerligi menen baylanıslı ) júz boladı. Shógindi taw jınısları shógiw xarakterine kóre, shaqiq, ximiyalıq hám biogen jınıslarǵa bólinedi. Shógindi taw jınısların payda etetuǵın tiykarǵı derekler: Jer qabıǵın shólkemlestirgen magmatik, metamorfik hám qáddi. shógindi jınıslar ; tábiyiy suwda erigen komponentler; atmosfera gazları ; organizmlerdiń turmıs iskerligi processinde payda bolatuǵın ónimler; vulkanogen materiallardan ibarat. Házirgi zaman okean shógindileri hám qáddi. shógindi jınıslarda kosmik material hám organikalıq qaldıqlar da ushraydı. Birpara Shógindi taw jınısları (hák tas, kumir, diatomit hám basqalar ) birotala organikalıq qaldıqlardan quram tapqan. Bólek (danalar ) dıń ólshemi, olardıń forması hám uzaro birikpeleri Shógindi taw jınısları struktururasini belgileydi (qarang Taw jınısları dúzilisi). Shógindi taw jınısları forması hám kólemi túrlishe bolǵan qatlam, linza hám basqa sırtqı kórinisler degi geologik deneler ónim kilib, Jer pustila normal gorizontal, qıya yamasa quramalı búrmeler formasında jatadı. Bul denelerdiń ishki dúzilisi (danalar bóleklerdiń uzaro jaylasıwı hám baǵdarı menen baylanıslı ) hám boslıqtı qaysı tártipte tolıqtırıwı Shógindi taw jınısları te ketu ras i dep ataladı. Shógindi taw jınısları tómendegishe payda boladı : túpkilikli taw jınıslarınıń jemiriliwinen payda bolǵan dáslepki ónim suw, samal, mızlıqlar menen kóship, qurǵaqlıq maydanı hám suw háwizlerine sho'kadi. Nátiyjede hár qıylı komponentlerden dúzilgen bos hám gewek, suwǵa to'yingan shógindi payda boladı. Bul shógindi quramalı hám túrme-túr fizikalıq-ximiyalıq (bólekan biologiyalıq ) sistemadan ibarat bolıp, waqıt ótiwi menen az-azdan shógindi jinsga aylanadı (qarang Litogenez). Shógindi taw jınıslarınıń klassifikaciyası olardıń quramı hám genezisiga kóre 10 nan artıq gruppaǵa ajratıladı : shaqiq jınıslar, sazlar, glaukonitli, glinozyomli, temirli, marganetsli, fosfatli, kremniyli, karbonatlı jınıslar, duzlar, kaustobiolitlar hám basqa Tiykarǵı gruppalardan tısqarı aralas quramlı jınıslar da bar. Shógindi taw jınısları ximiyalıq quramına kóre magmatik jınıslardan parıq etedi: jınıs payda etiwshi komponentler quramı túrlishe boladı ; quramında suw, karbonat kislota, organikalıq uglerod, kalsiy, altıngugurt, galoidlar kóp boladı ; temir oksidi menen temir (II) oksidi qatnası úlken. Shógindi taw jınısları den saz (saz, argillit, gilli slanetslar — 50 % ga jaqın ), qumtas (qum hám qumtaslar) hám karbonatlı jınıslar (hák taslar, dolomitlar 45 % sha) keń tarqalǵan. Jer maydanında Shógindi taw jınıslarınıń payda bolıwı hám jaylasıwı ıqlım hám tektonik sharayatlar menen anıqlanadı. Geosinklinallarda Shógindi taw jınıslarınıń úlken qatlamları jıynaladı, platformalarda bolsa, kerisinshe olardıń qalıńlıǵı kem boladı. shógindi taw jınısları Jer qabıqı massasınıń 10 % ni shólkemlestirip, Jer maydanınıń 75 % ni qoplaydi. Qurǵaqlıqtaǵı Shógindi taw jınıslarınıń 75 % geosinklinal oblastlarda bolıp, 25 % platformalarga tuwrı keledi. Jer qa'ridan alınatuǵın jámi paydalı qazilmalar (kómir, neft, duzlar, temir, marganets hám alyuminiy káni, altın hám shógindi taw jınıslarına tuwrı keledi. Shógindi taw jınısları jer maydanınıń derlik platina shashmalari, almaz, fosforitlar, qurılıs materialları hám basqalar ) dıń 75 % hámme jerinde tarqalǵan. Shógindi jınıslardıń payda bolıwı hám ózgeriwi túrli termodinamik, fizikalıq hám ximiyalıq sharayatlar menen baylanıslı bolıp, málim nizamlıqǵa bo'ysinadi. Shógindi taw jınısları ósimlik hám organizm qaldıqlarınan sonıń menen birge ózinden aldın payda bolǵan magmati hám metamorfik jınıslardıń jemiriliwinen payda boladı. Payda bolıw sharayatına qaray shógindi jınıslar teńiz, kól, dárya, samal, muz hám morena yotqiziqlariga bólinedi.
