Tábiyǵıy apatlar hám olardıń áqibeti. Reje

5.2.Tábiyǵiy qásiyetdegi ayriqsha jaǵdaylardiń avariyaliq aqibetleri. Tábiyǵiy túrdegi ayriqsha jaǵdaylar kútilmegende bolip , insanlar ómiri iskerligine hám túrli ob`ektlerge júdá úlken ziyanlar jetkerdi. Tabiyǵiy túrdegi ayriqsha jaǵdaylariniń nátiyjesinde adamlar qurban boliwi, jaraqatlaniwi, awil-xojaliǵi ob`ektleri, islep shiǵariw kárxanalari , átirap tabiyǵiy ortaliqqa ziyan jetiwi, ósimlik hám haywanlar nabit boliwi siyaqli aqibetler gúzetiledi . Bul haqqinda tómendegi tabiyǵiy turdegi ayriqsha jaǵdaylarǵa tiyisli temalar mazmuninan kelip keńirek toqtap ótemiz.
Xaliqtiń tábiyǵiy ayriqsha jaǵdaylardan qorǵaw sharalari.
Tabiyǵiy ayriqsha jaǵdaylardan xaliqti hám aymaqlardi qorǵaw túrleri is-ilajlar kompleksinen paydalaniladi: huquqiy, injinerlik-texnik, shólkemlestiriw, xabar, jámiyetlik-sotsiyalliq, arnawli.
Xaliq hám aymaqlardi tabiyǵiy túrdegi ayriqsha jaǵdaylardan qorǵaw huquqiy tiykarlari Ózbekstan Respublikasiniń 1999 jil 20 avgust №824-1 «Xaliqti hám aymaqlardi tabiyǵiy hámde texnogen qásiyetleri ayriqsha jaǵdaylardan qorǵaw tuwrisinda »ǵi nizam menen kepillenedi .
Xaliq hám aymaqlardi ayriqsha jaǵdaylardan qorǵawdiń injinerlik-texnik is-ilajlar - respublikamizning geologik, gidrogeolo-gik, iqlim sharayatlarinan kelip shiǵip,imaratlardi loyihalashni kemshiliksiz islep shiǵiwin, qurilistiń sapali orinlaniwin, xaliqtiń qáwipsizligin hámde xaliq xojaliǵi ob`ektleri turaqliliǵin támiyinlew, paydalanip atirǵan imaratlardiń texnik jaǵdayin norma talaplar dárejesinde saqlawǵa qaratilǵan jumislar kompleksin payda etedi.
Sonday aq, qala qurilisi, turaq jay imaratlari qurlisinda normalar hám qaǵiydalarǵa ámel qiliw, jer silkiniw aqibetlerin kemeyttiriw mashqalasina jeterli dárejede áhámiyet beriw maqsetinde birlesken Milletler Shólkemi 1990-2000 jillar araliǵin tabiyiy ayriqsha jaǵdaylar boyinsha qáwip-qáterdi kemeyttiriw xaliq-ara 10 jilliǵi dep belgilegen. Sol dáwir ishinde bir qatar mámleketlerdiń orayliq qalalarda tender tiykarinda xaliq-ara «RADIUS» joybarin ámelge asiriw huquqina iye boldi . «RADIUS» ti dástúr boyinsha toliq engiziw múmkinshiligi berilgen bes — Addis-Abeba (Efiopiya), Guayakilem (Ekvador), Tixuana (Meksika), Zigong (Xitoy) qalalari qatarina Ózbekstan Respublikasi paytaxti Toshkent de kirgen.
Shólkemlestiriw is-ilajlari kompleksi–xaliq ortasinda ayriqsha jaǵdaylardiń aldin aliw hám háreketleniw, birinshi tibbiy járdem kórsetiw, saǵlam turmis tárzin qáliplestiriw tiyisli bilim, kónikpe hám mámmleketlerin arttiriwǵa qaratilǵan is-ilajlar, avariyaliq jaǵdaylar bolǵan waqitda xaliqti evakuatsiya qiliw, jábirlengenlerge birinshi tibbiy járdem kórsetiw , aqibetlerin saplastiriwǵa qaratilǵan is-ilajlardi shólkemlestiriw .
Xaliq hám aymaqlardi ayriqsha jaǵdaylardan qorǵaw maqsetinde tábiyǵiy ayriqsha jaǵdaylardi prognozlaw, bahalaw barasinda ótkerilip atirǵan geologik ilmiy is-ilajlari, analizler, gidrometeorologik gúzetiwler natiyjeleri, ximiyaliq hám radiatsion qáwipli imratlarda záhárleniw kontsentratsiyasina tiyisli maǵlumatlar ,sonday aq, ayriqsha jaǵday qáwipli bolǵanda hám pada bolǵanda xaliqqa eskertiw xabar jetkeriw qurallari járdeminde xaliqqa jetkerilip bariliwi siyaqli is-ilajlar tiykarinda ámelge asiriladi.
Ayriqsha jaǵdaylar júz bergan aymaqlarda jábirlengen xaliqti ayriqsha qáwipli ob`ektlarde taraw xizmetkerleri jámiyetlik-sotsiyalliq qorǵaw barisinda is-ilajlar tiykarinda alip bariladi .
Arnawli is-ilajlar aymaqlarda xaliq qáwipsizligin támiyinlew maqsetinde túrli ayriqsha jaǵdaylardiń aldin aliwǵa qaratilǵan, xaliq hám aymaqlardi qorǵaw tarawindaǵi xizmetkerlerdiń bilim, kónikpe hám qániygeleriniń, tayarliǵin asiriwǵa qaratilǵan, ayriqsha jaǵdaylar júz bergen dáwirde oniń qásiyetlerinen kelip shiǵip qollanatuǵin arnawli is-ilajlar kompleksin quraydi.
Pán-texnika jedel rawajlanip baratirǵan zamagóy sharayatlarda insanlar jasaw hám jumis sharayatlarinda qolayliqlar júzege keliwi menen birge ózine say qáwip-qáterlerden de jiraq emes . Texnogen túrdegi ayriqsha jaǵdaylardiń boliw orni hám kelip shiǵiw sebeplerine qaray bir neshe gruppalarǵa bólip úyreniledi:

