Tema : Empirik hám teoriyalıq biliw salıstırıw. Joba

Tema : Empirik hám teoriyalıq biliw salıstırıw.

Joba :

1. Empirik biliw haqqında túsinik

2. Teoriyalıq biliw haqqında túsinik
3. Empirik hám teoriyalıq biliw ortasındaǵı parqı.

Ilimiy bilimler dúzilisinde eki dáreje ajralıp turadı : empirik hám teoriyalıq. Bul eki dárejeni bir pútkil retinde biliw procesiniń eki basqıshından ajıratıw kerek - sezimiy hám aqılǵa say. Bayqaǵısh aqıl jaqın, biraq empirik menen birdey emes, ratsional teoriyalıq tárepten parıq etedi.

Empirik hám teoriyalıq izertlewler birdey ob'ektiv haqıyqatlıqtı ańǵarıwǵa qaratılǵan, biraq onıń qarawları, bilimlerde sáwlelendiriw túrli jollar menen júz boladı. Empirik izertlewler tiykarlanıp sırtqı baylanıslardı hám ob'ektler, hádiyseler hám olar arasındaǵı baylanıslılıq táreplerin úyreniwge qaratılǵan. Bul izertlew nátiyjesinde empirik munasábetler anıqlanadı. Olar tájiriybeni induktiv ulıwmalastırıw nátiyjesi bolıp tabıladı hám itimal bilimler bolıp tabıladı. Mısalı, Boyl-Mariot nızamı basım hám gaz kólemi ortasındaǵı baylanıslılıqtı xarakteristikalaydı : Rv \u003 d const, bul erda R - gaz basımı, v - onıń kólemi. Daslep, R. Boyl eksperimental maǵlıwmatlardıń induktiv ulıwmalastırılıwı retinde, eksperimentda gaz basımı astında siqiladigan kólem jáne bul basımdıń úlkenligi ortasında baylanıslılıq tabılǵanında anıqlandi.
Túsiniwdiń teoriyalıq dárejesinde nızamlarda belgilengen ob'ekttiń ishki, zárúrli baylanısları ajralıp turadı. Biz qansha tájiriybe ótkersak hám olardıń maǵlıwmatların ulıwmalastırsak da, ápiwayı induktiv ulıwmalastırıw teoriyalıq bilimlerge alıp kelmeydi. Teoriya faktlarni induktiv ulıwmalastırıw arqalı apparatqan. Eynshteyn bul juwmaqtı XX ásir fizikasi rawajlanıwındaǵı zárúrli epistemologik sabaqlardan biri dep esapladı. Teoriyalıq nızam mudamı isenimli bilim bolıp tabıladı.
Empirik izertlewler izertlewshiniń úyrenilip atırǵan ob'ekt menen tuwrıdan-tuwrı ámeliy óz-ara tásirine tiykarlanadı.jáne bul óz-ara tásirde ob'ektlerdiń tábiyaatı, qásiyetleri hám qásiyetleri málim. Empirik bilimlerdiń haqıyqatı tájiriybege, ámeliyatqa tuwrıdan-tuwrı shaqırıq qılıw arqalı tastıyıqlanadi. Bunnan tısqarı, empirik biliw ob'ektleri sheksiz muǵdardaǵı belgilerge iye bolǵan haqıyqat ob'ektlerinen ajralıp turıwı kerek. Empirik ob'ektler qatań hám sheklengen ayrıqshalıqlarǵa iye abstraktlıqlar bolıp tabıladı.
Teoriyalıq ishda ob'ektler menen tikkeley ámeliy shawqım bolmaydı. Olar tek tikkeley bolmaǵan, pikir tájiriybesinde uyreniledi, lekin haqıyqıy emes. Teoriyalıq ideal ob'ektler bul erda uyreniledi, olardı idealizatsiya etilgen ob'ektler, abstrakt ob'ektler yamasa konstruktsiyalar dep ataydılar. Olardıń mısalları materiallıq noqat, ideal ónim, ulıwma qattı dene, ideal gaz hám basqalar. Mısalı, materiallıq noqat ólshemine iye bolmaǵan, biraq denediń pútkil massasın toplaytuǵın dene retinde belgilenedi. Tábiyaatda bunday deneler joq, olar úyrenilip atırǵan ob'ekttiń zárúrli táreplerin anıqlaw ushın oylap qurılǵan. Teoriyalıq bilimlerdi tájiriybege shaqırıq qılıw arqalı tekseriw múmkinshiliksiz bolıp tabıladı, sol sebepli ol ámeliyat menen empirik talqin arqalı baylanısadı.