Qurǵaq ıqlımlı sharayatta payda bolǵan jınıslar kontinental yotkiziklar dep ataladı. Olardıń payda bolishida samal, oqar suw hám muz suwiniń roli kútá úlken bolıp tabıladı. Atmosfera jawınları tásirinde nuragan jınıslar samal hám oqar suw menen birge aǵıp barıp, relyefdiń pastkam jaylarında toplandı hám shógindiler payda etedi. Kontinental shógindi jınıslar payda bolıwı sharayatına qaray elyuvial, delyuvial, prolyuvial, alyuvial hám eol yotqiziqlariga bólinedi. Suw xavzalarida suwda erigen mineral elementlardıń shógiwinen ximiyalıq, xayvonot hám ósimlik qaldıqlarınıń toplanıwınan bolsa organogen shógindi jınıslar payda boladı.
Shógindi taw jınıslar jer qabıǵınıń eń ústki qatlamların shólkemlestirip, pútkil jerdegi taw jınıslardıń atiga 5% ni quraydı. Soǵan qaramay bul jınıslar jer maydanınıń 75% maydanın basıp alıp jatadı.
Shógindi taw jınıslarınıń tiykarǵı belgilerinen biri olardıń qatlam -qatlam bolıp tiykarlanıp, gorizontal jaǵdayda jatıwı bolıp tabıladı. Ayırım qatlamlar bir-birinen reńi, quramı hám ózgeshelikleri menen parıq etedi. Shógindi jınıslar segovak boladı hám olardıń quramında tasqotgan organikalıq qaldıqlardı ushıratıw múmkin.
Shógindi taw jınısları payda bolıw sharayatlarına qaray bir-birinen tupten parq etip, ush tiykarǵı gruppaǵa bólinedi:
1. Mexanik.
2. Ximiyalıq.
3. Organikalıq
Mexanik- shógindi taw jınısları. Mexanik shógindi taw jınısları magmatik hám metamorfik jınıslardıń unırawı nátiyjesinde óz jayında toplanıwı yamasa suw, mızlıq, samal tásirinde basqa jaylarǵa kóshirilip yotqizilishidan payda boladı. Mexanik shógindiler quramındaǵı qattı zarashalarniń úlken-kishiligi hámda formasına kóre iri (turpayı ), qum, shań hám saz bóleklerge bólinedi. Olar oxak, kremniy oksidi (SiO2 ), saz sıyaqlı elementlar menen birikkan (tsementlangan) jaǵdayda hám ushraydı. Turpayı bólekler bolsa qırlı hám tegis sırtqı kórinislerge iye.
Qumli jınıslar iri-maydalıǵı 2 mm den 0, 05 mm ge shekem bo'gan bólekshelerden shólkemlesken. Quramına kóre qum tiykarlanıp kvarts, slyuda, atız shpsti, xlorit, magnetit, pirit, kaltsit hám basqa minerallardıń qospasınan ibarat. Bóleksheleriniń iri-maydalıǵına kóre qum, iri (2-0, 5 mm); urta (0, 5-0, 25 mm); mayda (0, 25-0, 1 mm) hám shańsimon (0, 1-0, 05 mm) xillarga bólinedi.
Shańsimon hám gilli jınıslar. Shańsimon hám gilli bólekler qumlaq topıraq, kumloq topıraq hám saz topraq jınıslarınıń tiykarǵı strukturalıq bólegin quraydı. Gilli jınıslar tábiyaatda keń tarqalǵan bolıp, shógindi jınıslardıń 50% ten aslamın quraydı.
Lyoss hám lyossimon jınıslar dúzilisi jixatidan ayriqsha fizikalıq hám mexanik, ximiyalıq mineral quramlı hámda jer maydanınıń málim sharayattaǵı ulkalarida payda bolǵan shógindi taw jinsi bolıp tabıladı. “Lyoss” sózi nemissha jumsaq uvalanadigan mánisti ańlatadı.
Lyoss sergovak, sarı yamasa boz-sarı reńde, qatlamlanbaǵan, qulda qısılǵanda tez uvalanadigan jınıs bolıp, onıń 70% 0, 05 - 0, 001 mm li bóleklerden shólkemlesken.