1. 
   Transport vositalaridagi avariya háм halokatlar.
   
2. 
   himiyaliq qáwipli ob`ektlerdegi avariyalar.
   
3. 
   Órt-partlaw qáwpi bar bolǵan ob`ektlerdegi avariyalar.
   
4. 
   Energetika hám kommunal sistemalardaǵi avariyalar.
   
5. 
   Imaratlar konstruktsiyalariniń buzilip túsiwi .
   
6. 
   Radioaktiv hám basqa qáwipli hámde ekalogik tárepten ziyanli zatlardan paydalaniw yaki olardi saqlaw menen baylanisli avariyalar.
   
7. 
   Gidrotexnika imaratlardaǵi avariya .
   

Ekologik ayriqsha jaǵday- bul tabiyǵiy hám insan deregi tásirinde tabiyǵiyortaliq quramibólimleri jaǵdaylariniń ózgeriwi .
Tiri organizmler ómir keshiretuǵin jer qabiǵi – biosferaǵa insaniyattiń aktiv tásiri nátiyjesinde ekologik teń salmaqliqtiń buziliwi menen baylanisli qatar mashqalalar júzege keledi. Tabiyǵiy ortaliqtiń pataslaniwi nátiyjesinde xaliq salamatliǵi , ósimlik hám haywanlar áleminiń nabit boliwina, imaratlar hám jaylardiń buziliwina alip kelmekte.
Tábiyatqa antorpogen iskerligi tásiri nátiyjesinde oniń tikleniw potentsiali páseyip barmaqta, bul bolsa ekologik krizisti júzege alip kelmekte.
Ekologik ayriqsha jaǵdaylar kelip shiǵiwi sebeplerine qaray:
1). Qurǵaqshiliq jaǵdayiniń ózgeriwi ;
2). Atmosfera jaǵdayiniń ózgeriwi ;
3). Gidrosfera jaǵdayiniń ózgeriwi;
4). Biosfera jaǵdayiniń ózgeriwi siyaqli túrlerge bólinedi .
Qurǵaqliq jaǵdayiniń ózgeriwi menen baylanisli ayriqsha jaǵdaylar : 1) topraq hám jerdiń záhárli zatlar hám sanaat shiǵindilar menen pataslaniwi; 2) taw-kan jumislari hám insan faktori nátiyjesinde jer júziniń qáwipli shógiwi, kóshki, opiriliw hádiyseleriniń júz beriwi; 3) shorlaniwinan payda boliwi natijesinde kelip shiǵadi.
Awil xojaliǵi ónimlerin jetistiriw ziyanli ximikatlardan paydalaniw, jerge túrli ximiyaliq tóginlerdi normadan artiq saliw, sanaat shiǵindalarin joq qiliw maqsetinde jerge kómiw nátiyjesinde topiraq hám jerdiń ziyanli zatlar hám shiǵindilar menen pataslaniwi júzege kelmekte.
А’sirese, pestitsidlerden – ziyanli shóplerge qarsi gúresiwde, ziyankesler hám basqa haywanlar, ósimliklerde kesellik keltirip shiǵariwshi mikroorganizmlerge qarsi gúresiwde paydalaniladi.
Qurǵaqshiliq jaǵdayiniń ózgeriwine alip keletuǵin jáne bir jaǵday taw-kan jumislari hám insan faktori nátiyjesinde jer júziniń qáwipli shógiwi , kóshki, opiriliw hádiyseleriniń júz beriwi.
Suwdan paydalaniwda, awil-xojaliǵin xiymiyalastiriwda jol qoyilǵan qátelikler sebepli jerlerdiń tábiyǵiy shólge aylaniwi, shorlaniw, ishimlik sipatiniń buziliwina alip kelmekte.
Atmosfera jaǵdayiniń ózgeriwi menen baylanisli ayriqsha jaǵdaylar : 1) atmosferaniń qáwipli hám ekologik ziyanlari zatlar menen pataslaniwi; 2) kislorod jetispewshiligi; 3) kislotali órtler; 4) azon qatlaminiń jemiriliwi; 5) hawa-rayiniń hám iqlimniń ózgeriwi nátiyjesinde júzege keledi.