Ilimiy biliw dárejesi de funkciyalarda parıq etedi: haqıyqatlıqtıń xarakteristikası empirik dárejede, túsindiriw hám boljaw bolsa teoriyalıq dárejede júz boladı.
Ampirik hám teoriyalıq úst isletiletuǵın biliw usılları hám formalarında parıq etedi. Ampirik ob'ektlerdi úyreniw baqlaw, salıstırıwlaw, ólshew hám tájiriybe járdeminde ámelge asıriladı. Empirik izertlew quralları - bul haqıyqıy gúzetiw hám tájiriybe ushın ásbaplar, qurılmalar hám basqa qurallar.
Teoriyalıq dárejede, materiallıq qurallar, úyrenilip atırǵan ob'ekt menen ámeliy óz-ara tásir joq. Bul erda arnawlı usıllar qollanıladı : idealizatsiya, rásmiylestiriw, pikirlew tájiriybesi, hákisiomatik, abstrakttan betonǵa kóteriliw.
Empirik izertlewler nátiyjeleri ilimiy dáliller formasında arnawlı túsinikler qosılıwı menen tábiyiy tilde ańlatıladı. Olar úyrenilip atırǵan ob'ektler tuwrısında ob'ektiv, isenimli maǵlıwmatlardı jazıp aladılar.
Teoriyalıq úyreniw nátiyjeleri nızam hám teoriya formasında ańlatıladı. Onıń ushın arnawlı til sistemaları jaratılıp, ol jaǵdayda pán túsinikleri rásmiylestirilip, matematikalıqlastırıladı.
Teoriyalıq bilimlerdiń ayriqsha ózgesheligi onıń refleksivligi, ózine jóneltirilganligi, biliw procesin izertlew, onıń usılları, formaları hám kontseptual apparatı. Empirik bilimlerde bunday izertlewler, qaǵıyda jol menende, ótkerilmaydi.
haqıyqatlıqtı haqıyqıy biliwinde, empirik hám teoriyalıq bilimler mudamı eki keri bolıp háreket etedi. Teoriyadan ǵárezsiz túrde payda bolǵan tájiriybe maǵlıwmatları ertami-kechmi teoriya menen qamtıp alınadı hám odan bilim, juwmaqqa aylanadı.
Basqa tárepden, ózleriniń arnawlı teoriyalıq tiykarları tiykarında payda bolatuǵın ilimiy teoriyaler salıstırǵanda ǵárezsiz túrde, empirik bilimlerge qatań hám anıq bir baylanıslılıqsız qurıladı, biraq olar olarǵa boysunadı hám oxir-aqıbet eksperimental maǵlıwmatlardıń ulıwmalastırilishini ańlatadı.
Empirik hám teoriyalıq bilimlerdiń birligin buzıw, bul dárejelerdiń qálegenin absolyutlastırıw nadurıs bir tárepleme juwmaqlarǵa alıp keledi - empirizm yamasa sxolastik teorizatsiya. Ekinshisine mısal retinde 1980 jılda SSSRda kommunizmni qurıw kontseptsiyası, rawajlanǵan sotsializm teoriyası,
Lisenkoning antigenetik táliymatı. Empirizm faktlarning rolin ulıwma biykar etedi hám pikirlewdiń rolin kem bahalaydı, onıń aktiv roli hám salıstırmalı ǵárezsizligin biykarlaw etedi. Bilimdiń birden-bir dáregi bul tájiriybe, sezimiy bilim.
Ilimiy biliw usılları
Ulıwma bilim usıllarınıń mánisin kórip shıǵıń. Bul usıllar bir pánniń ko'kragida payda boladı hám keyin bir qatar basqa tarawlarda qollanıladı. Bunday usıllarǵa matematikalıq usıllar, eksperiment, modellestiriw kiredi. Ulıwma ilimiy usıllar ámeliy bilim dárejesinde hám teoriyalıq dárejede qollanılatuǵınlarǵa bólinedi. Empirik izertlew usıllarına baqlaw, salıstırıwlaw, ólshew, eksperiment kiredi.