Lyosslar tómendegi qásiyetlerine qaray ajratıladı : 1. Reńi sarg'ish, ash qońır sarg'ish. 2. Serg'ovak. Geweklerin ápiwayı kóz menen kóriw múmkin, diametri 3 mm ge shekem. Geweklik jınıs koleminiń 45-50% ni quraydı 3. Kaltsiy hám magniy karbonat duzları jınıs massasınıń 5% ten kóplegenin quraydı. 4. Lyoss qatlamında qum hám maydalanǵan tas linzalari bolmawi kerek. 5. Jinsni quraytuǵın bólekshelerdiń 50% ten kópi 0, 05 mm den 0, 001 mm ge shekem bolıwı, 0, 001 mm den kishi bóleksheler 10% ge shekem bolıwı hám 0, 25 mm li bólekshelerdiń bolmawi. 6. Jarlıqlarda vertikal tárzde ajırasıw ózgeshelikine iye. 7. Uzaq waqıt suw tásir etkende óz massası tásirinde shógiwi. 8. uqori dárejede suw ótkiziwshanligi. 9. Qurǵaqlay túrde qattı, atalǵanda tez ivib ılay xoliga keliwi. 10. Quramında tez eriytuǵın duzlardıń kóp muǵdarda bolıwı.
Lyoss hám lyossimon jınıslar payda bolıw hám alıp barıp yotqizilishi sharayatına qaray eol, prolyuvial, elyuvial, delyuvial, allyuvial hám flyuvio-glyatsial túrlerge ajratıladı.
Tsementlangan shógindi jınıslar. Tábiyaatda shaqiq jumsaq jınıslar tek qatlamlanıp, tıǵızlasıp tarqalmastán, bálki jer astında jıljıp atırǵan suw eritib alıp kelgen oxak, magniy, temir, kremniy hám saz elementlar tásirinde tsementlanishi hám múmkin. Bul túrde elementlar jumsaq jınıslar aralarına kirip shógiwi, nátiyjesinde jınıs bólekshelerin bir-birine biriktirip tsementlaydi. Nátiyjede konglomerat (shagaltas), brekshiya (qırlı tas), qumtas, alevrolit, argillit hám basqa jınıslar payda boladı.
Konglomyerat (maydalanǵan tastas) - tegislengen maydalanǵan tas, brekshiya - qırlı (sheben) jınıslarınıń temir, fosfor, oxak, kremniy yamasa gilli elementlar menen tsementlanib birigiwinen payda boladı. Kolemlik salmaǵı 1500 - 2900 kgG'm3. Bekkemligi 5 ten 160 MPa ge shekem.
Qumtaslar qumdıń tsementlanishi nátiyjesinde payda boladı. Ásirese, kremniy oksidi járdeminde birikkan, tsyementlangan qumtaslar bekkem hám unıraw procesine shıdamlı boladı. Kolemlik ogirligi 1800 - 2500 kgG'm3, bekkemligi 5... 200 MPa.
Alyevrolitlar qumoq topıraqtıń tsementlanishidan payda boladı. Alevrolitlar jishlashgan jınıs bolıp, suwda ivimaydi hám óz ózgesheliklerine kóre qumtaslarga jaqın turadı.
Argillitlar - tsementlangan saz topraq bolıp, suwda ivimaydi. Tsementlanish hám jańa jınıs payda bolıw processinde baslanǵısh gilli elementlardıń bir bólegi xlorit, muskovit hám basqa minerallarǵa aylanadı.
Ximiyalıq shógindi taw jınısları. Ximiyalıq taw jınısları eritpeler degi ximiyalıq elementlardıń shógiwinen payda boladı. Bunday process teńiz hám okean suwida, qurib baratırǵan suw xavzalarida, shor suwlı bulaqlarda baqlanadı. Ximiyalıq taw jınıslarına oxaktas, dolomit, angidrit, gips palaw duzı kiredi.
As duzı - qatlamlar xolida shor kúl hám teńiz kultiklaridagi yotkiziklar arasında ushraydı. Palaw tuziniń reńi payda bolıw sharayatına hám quramındaǵı qospalarǵa qaray, aq, sarı, qızıl, hawayı boladı. Suwda ańsat eriydi. Tiykarlanıp ol galit (NaCl) mineralınan shólkemlesken.
