«Техника» тушунчасининг моҳияти. Қадимги халқлар маданиятида техника пайдо бўлиши ва ривожи

Қадимги давлатлар маданиятида техникани шаклланиши.
Қадимги Миср, Вавилон, Хиндистон ва Ҳитойда эр. ав. У1-У минг йиллардан эр.ав. П-1 минг йилгача йирик-йирик империалар мавжуд бўлган, техника санъат, математика фалсафа ҳам шу давлатларда пайдо бўлган. Қадимда одамлар табиат ҳодисаларни маълум бир Худо ҳоҳиш иродаси деб ишонганлар. Шу билан бирга улар Худоларни ўз пашқоқлари аксида кўрганлар. Подшоҳлар ҳазинасига солиқлар тўлашар эди, улар эса ўз навбатда тартиб интизомни ушлаб турар эдилар. Агар маълум бир тартиб интизом бўзилса, уни дарров тўғрилашга интилишар эдилар. Шу интилишлар асосида содда-содда фанлар, бунда астрология, санъат пайдо бўлди ва ривожланди. Маълумки катта давлатлар армиясиз маъмурий органларсиз мавжуд бўлмайди. Шу нарсалар қадимги давлатлар маданиятида ётган. Ўша даврнинг муҳим бир ҳусусиятларидан бири бу белгилар системаси (сонлар, ҳисоблашаморитмалар) шаклланишидир. Шу система тизимида турли туман мосламалар ҳал этилган.
Инсоният тарихи техниканинг такомиллашиб бориш тарихи билан ўзвий боғланган. Техника ўзининг бугунги ҳолатига келгунга қадар кўп вақт ўтди. Индустириал жамиятгача техника ҳунармандчилик шаклида нмоён бўлди. Техника ҳунармандчилиги устадан шогирдга, устахона кўринишида ёки якка тартибда отадан болага, авлоддан-авлодга ўтиб келди. Бу лоҳида кишилар тамонидан тор доирада амалга оширилди. Натижада юксак ижтимоий баҳо бериш даражасига етиб бормади. Бундай ҳолат ишлаб чиқаришни ҳам, ижтимоий ҳаётни ҳам тубдан ўзгартиришга қодир эмас эди.
ХУП-ХУШ асрларга келиб вазият тубдан ўзгарди. Европада манифактура ўрнига машина даври бошланди. Жамиятнинг анча қисми қўл мехнатини ўз фаолияти имкониятларини кўпроқ очишга қарата борди. Устачор ўрнини техника сирларини англаб етган шахслар-инженерлар эгаллади.
Муҳандис техник тизимларнинг нормал ишлашини таъминлабгина қолмай, унинг лойиҳасини тўзади, ихтиро қилади, илмий методлардан, фан ютуқларидан фойдаланади, техник янгиликлар киритади.
Янги даврда техника бутун ишлаб чиқариш воситалари, жараёни ҳамда ҳаракатининг мажмуи сифатида қаралди. Техника тушунчасига меҳнат қуролларини ишлаб чиқариш ва машина киртилган эди. Демак техниканинг ривожланиши билан унинг мазмуни ўзгарди. Немис файласуфи техника манзарасининг ўзгаришини қуйидагича ифодалайди: «Техника меҳнат қуролларини ишлатиш сифатида инсонларнинг яшаши ва мвжудлиги билан боғлиқ» (Яспрес).
Техника ривожланиши учун ХУП-ХУШ асрларда илмий замин яратилди. Юқорида айтганимиздек машина даври бошланди. Х1Х аср охири ва ХХ аср бошларида ИТИ индустриал жамиятнинг ривожланиши учун асос бўлди. Техника тараққиёти технологик жараёнларни изоҳлашни талаб этади. Техника фалсафасининг баъзи масалалари билан бир қатор олимлар шуғулланишган. Улардан баъзиларининг ушбу соҳага оид ишларини кўриб ўтамиз.
Эрст Колл (1808-1895) биринчи бўлиб ўз онг сарлоҳасида фалсафа ва техника тушунчасини умумлаштирди. Унинг «техниканинг сосий флсафий йўналишлари» китобида «оргоно» асоси ётади: одам ўз фаолияти давомида тушунмаган ҳолда ўз органларини яратиб. Каллнинг бу принципи танқидни кўтармайди. Фақатгина болта, болғани одамзоднинг маълум бир органга ўхшатиш мумкин. Лекин ғилдирак Калл принципига тўғри келмайди. Чунки ғилдирак одамзотнинг ҳеч қайси бир органига ўхшамайди. Калл айтишича «Бу машинасининг умумий кўриниши одамзотга ўхшамасда, лекин маълум бир қисмлари ўхшайди. «Антропологик критерий» ва «орсополракция принципи» Каллнинг техника фалсафаси асослари ҳисобланади. Калл таърифлашича, инсон ўз баданини истамаганҳолда табиат учун мослаштиради.