Baqlaw - haqıyqatlıq hádiyselerin úzliksiz túrde maqsetli aqıl etiw, bunda biz sırtqı tárepler, ayrıqshalıqlar hám olardıń óz-ara munasábetleri tuwrısında bilimge iye bolamız. Baqlaw bul birinshi náwbette insan sezimleriniń jumısı jáne onıń zárúrli materiallıq iskerligine tiykarlanǵan aktiv bilim procesi. Bul, álbette, insan oylawı bul processdan chetlatilgan degeni emes. Gúzetshi sanalı túrde arnawlı bir ideya, gipoteza yamasa aldınǵı tájiriybege tayanǵan halda ob'ektlerdi qıdıradı. Gúzetiw nátiyjeleri mudamı ámeldegi teoriyalıq principler tiykarında arnawlı bir anıqlama beriwdi talap etedi. Gúzetiw maǵlıwmatların túsindirme beriw, alım ápiwayı faktlarni áhmiyetsiz zatlardan ajıratıp alıwǵa, layner neni itibarsız qaldırishi múmkinligin anıqlawǵa múmkinshilik beredi. Usınıń sebepinen, házirgi waqıtta fanda jańa ashılıwlardıń qánige bolmaǵanlar tárepinen kemnen-kem jaǵdaylarda qılıw múmkin.
Eynshteyn Heisenberg menen sáwbette bul hádiyseni baqlaw qábileti teoriyaǵa baylanıslı yamasa joq ekenligin aytıp ótdi. Kóriliwi múmkin bolǵan zattı anıqlay almaytuǵın zat bul teoriya.
Baqlawdıń ilimiy bilimler usılı retinde rawajlanıwı baqlaw qurallarınıń (mısalı, teleskop, mikroskop, spektroskop, radar) rawajlanıwı menen tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı. Qurılmalar tekǵana sezim kúshin asıradı, bálki bizge qosımsha túrde sezimiy organlardı da beredi. Sonday etip, qurılmalar elektr maydanın " kóriwga" múmkinshilik beredi.
Gúzetiw nátiyjeli bolıwı ushın ol tómendegi talaplarǵa juwap beriwi kerek:
Kózkóreki yamasa dıqqat orayında,
Úzliksizlik
Iskerlik
Muwapıqlıq.
Ob'ekt izertlewshiniń sezim-sezimlerine tásir etkende, ob'ekt texnikalıq qurallar hám qurılmalardan paydalanǵande baqlaw tikkeley bolıwı múmkin. Ekinshi halda, ilimpazlar úyrenilmagan ob'ektler gúzetilmegen ob'ektler menen óz-ara tásiri nátiyjelerin aqıl etiw arqalı juwmaq qılıwadı. Bul juwmaq gúzetiletuǵın hám gúzetip bolmaytuǵın ob'ektler ortasında málim bir munasábetti ornatıp, málim bir teoriyaǵa tiykarlanadı.
Baqlawdıń zárúr tárepi - bul xarakteristika. Bul túsinikler, belgiler, kesteler, grafikalar járdeminde baqlaw nátiyjelerin anıqlaw bolıp tabıladı. Ilimiy xarakteristikaǵa qoyılatuǵın tiykarǵı talaplar onı ılajı bolǵanınsha tolıq, anıq hám ob'ektiv etiwge qaratılǵan. Tariyp ob'ekttiń ózi tuwrısında isenimli hám etarli dárejede oyda sawlelendiriw beriwi, úyrenilip atırǵan hádiyseni anıq sáwlelendiriwi kerek. Tariyplew ushın isletiletuǵın túsinikler anıq hám bir mániske ıyelewi zárúrli bolıp tabıladı. Tariyp eki túrge bólinedi: sapa hám muǵdarlıq. Sapalı xarakteristika úyrenilip atırǵan ob'ekttiń qásiyetlerin bekkemlewdi óz ishine aladı, ol bul haqqında eń ulıwma bilimlerdi beredi. Muǵdarlıq xarakteristika matematikadan paydalanıwdı hám úyrenilip atırǵan ob'ekttiń qásiyetleri, táreplerin hám óz-ara munasábetlerin cifrlı xarakteristikalawdı óz ishine aladı.
Ilimiy ishda baqlaw eki tiykarǵı funkciyaǵa iye: ob'ekt haqqında empirik sıpatlama beriw hám boljawlar hám pán teoriyalerin sınap kóriw. Kóbinese baqlaw zárúrli evristik rol oynawı múmkin, bul jańa ideyalardı ilgeri jıljıtıwǵa úles qosadı.