Gips hám angidrit puwlanıw kúshli bolǵan hám suwı aǵıp shıǵıp ketpeytuǵın teńiz qoltıqlarında duzlardıń shógiwinen payda boladı. Gips mayda donli tıǵız yamasa tolasimon aq, kúlreń, sarı reńdegi jins bolıp tabıladı. Kolemlik salmaǵı 2200 kgG'm3. bekkemligi 20 MPa
Oxaktaslar júdá keń tarqalǵan shógindi taw jinsi esaplanadı. Olardıń quramına kaltsit bólekan dolomit mineralı hám kiredi. Tiykarlanıp oxaktaslar kaltsiy karbonattan quram tapsada kvarts, pirit, saz qospaları hám ushraydı. Soǵan kóre - kúlreń, aq, sarı yamasa gúńgirt tusli xillari ushraydı. Dúzilisine kóre ılaylı aralassa ılaylılı, qum aralassa ko'li, dolomit aralassa dolomitli, kremniy aralassa kreniyli oxaktas dep ataladı. Payda bolıwına qaray organogen, xemogen, shaqiq hám qospa oxaktaslar boladı.
Oroganogyen oxaktaslar tiykarlanıp teńiz mallyuskalariniń shıǵanaqları, marjanlar, mayda teńiz xayvonlari hámda ósimlik qaldıqlarınan payda boladı. Bunday jınıslar dúzilisi serg'ovak hám elekak bolıp, keń tarqalǵan. Kolemlik salmaǵı 1200 den 3100 kgG'm3 ke shekem ózgeredi.
Orgonagen oxaktaslar gruppasına bur hám kiredi. Bur jumsaq gilli jınıs bolıp, pánjeler bin ishqalanganda eziladi. Reńi aq, kúlreń, sarg'ish yamasa bo'zrang boladı.
Xyemogyen oxaktaslar teńiz suwidagi eritpelerden kaltsit mineralınıń shógiwinen payda boladı. Bularǵa tiykarlanıp oxaktasli tuf hám oolitli oxaktaslar kiredi.
Oxaktasli tuflar kaltsiy karbonatqa bay bolǵan jer astı suwiniń qaptal bag'irliklardan jer maydanına aǵıp shıǵıs jaylarınan toplantuǵın serg'ovak jınıslar bolıp tabıladı. Qurǵaqlay jaǵdaydaǵı bekkemligi 80 MPa.
Oolitli oxaktaslar kaltsit mineralı mayda zarashalariniń kaltsiyli tsement menen bekkemleniwinen quram tabadı. Bunday oxaktaslar teńiz túpkiliklilerinde payda bolıp, qat-qat jatadı. Bekkemligi 16 -20 MPa.
Aralas hák taslar teńiz hám kól to'blarida keń tarkalgan bolıp, organogen, hemeogen hám shakik hák taslardan payda boladı. bularǵa mergel mısal bóle aladı. Mergel quramı turaqlı bolmaǵan hák hám gildan ibarat jins bolıp tabıladı.
Tyemirli jınıslar yamasa fyerrolitlar. Quramında temir statyası kóp bolǵan bul jınıslar ılaylı -ko'ykalardan payda boladı. bul gruppaǵa túrli temir káni, atap aytqanda, temir tufi, batpaqlıq káni, siderit konkretsiyalari sıyaqlı shógindi jınıslar kiredi. Temir tufi limonit, fosfor marganets duzı birikpesinen ibarat, reńi tárepke-qo'ngir, teksturasi tiykarlanıp govak bolıp, teńiz hám de kólga temir gidroksidlariniń shógiwinen payda boladı.
Fosfatli jınıslar yamasa fosforitlar. Bunday jınıslar teńizlerdińlıq sayız jaylarında bioximik processler nátiyjesinde payda boladı. Ásirese, qumtas, saz, karbonatlar ishinde R2 O5 dıń muǵdarı 20 - 45% ga yetsa, olar fosforitlar dep ataladı.
Organikalıq (shógindi) tog jınısları. Teńiz hám okeanlıq tubida haywan, ósimlik hám de qaytıs bolǵan organizmler qaldıginiń toplanıwınan organogen jınıslar payda boladı. organogen jınıslar sergovak bolıp, suwda eriydi, tashki kúsh tásirinde siqiladi. Bul gruppa daǵı jınıslarǵa kremniyli jınıslar - diatomit, trepel, opoqa hám kaustobiolitlar - tas kómir, qo'ngir kómir, antrotsit, ozokerit, yonuvshi slanetslar, torf, neft, asfalt hám basqalar kiredi.
Diatomit - boslaw tsementlangan diatom suw ósimliginen quram tapqan, sergovak, aq, ash ko'lrang sargish kremniyli jınıs. Mudamı quramında saz ılaylıları ushraydı. Kremniyniń muǵdarı 80 -95 % ni quraydı.