А.Эспинас ўзининг «технологиянинг пайдо бўлиши деган китобида технология тушунчасини ишлатади. Эспинас таърифича - «технология бу шундай санъат тўғрисидаги билимларни бу билимлари ўрганиш давомида янги билимлар ҳосил бўлади ва улар инсоният ривожига туртки беради.
А.Эспинас маълумотига ҳеч қайси бир янгилик бўшлиқда пайдо бўлмайди, инсон янгиликни маълум бир нарсани такомиллаштириш орқали яратиш мумкин. Ҳар бир шундай санъат ўз технологиясига эса, бу технологиялар йиғиндиси эса умумий систематик технологияни яратади.
Эспинас фикрича технология ўз ичига 3 та муаммони киритади. 1-Ҳунарни аналитик тахлил қилиб, систематик классификация ёрдамида маълум гуруҳга ажратиш мумкин. Техниканинг статистик назариясига тўғри келади.
Бу файласуфлардан ташқари.
Техника билимининг табиати.
Олдин таъкидлаганимиздек инженерлик фаолият учун алоҳида билимлар керак. Гап алоҳида кашфиётлар ҳақида борганда муаммолар йўқ эди. Лекин XVIII асрдан бошлаб ишлаб чиқариш, қайта ишлаш кенг бўла бошланди. Бу даврдан маълум бир кашфиётлар оммавийлаша бошлади. Космонавтлар, пораход ва парвозлар учун двегателлар, ҳисоблаш ва конструктрлаш хажми тез суръатда ошиб кетди, чунки инженер нафақат янги кашфиёт билн машғулот бўлади, балки кашфиётга, яратишга ҳаракат қилади. Бошқа сўзлар билан айтадиган бўлсак инженер янги бир инженерлик объектини тўзиш билан бирга, шу объектга ўхшаш бўлган бутун инженерлик объектларини ҳам тўзади. Натижада аниқ фанлар объектидан инженерлик схемалари ажралиб чиқиб: бутун бир жараённи бирлаштиради. Бўлар техник билимларнинг шаклланмаган кўринишларидар. Бу жараёнга онтология ва математизация жараёнлари қўшилади.
Онтология бу инженерлик қурилмаларни босқичма-боқич схемалаштириш жараёнидир.бунда бу объектлар мосида бир қисмларга бўлиниб, ҳар бир маълум бир кўринишда ифодаланган. Бундай ифодалаштириш инженерлик объектга ҳам математик, ҳам техник билимларини қўллаш учун фойдаланилган.
Инженерлик объектини математик моделлар билан алмаштириш кашфиёт учун зарур шароит бўлиб конструктурлаш ва ҳисоб-китоб учун анча изланишлар яратди.
Техник билимлари ривожланишни бир қанча факторлар таъсирида рўй берган. 1-фактор барча янги ҳодисаларни ўрганилган, мавжуд техник билимлар доирасида таҳлили этиш.
Бундай таҳлил кўзатилаётган жараён ҳақида янги маълумотларни яратиш мумкин. Техник билимлар шаклланиши билан барча фундментал билимлар тизими таъсир кўрсата бошлади. Билимларни шундай идеаллаштириш ёрдамида муносабатлар ҳамда ёки теорема деб таърифланган бўлсалар, уларни исботлаш деб таърифланган исбот усуллари ёрдамида ўтказиш уларни бўлакларга бўлиб ўтказиш талаб қилинади. Бу эса ўз навбатида соҳага оид янги қонуниятларни ишлаб чиқишда ёрдам беради. Техник фанлар ривожи ва шаклланишида иккинчи муҳим бир жараён бу математизациядир.
Техник фанларни маълум бир ривожланган босқичида кўзатишлар, илмий ишларда математик жраёнлар қўлланила бошланди. Бунга маълум бир кашфиёт жараёнида маълум бир жараён нафақат таҳлил балки синтез жараёнида таҳлиллар асосида ҳисоб-китоблар талаб қилади.
Техник соҳада математик жараёнларни қўллаш учун нима қилиш керак? Биринчидан идеал техник объектларни шу объектларга математик тилга ўтказиш керак ва унга математик жиҳатдан маълум бир бўлимларга бўлиб ўрганиш керак. Шу даврдан инженер кўзатувчи қуйидаги имкониятларга эга бўлади:
А) таҳлил-синтез масалаларини ҳал эта олади. Б) объектни – барча империалистик соҳаларини назарий томондан ўрганиш мумкин. В) идеал инженер қурилмалар теориясига чиқиш мумкин.
Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, соноат миқёсида саноат миқёсида инженерни объектлари ривожи кашфиётларни шу соҳада қўлланиши техник фанлар шаклланиши туртки бўлди.
Бирор бир кашфиёт борсида маълум бир математик билимларни эмас, балки умумий математика қўлланиш техник фанлар ривожининг кейинги босқичига олиб келади. Яъни, янги идеал техник билимлар яратилиб, уларни математик онтологияга киритса бўлади, бўлар асосида техник билимлар системаси шаклланиб «идеал инженер қурилма» яратилиш теориясига олиб келди. Техник факторнинг охирги шаклланиш босқичи эса маиший ва теорик билимлар билан боғлангн.
Реноссанс даврининг муҳим бир хусусияти янги тушунишидир. Реноссанс даври -----Худо бандаси деб кўрмайди, балки дунё марказида турувчи бир эркин уста сифатида кўради. Маълум маънода инсон ўзининг илоҳий ярлганлигини тан олсада, ўзининг ҳам яратувчи сифатида кўради. Реноссанс файласуфлари айтишича табиат қонунларни инъом этмайди, балки оддий одам тушуниб етади.
Янгиланиш қўпол айтилганда бу шундай у ерга катта инсонни учун барча табиат ҳақидаги тушунчалар янги файласуфлар маҳсули сифатида намоён бўлади.
Асосий ўринни бу ерда Ф.Бэкон эгаллаган. Ф.Бэкон табиатни янги илмининг асосий объекти деб эълон қилади.
Ф.Бэкон ёзишича инсон табиатни маълум бир қисмларни ажратиш ёки йиғиндаги балки ҳеч нарса қилолмайди дейди.
Ф.Бэкон бир занжирга уч нарсани боғлаб қўйди: илмий балки ҳақиқат тушунчалар: иненерлик фаолияти ва табиат ҳақида шу даврдан бошлаб табиатни маълум бир чексиз маҳсулот, куч энергия сифатида қаралиб, одамзод бу ҳаёт фаолиятида ишлата бошланади.
Ренессанс даврида инженерлик фаолияти жуда тез ривожланди. Бунга мисол қилиб буғ машинаси яратилган.
Умумий янги фанлардаги инженерлик фаолиятидаги янгиликлар кашф этмайди, балки Ренессанс давридан бошлаб табиатни ёпиқ бир табиий жараёнлар йиғиндиси сифатида қарала бошланди.
Классик бўлмаган техник фанлар хусусиятини кўрадиган бўлсак, уларда илмий база йўқ ягона бир теория ёки принцип йўқ. Классик техник фанларда бўлар мавжуд.
Масалан, ноклассик техник фан сифатида информатикани қарайдиган бўлсак, бу фан шаклланиш ва ривожи учун нафақат инженер кибернетиклар, балки тилшунослар, руҳшунослар, социологлар, иқтисодчилар, файласуфлар ўз ҳиссаларини қўшганлар.
Ноклассик техник фанлар ноананавий бўлган инженерлик фаолиятида қўлланилади. Классик бўлмаган психик фанлар шаклланишини бир неча босқичга ажратиш мумкин.
Биринчи босқичда мураккаб инженерлик объектлар шаклланади. Бунда таҳлил бир неча техник теориялар асосида олиб борилс, синтез эса блок схемалар асосида олиб борилади. Иккинчи босқичда эса турли системалар, жараёнларда ўхшашликлар кўзатилади. Бўлар эса ўз навбтида янги мисолларни ҳал этишда ёрдам беради.
Масалан: радиолакация ривожи ва пайдо бўлиш асбобнинг математик информация ўзатиш ва кибернетика асосида бўлган бўлса радиолакация асосида бошқа информация ўзатиш йўлллари ҳам пайдо бўлди.
Иккинчи босқичда классик бўлмаган техник назариялар шаклланди. Бу назриялар эса кибернетика, информатика ривожида қўлланилади.
Учинчи босқичда идеал инженер қуроллар теорияси шаклланади. Бу теория нафақат классик бўлмаган техник фан теорияси балки, змонавий техник билим асоси сифатида ҳам қаралди. Сўнги йилларда бу теория «техниканинг умумий теорияси» сифатида қарала бошланди. Fарбда, айниқса Германия ва АҚШ да бу йўналиш кескин суратда ривожланди. Бу йўналиш чиқиндисиз технологиялар, инсонга дўстона бўлган технологиялар бу технологиялар ривожи ва шаклланишига қаратилгандир.