Salıstırıwlaw - bul haqıyqat ob'ektleri hám hádiyseleri ortasındaǵı uqsawlıq hám ayırmashılıqlardı ornatıw. Salıstırıwlaw nátiyjesinde bir neshe ob'ektlerge tán bolǵan ulıwmalıq anıqlandi jáne bul nızamdı biliwge alıp keledi. Tek ǵana ob'ektiv birlespe ámeldegi bolıwı múmkin bolǵan ob'ektlerdi salıstırıwlaw kerek. Bunnan tısqarı, salıstırıwlaw eń zárúrli, zárúrli tiykarlarda ámelge asırılıwı kerek. Salıstırıwlaw analogiya boyınsha juwmaqlardıń hasası bolıp, olar úlken rol oynaydı : bizge málim bolǵan hádiyselerdiń qásiyetleri bir-birine uqsas bolǵan zatlarǵa iye bolǵan belgisiz hádiyselerge salıstırǵanda qollanılıwı múmkin.
Salıstırıwlaw tekǵana málim bir bilim salasında qollanılatuǵın elementar operatsiya. Birpara pánlerde salıstırıwlaw tiykarǵı usıl dárejesine kóterildi. Mısalı, salıstırıwiy anatomiya, salıstırıwiy embriologiya. Bul ilimiy biliw processinde salıstırıwlawdıń artıp baratırǵan rolidan dárek beredi.
Ólshewtarixan salıstırıwlaw operatsiyasınan islep shıǵılǵan usıl retinde, lekin odan ayrıqsha bolıp esaplanıw jáne de kúshli jáne onıversal bilim quralı bolıp tabıladı.
Ólshew - muǵdardıń ólshem birligi retinde qabıl etilgen muǵdar menen salıstırıwlaw arqalı onıń cifrlı ma`nisin anıqlaw tártibi. Ólshew ushın ólshew ob'ekti, ólshem birligi, ólshew úskenesi, anıq ólshew usılı hám gúzetshi bolıwı kerek.
Ólshewler tuwrıdan-tuwrı hám tikkeley bolmaǵan. Tuwrıdan-tuwrı ólshew menen nátiyje tuwrıdan-tuwrı bul processtiń ózinden alınadı. Tikkeley bolmaǵan ólshewde kerekli baha matematikalıq túrde tuwrıdan-tuwrı ólshew nátiyjesinde alınǵan basqa muǵdarlardı biliw tiykarında anıqlanadı. Mısalı, juldızlar massasın anıqlaw, mikroto'lqin ishindegi ólshewler. Ólshew empirik nızamlardı tabıw hám qáliplestiriwge múmkinshilik beredi hám birpara jaǵdaylarda ilimiy teoriyalerdi qáliplestiriw ushın derek bolıp xızmet etedi. Atap aytqanda, elementlerdiń atom salmaqların ólshew dáwirli sistemanı jaratıw ushın zárúr shártlerden biri edi Mendeleev, bul ximiyalıq elementlerdiń ózgeshelikleri teoriyası. Ataqlı jaqtılıq tezligin Maykelson ólshewleri keyinirek fizikada qáliplesken túsiniklerdi tupten aynıwına alıp keldi.
Ólshew sapasınıń eń zárúrli kórsetkishi, onıń ilimiy ma`nisi anıqlıq bolıp tabıladı. Ekinshisi alımdıń sapası hám ıqlaslılıǵına, ol qollaǵan usıllarǵa, lekin tiykarlanıp ámeldegi ólshew qurallarına baylanıslı. Sol sebepli ólshew anıqlıǵın asırıwdıń tiykarǵı usılları tómendegilerden ibarat :
Ólshew qurallarınıń jumıs sapasın jaqsılaw
birpara belgilengen principlerge tıykarlanıp,
Jańa principler tiykarında isleytuǵın qurılmalardı jaratıw.
Ólshew matematikalıq usıllardı fanda qóllawdıń zárúrli shártlerinen biri bolıp tabıladı.
Kóbinese ólshew elementar usıl bolıp, ol tájiriybediń ajıralmaytuǵın bólegi retinde kiritilgen.
Sınaq - Ampirik biliwdiń eń zárúrli hám quramalı usılı. Eksperiment degende ob'ektti úyreniwdiń bunday usılı túsiniledi, eger izertlewshi oǵan sol obiekttiń uyqas qásiyetlerin anıqlaw ushın zárúr bolǵan jasalma sharayatlar jaratıp, oǵan aktiv tásir qilsa.
Eksperiment elementar izertlew usılları retinde baqlaw, salıstırıwlaw hám ólshew usıllarınan paydalanıwdı óz ishine aladı. Eksperimentning tiykarǵı ózgesheligi bul biliw usılınıń aktiv tábiyaatın belgileytuǵın tábiyiy processlerge eksperimentatorning tartılıp ketiwi.
Baqlaw menen salıstırǵanda eksperimentning ayriqsha qásiyetlerinen qanday artıqmashılıqlar payda boladı?