Tryepyel sırtqı kórinisinen diatomitdan onsha parq etpeytuǵın, aq, ash kúlreń yamasa sarg'ish tusli, ko'lda tez uqalanadigan, namni ózine tez yo'tuvshi kremniyli jınıs. Trepel jeńil, topıraqsimon jınıs bolıp, saz bólekleri menen aralasǵan opal mineralınan quram tapqan. Kólemlik salmaǵı 250 - 1000 kgG'm3.
Opoka trepelga salıstırǵanda tıǵız hám qattı, ash hám de toq bo'zrangli, gewekli jınıs. Quramı tiykarlanıp, opal mineralı bóleksheleridaan ibarat bolıp, geyde buǵan júdá kóp qum kremniyli organizm qaldıqları aralasǵan boladı.
Kómir quramındaǵı uglerod strukturası hám muǵdarına kóre ko'ngir kómir, tasko'mir hám antratsitga bólinedi.
Ko'ngir kómir quramında 69 % karbon bolıp, qalǵan bólegi vodorod, kislorod, azotdan ibarat. Ol quramında ósimlik qaldıqları saqlanǵan torfniń tas kómirge ótiw basqıshında toplandı. Ol qo'ngir-qara, qo'ngir-bawırrang bolıp, yahshi maydalanadı.
Tasko'mir quramında karbon 80%, kislorod 13%, vodorod 5%, azotniń muǵdarı oǵırı kem. Dúzilisi tıǵız, qo'ngir kómirge salıstırǵanda qattı, sırtı moylangandek, yaltiraydi, reńi qara, qaralaw kúlreń.
Antratsit quramında 95 % karbon bolıp, qalǵan bólegi kislorod hám vodoroddan ibarat. Onıń quramında azot júdá az boladı. tasko'mirga salıstırǵanda oǵırı qattı bolıp, dúzilisi tıǵız hám qat-qat, júdá jıltır bolıp tabıladı. Reńi qara bolıp, ko'lga joqmaydı.
Nyeft-absolyut himiyaviy quramǵa iye bolmaǵan quramalı, ózine has hidli suyo'qlik. Neft parafin, naftalin hám aromatik qatarına qiruvshi suyo'q uglevodorodlarniń qospasınan ibarat. Bunnan tısqarı neft quramında azraq altıngugurt, azot, neft kislotası, suw organikalıq bolmaǵan elementlar aralshmasi da boladı. ol sargish, jasıl, qo'ngir reńli bolıp, moyga uhshab yaltiraydi. Neft tábiyaatda tarqalǵan hámme geologik dáwir yotqiziqlari ishinde ushraydı.
Asfalt (tog simolasi) - qo'ngir-qara reńli bitumsimon jınıs. Himiyaviy quramı 80% karbon, 10% kisloraddan ibarat. Tıǵızlıǵı 1 - 1, 23. Reńi qara bolıp, smoladik yaltiraydi, bitumniń hidini beredi.
Jer maydanında tarqalǵan hár qanday taw jinsi unıraw procesine ushraydı, yaǵnıy bul taw jınısları suw temperaturanıń ózgeriwi tásirinde jemiriledi. Bul processda eń bekkem bolǵan tıǵız magmatik taw jınısları da aste uyań jemirilip hár túrlı shama daǵı bólekler, júdá mayda bóleksheler payda boladı. Unıraw processinde payda bolǵan dáneshelar, bóleksheler, samal, suw járdeminde alıp, ketilib málim bir dáwirde jatqızıladı. Nátiyjede shógindi yotqiziqlar payda boladı. Yotqiziqlarniń toplanıwı suw háwizlerinde (teńiz, kól) hám qurǵaqlıqta júz beredi.
