Tábiyǵıy apatlar hám olardıń áqibeti. Reje

Vulkan atiliwi jeterlishe qáwipke iye bolǵan geologik hádiyse bolip esaplanadi .Jer qatlaminda payda boliwi, ótiliwshi barislar házirge shekem jeterlishe úyrenilmegen.
Meteorologik ayriqsha jaǵdaylar. Meteorologik ayriqsha jaǵdaylarǵa suw basqishlari, boranlar, dawillar, suw tasqinlari , jer jiljiwlari, qar kóshkileri , jer kóshiwleri hám basqalar kiredi. Suw basiwi bul belgili aymaqlardi dar`ya, kól hám teńizler sathining kóteriliwi nátiyjesinde waqtinshaliq suw basqan aymaqlar boladi. Bul jaǵday kúshli jawin jawiwi, muzliqlardiń tez eriwi, suw háwizleri hám gidrotexnik jaylar dambalarinń buziliwi , teńiz tárepinen dar`yalarǵa suwlardi shamal yaki tsunami arqali aydawinda júz beredi . Suw basiwlari qisqa (bir neshe saatdan bir neshe háptege shekem ) hám uzaq múddetli (2 hápteden artiq) boladi. Suw basiwi waqtinda adamlar sawliǵi hám ómiri ushin real qáwip tuwiladi, jaylar hám kommunikatsiyalar qiyraydi, ásbaplar isten shiǵadi , haywanlar qiririladi , suw astinda qalǵan egin hám materialliq bayliqlar joq qilinadi. Bunnan basqa suw basiw aymaǵinda hámde xaliq kóshirilgen orinda sanitar-gigenik hám sanitar-epidemiologik jaǵday jamanlasadi. Suw basiwinan kóterilgen ziyandi kemeyttiriw ushin xaliq ortasinda eskertiya jumislari alip bariladi. Eskertiw jumislari eki túrge bólinip uzaq múddetli hám eriksiz suw basiwi qáwipi júzege kelgen orinda ámelge asiriladi . Birinshi jaǵdayda profilaktik is-ilajlar dar`ya, kóller hám teńiz qirǵaǵindaǵi suwdan qoriqlaw kompleks is-ilajlari doirasida uliwma tártipte alip bariladi. Eskertiwshi jumislarǵa suw basiwi qáwpi júzege kelgende Gidrometxizmetiniń signali hám xabarinan soń kirisiledi. Ádette suwdiń tarqalip ketiwin sheklew ushin shiǵariw kanallari qaziladi, dambalar hám qorǵaw tosiqlari quriladi, jertóleli imaratlar germitiklenedi , birinshi qabattaǵi aynalar hám esikler suw kirmeytuǵin qilip jabiladi. Avariya jaǵdaylari júz beriwi waqtinda kerekli ásbaplar hám materiallar, rezina etik zahiralari, kiyimlar, qumli xaltalar tayarlanadi . Ólshew ásbaplari, zárúr jaǵdayda baqlaw postlari ornatiladi. Ámeliyattiń kórsetiwinshe ámelge asirilǵan usi is-ilajlar joǵaltiwlardi 60 % ge shekem kemeyttiredi .Eger suw basiwi júz berip, adamlar suw baqan zonada qalsa olardi qutqariw ushin qayiq, katerlerinene hám adamdi uslap tura alatuǵin qoldan tayarlaǵan basqa qurallardan paydalaniw múmkin.
Boron, davil hám girdoblar – bul ayriqsha tez júz beretuǵin hawa yaki shamaldiń kóp jaǵdaydaǵi katastrofik háreketi boladi. Olar atmosferadaǵi tsiklonik háreketler nátiyjesinde júz beredi. Bul ayriqsha jaǵdaylardiń halokatli kúshi sonda bunda orama truba siyaqli hárekettegi samaldiń saatina 100 km/s dan asadi . Dawil eń quwatli ayriqsha hádiyselerden bolip, óziniń avariyali tásiri boyinsha jer qiymildawi menen teńlestiriledi . Ol kútilmegende júz beredi. Dawil qurǵaqliqtaǵi qurlislardi , baylanis hám elektr tarmoqlarin, transport kommunikatsiyalarin hám kópirlerdi qiyratadivayron,tereklerdi sindirip tamiri menen suwiradi, dalalardi jalańashlaydi; teńiz betinde tarqalǵanda 10-12 m bálentliktegi úlken tolqinlardi payda qiladi, adamlardi ólimine alip keledi . Garmsel dawildiń basqa kórinisi. Ol dawilǵa qaraǵanda tómen dárejedegi nisbiy iǵalliqqa iye bolip , topiraq erroziyasina hám jerge egilgen eginlerdiń jer menen birge shamallatip quritiladi, topiraqqa kómedi , eginlerdi tamirin aship taslaydi . Buǵan diametri bir neshe on metrden júz metrge shekem bolǵan vertikal, geyde qiysayǵan simaǵashqa uqsas , tez aylaniwshi girdobti da kiritiw múmkin.
Boran hám girdoblardan adamlardi jaraqatlaniwi denenin hár qiyli ornindagi jabiq jaraqatlar , isikler , siniwlar , bas miy shayqaliwi, xan aǵatuǵin jaralaniwlar kórinedi . Xawa-rayin biliwdiń zamagóy usillari boran baǵiti, oniń tezligi haqqinda adamlardi bir neshe saat, hátte bir neshe kún aldin eskertiw imkanin beredi .