Tájiriybe dawamında bunı úyreniw múmkin boladı
" Sof" hádiyseler, yaǵnıy hár túrlı qaptal faktorlar shıǵarıp taslanadı,
tiykarǵı processtiń mánisin jasırıw.
Tájiriybe ekstremal sharayatta (ultra tómen yamasa ultra biyiklikte) haqıyqat ob'ektleriniń qásiyetlerin úyreniwge múmkinshilik beredi
joqarı basım daǵı temperatura ). Bul qápelimde tásirge alıp keliwi múmkin, bunıń nátiyjesinde ob'ektlerdiń jańa qásiyetleri anıqlanadı. Bul usıldan paydalanıw, mısalı, supero'tkazuvchanlik qásiyetleri hám
oǵada ótkezgishlik.
Eksperimentning eń zárúrli ústinligi onıń tákirarlanıwı hám shártleri úzliksiz túrde ózgeriwi múmkin.
Eksperimentlarni klassifikaciyalaw túrli tiykarlarda ámelge asıriladı.
Maqsetlerge qaray eksperimentning bir neshe túrlerin ajıratıw múmkin:
- izertlew - ob'ektti anıqlaw maqsetinde ótkerilgen
ilgeri málim ayrıqshalıqlar (klassik mısal - Ruterford tájiriybeleri
a-bólekshelerdiń tarqalıwı, nátiyjede planeta
atom dúzilisi);
- sınaq - pánniń birpara tastıyıqlerin tekseriw ushın ámelge asıriladı (tekseriw eksperimentining mısalı Neptun planetası bar ekenligi haqqındaǵı boljawdı sınap kóriwi múmkin);
- ólshew - ob'ektlerdiń málim qásiyetleriniń anıq bahaların alıw ushın (mısalı, metallardı, eritpelerdi eksperimental eritiw; konstruktsiyalarning bekkemligin úyreniw boyınsha tájiriybeler).
Úyrenilip atırǵan ob'ekttiń tábiyaatı boyınsha fizikalıq, ximiyalıq, biologiyalıq, psixologiyalıq, social tájiriybeler ajralıp turadı.
Izertlew usılı hám nátiyjelerine kóre tájiriybelerdi sapa hám muǵdarlıqǵa bolıw múmkin. Olardan birinshisi kóbirek izertlew, izertlew xarakterine ıyelewi múmkin, ekinshisi bolsa úyrenilip atırǵan process procesine tásir etiwshi barlıq zárúrli faktorlardı anıq ólshew imkaniyatın beredi.
Hár qanday eksperiment tuwrıdan-tuwrı qızıǵıwshılıq ob'ekti menen yamasa onıń almastırıwshı model menen ótkeriliwi múmkin. Soǵan kóre, tájiriybeler tolıq kólemli hám model. Modeller eksperiment múmkinshiliksiz yamasa saykes emes bolǵan jaǵdaylarda qollanıladı.
Tájiriybe tábiyattanıwlıqta eń kóp isletilingen. Zamanagóy pán G. Galiley tájiriybeleri menen baslandı. Biraq, házirgi waqıtta ol social processlerdi úyreniwde barǵan sayın kóbirek rawajlanıp atır. Eksperimentning ilimiy bilimlerdiń kóbeyip baratırǵan tarawlarına keńeyiwi bul izertlew usılınıń áhmiyeti artıp baratırǵanlıgınan dárek beredi. Onıń járdemi menen hár qıylı ob'ektlerdiń qásiyetleriniń bahaların alıw ushın máseleler sheshiledi, gipotezalar hám teoriyalerdiń eksperimental sınaqı ótkeriledi hám úyrenilip atırǵan hádiyselerdiń jańa qırların tabıwda eksperimentning evristik áhmiyeti úlken. Eksperiment natiyjeliligi eksperimental texnologiyalardıń rawajlanıwı menen artıp barıp atır. Bul ayriqshalıq da aytıp ótken: fanda eksperiment qansha kóp qollanilsa, ol sonshalıq tez rawajlanadı. Eksperimental pánlerdiń sabaqlıqları xarakteristika pánlerine qaraǵanda tezirek baspa etiliwi kútilmegen jaǵday emes.
Ilimiy izertlew tek empirik dáreje menen sheklenip qalmay, úyrenilip atırǵan ob'ekt degi zárúrli baylanıslar hám munasábetlerdi ashıp beredi, olar insan tárepinen málim bolǵan nızam tiykarında qáliplesip, málim teoriyalıq formaǵa iye boladı.