Shógindi taw jınısları Jer qabıǵınıń eń yuquri bólegin basıp aladı hám kóbinese magmatik hám metamorfik taw jınısları ústinde qatlam bolıp, jaylasadı. Usınıń sebepinen kóplegen imaratlar shógindi taw jınısları ústinde jaylasadı. Shógindi taw jınıslarınıń tiykarǵı qásiyetlerinen bir olardıń jer qabıǵında qabat - qabat bolıp jatıwı bolıp tabıladı. Hár jalan qat ekinshisidan quramı, dúzilisi, reńi hám de qásiyetleri menen parıq etedi. Eger birdey quramlı taw jinsi úlken qalıńlıqqa hám de uzaq aralıqqa tarqalǵan bolsa ol qabat dep ataladı. Eger taw jinsiniń qalıńlıǵı kishi, hám uzaq aralıqqa shozılǵan bolsa, qabatsha, qalıńlıǵı úlken, tarqalıw aralıǵı kishi bolsa linza dep ataladı. Shógindi taw jınısları payda bolıwına qaray, shaqiq, ximiyalıq hám organikalıq taw jınıslarına ajratıladı. Qatlamlardıń strategrafik saykes emes jatıwında qabatlar bir-birine salıstırǵanda parallel jatıwı múmkin, lekin qatlamlar arasında geoxronolik kestede kórsetilgen dáwirler ketma - ketligi bolmaydı. Joqarıdagirasmdan kórinip turıptı, olda, Jerdiń ústki bóleginde tórtlamshi dáwir yotqiziqlari, tómengi bóleginde bolsa paleogen dáwiri yotqiziqlari jatıptı. Geoxronologik kestege názer taslasak, paleogen dáwir menen tórtlamshi dáwir arasında neogen dáwiri yotqiziqlari bolıwı kerek. Biraq tábiyaatda bul dáwirde payda bolǵan qatlamdıń juwılıp ketiwi yamasa yotqiziqlarniń payda bolishidagi úzilisler sebepli yotqiziqlarniń ketma - ket jatıwı buzılǵan. Qatlamlardıń bul halda jatıwı strategrafik saykes emeslik dep ataladı. Gorizontal tegislik menen qatlamdıń qiyaligi ortasında payda bolǵan múyesh qatlamdıń qıyalıqburshagi dep ataladı. Qatlamlardıń qiyalanishidan tısqarı olardıń qaysı tárepke qaray jónelgenligin de biliw kerek. Qatlamlardıń qaysı tárepke qaray jónelgenligi qatlam menen gorizontal tegisliktiń kesilisken sızıǵı menen belgilenedi jáne bul shama qatlamdıń jónelis sızıǵı dep ataladı. Ol qiyalanish tárepke tik halda boladı. Qatlamlardıń bul jatıw elementlerin anıqlawda taw kompasınan paydalanıladı. Qatlamdıń qıyalıq múyeshi jónelis sızıǵı bir- birlerinen hár mudam 90° ga parıq etedi. Usınıń sebepinen qıyalıqtı anıqlawda oǵan 90° qosıp yamasa ayırıp jónelis sızıǵın anıqlaw múmkin. Taw kompası arqalı jónelis sızıǵı o'lshansa odaǵı shovun járdeminde qıyalıq múyeshi anıqlanadı. Magmatik tog 'jinslari kóterilip, júzege kelgeninen keyin, olardı ózgertiretuǵın túrli processlerge ótiwleri múmkin. Bir tárepden, olar erroziya menen bólekleniwi múmkin hám olardıń bólekleri shógindi jınıslardıń payda bolıwına alıp keledi. Basqa tárepden, olar sho'kib ketiwi yamasa er maydanına etip barmaǵan hám ıssılıq hám basım tásirinde metamorfik jınıslarǵa aylanıwı múmkin. Regionlıq metamorfizmniń taǵı bir forması tektonik plitalar birleskende júz boladı. Bir plastinka ekinshisiniń tiyine mantiyaga qaray sho'kadi. Bul subduktsiya zonalarında er qabıǵınan kóterilip, subduktsiya zonaları qasındaǵı it'a qabıǵınıń úlken regionlarında metamorfizmga alıp keletuǵın magma payda boladı.
Struktura. Mayda shógindi jınıslardıń strukturası ko'roq mikroskopik belgi bolıp, tiykarlanıp, shliflarda mikroskopik astında uyreniledi. Iri bólekli jınıslardıń dúzilisi bolsa ápiwayı kóz menen baqlanadı.
Bólekli jınıslardıń strukturası tómendegi túrlerge bólinedi:
1. Psefitli (iri bólekli) struktura. Bóleklerdiń ólshemi 2 mm den úlken.
2. Psammitli (orta bólekli ) struktura. Bólekler 0, 1-2 mm átirapında.
3. Alevritli (mayda bólekli) struktura. Danalar 0, 01-0, 1 mm
4. Pelitli struktura. Bóleksheler 0, 01 mm den kishi.
Tekstura. Bóleklerdiń óz-ara jaylanishlariga qaray shógindi taw jınısları arasında tómendegi teksturalar ushraydı :a) tartipsiz tekstura jinsni shólkemlesken material tártipsiz jaylasqan, yaǵnıy aaralashgan jaǵdayda boladı. Bunday tekstura muz yotqiziqlarida boladı.
b) betsimon hám (qat-qat tekstura ) qat- qatlik maydan boylap túrli shama daǵı danalar tez-tez almasınıp turǵanlıgınan jınıs juqa betshalarga ajraladi`.
d) sherepitsasimon tekstura (betsimon teksturaniń birdeyi)
Jınıs danaları ańsatǵana juqa, mayda taqtashalarga, kóbinese bir-birin qoplaydigan sherepitsasimonlarga aylanadı.