Jaqinlasip kiyatirǵan qáwip haqqinda eskertilgennen soń tezlik penen oniń aldin aliw sharalarin ámelge asiriwǵa kirisiw múmkin. Bekkemligi jeterlishe bolmaǵan konstruktsiyalardi hám kranlardi bekkemlew, imaratlardaǵi, táreplerdegi aynalardi , shamallatiw kerek boladi . Shamal baǵitina keri esik hám aynalardi imaratdaǵi basimdi teńsalmak ta uslaw ushin ashiq qaldiriw kerek. Táreptegi, balkondaǵi túsip ketkende ketgande adamlarǵa jarqat ejetkeriwi lazim bolǵan buyim hám zatlardi shetke aliw kerek . Tibbiy dári-darmanlar hám baylaw materiallarin alip qoyiwdi umitpasliqti usinis etiledi . Eger boran , garmsel yaki girdobga ashiq dalada tuwri kelip qalsa jerdiń shuqirraq jerine, uraǵa hám soǵan usas jerine jerga ilaji barinsha tiǵiz jatip aliw zárúr boladi .
Suw tasqinlari - bul waqtinshaliq jawin yaki tas-shaǵal aralas suw aǵimi bolip kútilmegende kóp jala qwyiwi , qarlar etiwi, jer qiymildawi yaki basqa sebeplerge qaray, suw háwizleriniń dambalariniń buziliwi júzege keledi. Úlken massaǵa hám joqari tezlikke iye bolǵan suw tasqini óziniń jolindaǵi imaratlardi, jollardi, gidrotexnik hám basqa jaylardi qiyratadi, baylanis hám elektr jetkerip beriw tarmoqlariniń ishinde shiǵaradi, baǵlardi joq qiliw , quwilǵan jerlerdi juwip ketedi , adamlar hám haywanlardi ólimine sebep boladi.
Jer kóshiwi – óz awirliǵi tásirinde belgili jer betin bálentlikten tómenge jiljiwi yaki súriliwi. Bul hár túrli sebeplerge qaray jer betindegi topiraq awirliǵi teńsalmaqliqtiń buziliw esabinaan payda boladi. Jer kóshiwi xaliq punktlerin qiyratiw, awil xojaliq eginlerin joq etiw, transport kommunikatsiyalarin, trubalardi, elektr hám baylanis tarmaqlarin izden shiǵaradi, gidrotexnik imaratlarǵa ziyan keltiredi . Bunnan tisqari ol saylardi toltirip, suw jollardi tosip qaliwi hám suw tasqini qáwipin júzege keltiriw múmkin . Suw tasqini hám jer kóshiwi qáwipi júzege kelgen jerlerde adamlar piyada yaki transport qurallarinda qáwipsiz orinǵa kóshiriledi. Adamlar menen birgelikte materialliq bayliqlar hám awil xojaliq haywanlarin da kóshiriwi kózde tutiladi .Jer kóshiwinde adamlar kóshki astinda qaliwlari , hár túrli buyimlar hám konstruktsiyalarǵa uriliwi yaki olardi adamlarǵa kelip uriliwi nátiyjesinde jarahatlaniwlari múmkin. Bunday jaǵdaylarda jaraqatlanǵanlarǵa tezlik penen járdem kórsetiw, zárúr jaǵdayda jasalma dem beriw lazim. Qar kóshiw hám joqarida aytilǵan ayriqsha jaǵdaylar siyaqli óziniń keri aqibetlerine iye. Sol sebepli bunday qáwipli bar bolǵan tawli rayonlarda xaliqti bul qáwipten xabarlandiriw hám qorǵaw is-ilajlarin jolǵa qoyiw talap etiledi.
Biologik ayriqsha jaǵdaylar. Juqpali kesellikler nátiyjesinde adamlar ólimine hám haywanlardiń qiriliwina sebep bolǵan jaǵdaylar biologik ayriqsha jaǵdaylar bolip esaplanadi .
Biologik ayriqsha jaǵdaylardiń júzege keliwinde biologik qurallardan paydalaniw, tabiyǵiy kewilsiz hádiyseler nátiyjesinde júz bergen sanitariyaǵa tiyisli emes jaǵdaylar sebep boliwi múmkin.Juqpali keselliklerdi qozǵawshilardiń organizmge kiriwin bir neshe jollari bar. Olar organizmge dem aliwda hawa, awqatlaniw hám suw ishiw ,awizdan swlak, kóz jas, murin suyiqliǵi , teriniń jaraqatlanǵan jeri arqali, kesellengen xan soriwshi hashoratlarni shaǵiwi arqali juǵiwi múmkin. Juǵimli kesellikler juqtirilǵannan keyin bir neshe saat hám bir neshe kúnnen onnan soń oniń belgilari kózge taslanadi . Juqpali keselliklerdiń eń keń tarqalǵan belgileri, issiliq, dene temperaturasiniń asiwi bolip esaplanadi. Bunda bas awiriwi , muskil hám buwinlarda awiriwdiń payda boliwi, uliwma kúshsizlik, siniqlar, geyde qaytariw , ishtiń ótiwi, uyqiniń buziliwi , ishteydiń jamanlasiwi gúzetiledi.
Organizmge jetkeriliwi hám olarǵa qarsi gúres boyinsha infektsiyalar tórt gruppaǵa bólinedi :

1. 
   Dem aliw jollari infektsiyalari;
   
2. 
   Ishekler infektsiyalari;
   
3. 
   xan infektsiyalari;
   
4. 
   sirtqi teri infektsiyalar.