Bilimdiń teoriyalıq dárejesinde biliwdiń basqa quralları hám usılları qollanıladı. Teoriyalıq izertlew usıllarına tómendegiler kiredi: idealizatsiya, keńsepazlıq, abstraktlıqtan beton, hákisiomatik, intellektual tájiriybege kóteriliw usılı.
Abstraktlıqtan betonǵa kóteriliw usılı. " Abstrakt" túsinigi tiykarlanıp insan bilimlerin xarakteristikalaw ushın isletiledi. Juwmaq degende tek izertlewshin qızıqtırǵan ayrıqshalıqlar ajıratıp kórsetilsa, bir tárepleme, tolıq bolmaǵan bilim túsiniledi.
Filosofiya daǵı " beton" túsinigin eki mániste isletiw múmkin: a) " anıq" - túrme-túr ayrıqshalıqlar, munasábetler hám munasábetlerde alınatuǵın haqıyqatlıqtıń ózi; b) “beton” - ob'ekt haqqında kóp qırlı, keń qamtılǵan bilimlerdiń belgileniwi. Beton bul mániste abstrakt bilimlerdiń terissi bolıp xızmet etedi, yaǵnıy. bilim, mazmunı tómen, bir tárepleme.
Abstraktlıqtan betonǵa kóteriliw usılınıń mánisi nede? Abstraktlıqtan betonǵa kóteriliw bilimler háreketiniń universal forması bolıp tabıladı. Bul usılǵa kóre, biliw procesi salıstırǵanda salıstırǵanda ǵárezsiz eki basqıshqa bólinedi. Birinshi basqıshda bayqaǵısh betonnan onıń abstrakt tariyplerine ótiw ámelge asıriladı. Bul operatsiya processinde ob'ekttiń ózi, tap «bug'lanadi» hám pikirlew, bir tárepleme tariypler menen belgilengen abstraktlıqlar kompleksine aylanadı.
Biliw procesiniń ekinshi basqıshı tiykarınan abstraktlıqtan betonǵa kóteriliw bolıp tabıladı. Onıń mánisi sonda, pikir ob'ekttiń abstrakt tariyplerinen ob'ekt haqqında keń qamtılǵan, kóp qırlı bilimlerge, aqıl daǵı anıqlıqqa ótedi. Sonı atap ótiw kerek, bular birdey processtiń eki tárepi bolıp, olar tek salıstırmalı ǵárezsizlikke iye.
Idealizatsiya - rasında ámeldegi bolmaǵan ob'ektlerdiń intellektual qurılısı. Bunday ideal zatlarǵa, mısalı, pútkilley qara dene, materiallıq noqat, noqat elektr zaryadları kiredi. Ideal ob'ektti qurıw procesi sananıń abstrakt iskerligin óz ishine aladı. Sonday etip, ulıwma qara deneni názerde tutqan halda, biz barlıq haqıyqıy deneler olar ústindegi kiyim-kenshek hádiyseni sáwlelendiriw qábiletine iye ekenliginen abstraktmız. Ideal ob'ektlerdi qáliplestiriw ushın basqa intellektual operatsiyalar úlken áhmiyetke iye. Óytkeni, ideal ob'ektlerdi jaratıwda tómendegi maqsetlerge jetiwimiz kerek:
Haqıyqıy ob'ektlerdi ayriqsha qásiyetleriniń bir bóleginen juda qılıw ;
- bul ob'ektlerge málim bolmaǵan real ayrıqshalıqlarǵa iye bolǵan intellektual qábiletler. Bul mulkni jaratıwda hám ob'ektlerdiń birpara haqıyqıy qásiyetlerin bıykarlawda sheklengen jaǵdaylarǵa psixik ótiwdi talap etedi.
Ideal ob'ektler fanda úlken rol oynaydı, olar quramalı sistemalardı sezilerli dárejede ápiwayılastırıwı múmkin, bul bolsa olarǵa matematikalıq izertlew usılların qóllawǵa múmkinshilik beredi. Bunnan tısqarı, pán ideal ob'ektlerdi úyreniw ájayıp jańa ashılıwlarǵa alıp kelgeninde (Galiley inertsiya principin jańalıq ashqan ) kóplegen mısallardı biladi. Hár qanday ideallastırıw tek málim shegaralar sheńberinde nızamlı bolıp tabıladı, ol tek málim mashqalalardi ilimiy tárepten sheshiwge xızmet etedi. Keri jaǵdayda, idealizatsiya qollanılıwı birpara nadurıs túsiniklerge alıp keliwi múmkin. Tek sonı yodda tutqan halda, biz aqılda idealizatsiya rolin tuwrı bahalay alamız.