Kópshilik shógindi jınıslardıń eń zárúrli belgisi bolǵan qatlamlılıq sol teksturaga kiredi. Qatlamanish Shógindi jınıslar teńiz hám dushshı suw háwizlerinde yamasa qurǵaqlıqta payda bolǵan qatlamlanǵan jınıslarda baqlanadı. Bunday sharayatta payda bolatuǵın qatlamlanǵan jınıslardıń mineral quramı da dáneshelarniń ólshemi da ózgeredi. Mineral quramınıń ózgeriwi bolsa jınıs reńiniń ózgeriwine sebep bo'lad. Eger shógindiler tınısh sharoyitda toplansa, tuwrı yamasa gorizantal qatlamlanıw payda boladı. Bul bolsa tóplanǵan materialdıń quramı talay kata maydanda ózgermaganligini kórseted. Eger shógindi samal yamasa suw aǵımlai járdeminde sho'ksa, qıysıq yamasa kesip ótetuǵın to'rsimon qatlamlanıw vujudga keledi.
Taw jınısları dúzilisi - mineral hám mineral agregatlaridan ibarat taw jınıslarınıń dúzılıw xarakteristikası. " Taw jınısları dúzilisit. " ulıwmalasqan termin bolıp, taw jınıslarınıń strukturası hám teksturasi túsinigin óz ishine aladı. Struktura minerallardıń ólshemi, forması hám óz-ara jaylanıwı menen anıqlanadı; tekstura taw jınıslarınıń irilew strukturalıq bólegi (mineral agregatlar) dıń ulıwma hám de boslıqsa jaylasıw qásiyetleri menen anıqlanadı.
Magmatik taw jınıslarınıń dúzilisi. Magmatik taw jınıslarınıń strukturam magmaniń quramı jáne onıń suwıw sharayatlarına baylanıslı. Otqindi, tamır hám effuziv jınıslarda olar túrlishe boladı. Otqindi jınıslar ushın tolıq kristallı strukturalar tán bolıp, ol jaǵdayda jınıslardıń barlıq elementları qayta kristallanadi. Magma quramında ushqısh komponentlerdiń bolıwı kristallanıw trasini pasaytiradi hám magmaniń qayısqokligini azaytadı, bular bolsa kristallizatsiya procesin tolıq bolıwına sebep boladı. Sol sebepli, ashqıltım magmaniń tereń sharayatta, ushqısh komponentlerdi saqlaǵan halda aste suwıwı tolıq kristallangan donador jınıslar (mas., granit) payda bolıwına alıp keledi. Idiomorfizmniń túrli dárejedegi jınıs payda etiwshi minerallar jıyındısı bolǵan strukturalar — gipidiomorf donadorli (granit, siyenit hám dioritlar) dep ataladı. Eritpeden bir waqtıniń ózinde atız shpati hám kvarstıń ajırasıwı pegmatitsimon yamasa grafiksimon strukturalardıń payda bolıwına sebep boladı. Kristallarniń salıstırmalı ólshemine qaray, tegis donador hám tegis emes donador boladı. Tegis emes donadorlari porfirli hám porfir kórinisli boladı. Porfir kórinisli strukturalarda taw jinsiniń massası mayda hám orta donali bolıp, ayrıqsha minerallardıń iri porfirli bólekshelerinen dúziledi. Otqindi jınıslar daǵı teksturalar arasında bárinen burın dızbekli yamasa bir jınslı teksturalar bolıp, olarda barlıq minerallar jınıs boylap bir tegisde tarqalǵan hám hámme maydo nlarda shama menen birdey quram hám strukturaǵa iye boladı. Hár túrlı jınslı taksitli teksturalar da keń tarqalǵan. Yo'lyo'l hám flyuidal teksturalar minerallardıń oriyentirli jaylasıwı menen kristallanayotgan magmaniń háreketleri waqtında payda boladı. Tamırlı hám effuziv taw jınıslarına porfirli struktura tán bolıp, ol magmaniń suwıwı hám ushqısh komponentlerdiń joǵalıp ketiwine baylanıslı bolǵan tez kristallanıwini ańlatadı ; geyde bul struktura otkdndi denelerdiń shet bólimlerinde baqlanadı, tog jınıslarınıń tiykarın quraytuǵın tıǵız (afanitli) massasında minerallardıń iri xolxol ajıratılǵan qarjıları bar ekenligi menen baylanıslı. Xolxolligi bolmaǵan effuziv jınıslardıń strukturaları afanitli dep ataladı. Tiykarǵı massanıń strukturaları arasında