Hawaniń pataslaniwi atmosfera ishindegi gazler tabiyǵiy kontsentratsiyasiniń páseyiwine alip keliwi múmkin, misali stratosferadaǵi azon qatlami. Azon kontsentratsiyasi atmosfera qatlamlarida pataslaniw dárejesi 200 mln-¹ bolǵan rayonlarda jqori boladi, negizinde pataslaniwdiń joqari muǵdari 0,04 mln-¹ nan aspaydi . Azon kontsentratsiyasiniń joqari boliwi kóplep awil-xojaliǵi eginlerine ziyan jetkeredi , misali , azon kontsentratsiyasiniń pomidor ósimligi ónimdarliǵina kórsetken tásiri nátiyjesinde Koliforniyada bir jilda 1mlrd. dollor ziyan kóriledi. Azonniń uglevodorodlar hám azot oksidleri menen birikpesi insan sawliǵina tuwridan -tuwri qáwip saladi .
Shań, shawqin, joqari dárejedegi temperatura, radiatsiya, elektromagnit maydan bulardiń hámmesi atmosferaniń pataslaniwi boladi.
Atmosfera - bul jerdiń termostatik hám radiatsion qorǵaw qabiǵi. Atmosferaniń joqari qatlamlarinda jer qabiǵinan 15-50 km. bálentlikte kislorod hám azon qisqa tolqinli radiatsiyalardi qabil qiladi. Bular ul`tra fiolotoviy nurlar, rengent, hám gamma-nurlar bolip, olar kóbirek fizik tábiyati tárepinen insanlardiń kóbirek genetik aǵzalarina keri tásirin kórsetedi. Ekologlardiń pikirinshe, stratosferada azon muǵdariniń 5 % ge páseyiwi jer betindegi ul`trafiolotoviy nurlardiń 7,5- 15 % ge artiwina sebep boladi hám teriniń rak penen keselleniwin on esege arttiradi.
Atmosferaniń joqari qatlamlarinda kislorod molekulasi (O₂) nurlaniw tásirinde kislorod atomlarina (O) birigedi, nátiyjede azon (O₃) payda boladi. Quyash nuri tásirinde bul jaǵday kerisinshe, qaytadi, yaǵniy azon bóleksheleri kislorod molekulasi hám atomi payda bolidi.
Házirgi kúnde xlorftormetanlar (freonlar) dan keń paydalaniw sebepli hámde azotli tóginler, aviatsiya gazleri, atom bombalarin partlatiwlar atmosferada jeterli muǵdarda azon toplaniwina imkan jaratpay atir hám nátiyjede azon qatlami baratir. Sol sebepli planetamizda ul`trafiolotoviy organizmlerine keri tásir
Gidrosfera jaǵdayiniń ózgeriwi menen baylanisli ayriqsha jaǵdaylar : 1) jer ústi hám jer asti suwlariniń sanaat hám awil-xojaliǵi shiǵindalari menen pataslaniwi; 2) sizot suwlari sathining kóteriliwi; 3) suw záhárleriniń kemeyiwi, ishimlik suwi jetispewshiligi jaǵdaylariniń kelip shiǵiwina sebep boladi .
Biosfera jaǵdayiniń ózgeriwi menen baylanisli ayriqsha jaǵdaylar: 1) haywanat hám ósimlik duńyasi ayrim túrleriniń joq bolip ketiwi; 2) Úlken aymaqlarda ósimliklerdiń joq boliwi; 3) tábiyatda kóbeyiw dárejesiniń artip ketiwi siyaqli jaǵdaylarda payda boladi.