Rásmiylestiriw - hár qıylı ob'ektlerdiń mazmunı hám dúzilisin ramziy formada kórsetiw hám teoriyanıń logikalıq dúzilisin úyreniw arqalı úyreniw usılı. Rásmiylestiriwdiń abzallıǵı tómendegilerden ibarat :
Mashqalalardıń málim bir salasın kórip shıǵıwdı tolıqlıǵın támiyinlew, olardı sheshiwge ulıwma jantasıw. Mashqalalardi sheshiwdiń ulıwma algoritmı jaratıladı, mısalı, integral esaplaw járdeminde hár qıylı cifrlardıń tarawların esaplaw ;
Arnawlı belgilerden paydalanıw, olardıń kiritiliwi bilimlerdi anıqlawdıń anıqlıǵı hám ayqınlıǵın támiyinleydi;
Tábiyiy tillerge tán bolǵan atamalardıń uǵımsızlıgınan qochadigan birpara mánislerdi individual belgilerge yamasa olardıń sistemalarına tartıw. Sol sebepli rásmiylestirilgen sistemalar menen islewde pikirler anıq hám qatań bolıp tabıladı hám juwmaqlar dálillerge tiykarlanǵan ;
Ob'ektlerdiń ikonik modellerin qáliplestiriw hám real zatlar hám processlerdi úyreniwdi bul modellerdi úyreniw menen almastırıw qábileti. Bul kognitiv wazıypalardı ápiwayılastırıwǵa erisedi. Jasalma tillerde belgi formasına salıstırǵanda salıstırǵanda úlken ǵárezsizlik, ǵárezsizlik ámeldegi, sol sebepli rásmiylestiriw processinde waqtınshalıq model quramınan shaǵılısıw hám tek rásmiy tárepti úyreniw múmkin. Quramnan bunday shalǵıtish paradoksal, biraq anıq jaqtı jańa ashılıwlarǵa alıp keliwi múmkin. Mısalı, rásmiylestiriw járdeminde pozitronning bar ekenligi P. Dirak tárepinen boljaw etilgen.
Hákisiomatizatsiya matematikalıq hám matematikalıq pánlerde keń qollanildi.
Teoriyalerdi qurıwdıń hákisiomatik usılı degende, bir qatar sóz dizbegiler tastıyıqlanmasdan kiritilgende, qalǵanları málim logikalıq qaǵıydalarǵa muwapıq olardan shıǵarıp taslanǵanında bunday shólkem túsiniledi. Dálilsiz qabıl etilgen qaǵıydalarǵa hákisioma yamasa postulat dep ataladı. Bul usıl birinshi ret Evklid tárepinen baslanǵısh geometriyani qurıwda qollanılǵan, keyin ol túrli pánlerde qollanılǵan.
Hákisiomatik tárzde qurılǵan bilimler sisteması bir qatar talaplarǵa iye. Hákisiomalar sistemasında izbe-izlik talabına qaray, bir waqtıniń ózinde qandayda bir gáp jáne onıń biykarlaw etiliwi múmkin emes. Tolıqlıq talabına qaray berilgen hákisiomalar sistemasında qáliplestiriliwi múmkin bolǵan hár qanday usınıs ol jaǵdayda tastıyıqlanıwı yamasa biykarlaw etiliwi múmkin. Hákisiomalarning ǵárezsizligi talabına qaray, olardıń hár birin basqa hákisiomalardan ajıratıp bolmaydı.
Hákisiomatik usıldıń abzallıqları nede? Birinshiden, pánniń hákisiomatizatsiyasi isletilingen túsiniklerdi anıq belgilewdi hám juwmaqlardıń qatańlıǵın talap etedi. Ampirik bilimlerde birewine hám ekinshisine eriwilmadi, sol sebepli hákisiomatik usıldan paydalanıw bul bilim salasındaǵı rawajlanıwdı talap etedi. Bunnan tısqarı, hákisiomatizatsiya bilimlerdi quraydı, odaǵı kereksiz elementlerdi joq etedi hám anıq emeslikler hám qarama-qarsılıqlardı joq etedi. Basqasha aytqanda, hákisiomatizatsiya ilimiy bilimlerdi shólkemlestiriwdi ratsionalizatsiya etedi.
Házirgi waqıtta bul usıldı matematikalıq bolmaǵan pánlerde: biologiya, filologiya, geologiya boyınsha qóllawǵa urınıslar etińip atır.