shıyshe hám kris. tallar (mikrolitlar) qatnasına qaray shıysheli yamasa vitrofirli, yarım kristallı hám mikrolitli strukturalar fark, etiledi. Effuziv jınıslardıń kristallanıw dárejesi magmaniń quramı jáne onıń kristallanıw geologik sharayatına baylanıslı. Jer maydanında lavaniń suwıwı hám ushqısh komponentlerdiń joǵalıp ketiwi birgelikte tez júz boladı. Ashqıltım hám ortasha lavalar (liparitli, andezitli) yarım kristallangan hám tiykarǵı massalarında jińishke (mm dıń onnan hám júzden bir kismi) mikrolitlar bolǵan shıyshesimon jınıslar (obsidian, pemza) payda etedi. Tiykarǵı hám suyıqlaw lavalar Jer maydanında yarım kristallangan jınıslar kórinisinde suwıydı. Effuziv jınıslardıń teksturalari arasında : dızbekli, flyuidal, yo'lyo'l flyuidallilar bolıp, olar túrli reńdegi vulkanik shıyshe, xolxollilik hám mikrolitlar parallel sızıqshalı jaylasıwı menen baylanıslı boladı. Lavadagi gazlı kóbikshelerdiń muǵdarına qaray gewekli, kóbikshali hám pemzali teksturalar parıq etedi. Boslıqlar ekilemshi minerallar (kvars, opal, seolit, karbonatlar hám basqalar ) menen toldırilganda badamtasli teksturalar payda boladı.
Shógindi taw jınıslarınıń dúzilisi menen genezisi arasındaǵı baylanıs otqindi jınıslarnikiga qaraǵanda jáne de ayqınlaw kórinedi. Shaqiq taw jınısları danalarınıń óz-ara jaylasıwı menen anikdanadigan teksturasi 3 qıylı tiykarǵı tipda; tártipsiz, katlamli hám flyuidalli boladı. Shaqiq taslar cementlengen (kvars, opal, kaltsit) yamasa óz-ara baylanıspaǵan bolıwı múmkin. Organogen taw jınıslarınıń dúzilisi, ásirese, keń tarqalǵan karbonat jınıslar (hák tas, dolomit) de xilmaxil boladı. Bul jınıslar quram tapqan organikalıq qaldıqlar jaqsı saqlanganda, struktura birotala sol organizmlerdiń xarakteristikası menen anıqlanadı : bul strukturalar biomorfli hám pútin shig'anokli dep ataladı. Biogen jınıslar ushın qayta kristallanıw hám metasomatizm strukturaları tán. Xemogen taw jınıslarınıń dúzilisi túrli ólshem degi kristall danalarınıń ósiwi menen xarakterlenedi. Xemogen taw jınıslarınıń teksturasi arasında oolitli, dızbekli hám katlamlilari kóp tarqalǵan.
Metamorfik taw jınıslarınıń dúzilisi. Metamorfik taw jınıslarınıń struktura hám teksturasi baslanǵısh shógindi hám magmatik taw jınıslarınıń qattı jaǵdayda úlken urada litostatik basım tásiri astında, tralar hám eritpeler (flyuidlar) tásirinde kóbinese deformatsiya jaǵdayında qayta kristallanıwi dawamında mineral danalarınıń málim jóneliste jatıwı, gneysli hám slanetsli teksturalarga nizamlıqlı tárzde alıp keledi. Metamorfik taw jınısları strukturaları qattı yamasa mayısqaq ortalıqta minerallardıń ósiwi nátiyjesinde payda bolsa, kristalloblastli dep ataladı. Tegis donali hám tegis emes donali strukturalar bolıp, olar mayda donali jınıslar massası arasında minerallardıń iri kristallari kópligi menen xarakterlenedi. Mineral danalarınıń formasına qaray metamorfik jınıslar arasında granoblastli yamasa donali (kvarsitlar, marmarlar), leG'shdoblastli yamasa bargsimon formaǵa iye bolǵan mineral danalarınan quram tapqan (slyudali slanetslar, fillitlar) bargli, lepidogranoblastli yamasa dana barglilar parq etiledi. Eger metamorfik taw jınısları baslanǵısh strukturasınıń relikti saklangan bolsa, strukturanıń atı baslanǵısh struktura atına blast sózi qosılıp (blastporfirli, blastpeammitli hám basqalar ) aytıladı. Metamorfik taw jınısları dáslepki jınıslar teksturasiniń relikti da saklanib qalıwı múmkin.