Pikirlew tájiriybesi Bul materiallıq zatlar menen emes, bálki ideal nusqalar menen ámelge asıriladı. Pikirlew tájiriybesi haqıyqıy eksperimentning ideal forması retinde payda boladı hám zárúrli jańa ashılıwlarǵa alıp keliwi múmkin. Bul Galileoga barlıq klassik mexanikanıń tiykarın quraytuǵın inertsiya fizikaviy principin jańalıq ashıwǵa múmkinshilik beretuǵın pikirli tájiriybe edi. Bul principti real ob'ektler menen hár qanday tájiriybede, real ortalıqta jańalıq ashıp bolmaydı.
Izertlewdiń de empirik, da teoriyalıq dárejelerinde qollanılatuǵın usıllarǵa ulıwmalastırıw, abstraktlastırıw, analogiya, analiz hám sintez, induksiya hám deduktsiya, modellestiriw, tariyxıy hám logikalıq usıllar hám matematikalıq usıllar kiredi.
Juwmaq intellektual iskerlik tábiyaatda eń universal esaplanadı. Bul usıldıń mánisi zárúrli bolmaǵan ayrıqshalıqlardan, jalǵanıwlardan psixik shalǵıtishdan ibarat hám usınıń menen birge izertlewshin qızıqtırarlıq úyrenilip atırǵan temanıń bir yamasa bir neshe tárepin atap ótiwden ibarat. Abstrakciya procesi eki basqıshlı ózgeshelikke iye: tiykarǵın ajıratıw, eń áhmiyetlisin anıqlaw ; abstraktlıq, yaǵnıy abstraksiya yamasa shalǵıtish háreketin ámelge asırıw múmkinshiligin ańǵarıw.
Abstrakciyanıń nátiyjesi hár túrlı abstraksiyalarning qáliplesiwi - da individual túsinikler, de olardıń sistemaları. Sonı atap ótiw kerek, bul usıl strukturada quramalılaw bolǵan barlıq basqa usıllardıń bir bólegi bolıp tabıladı.
Bir qatar ob'ektlerdiń málim múlki yamasa munasábetlerin abstraktlashtirganimizda, nátiyjede olardı bir klasqa birlestiriw ushın jay jaratamız. Bul klasqa kiritilgen hár bir ob'ekttiń individual qásiyetlerine salıstırǵanda, olardı birlestirgen atribut ulıwma ózgeshelikke iye.
Ulıwmalastırıw - usıl, biliw, nátiyjede ob'ektlerdiń ulıwma qásiyetleri hám qásiyetleri anıqlanadı. Ulıwmalastırıw operatsiyası málim yamasa kemrek ulıwma túsinik hám oy-pikirden kóbirek ulıwma túsinik yamasa usınısqa ótiw retinde ámelge asıriladı. Mısalı, “qaraǵay”, “lichinka”, “shırsha” sıyaqlı túsinikler baslanǵısh ulıwmalasqan bolıp, biz olardan “ignabargli terek” túsinigine ótemiz. Sonda siz " terek", " ósimlik", " tiri organizm" sıyaqlı túsiniklerge ótiwińiz múmkin.
Analiz - biliw usılı, onıń mazmunı ob'ektti hár tárepleme úyreniw maqsetinde onıń strukturalıq bólimlerine bolıw usılları kompleksi bolıp tabıladı.
Sintez - biliw usılı, onıń mazmunı ob'ekttiń bólek bólimlerin pútin birlestiriw usılları kompleksi bolıp tabıladı.
Bul usıllar bir-birin toldıradı, bir-birin toldıradı hám támiyinleydi. Geypara zattı analiz qılıw múmkin bolıwı ushın onı sintetik aqıl etiw ushın zárúr bolǵan pútinlikti bekkemlew kerek. hám kerisinshe, ekinshisi keyingi bóliniwdi óz ishine aladı.
Analiz hám sintez - bul insan oylawınıń eń tiykarı bolǵan biliwdiń eń ápiwayı usılları. Usınıń menen birge, olar onıń barlıq dárejeleri hám formalarına tán bolǵan eń universal usıllar bolıp tabıladı.
Ob'ektti analiz qılıw múmkinshiligi principial tárepten sheksiz bolıp tabıladı, bul elementtıń materiyaning chidab bolmawi tuwrısındaǵı qaǵıydasınan kelip shıǵadı. Biraq, ob'ekttiń elementar strukturalıq bólimlerin tańlaw mudamı úyreniw maqseti menen belgilenedi.
Analiz hám sintez basqa biliw usılları menen bekkem baylanıslı : tájiriybe, modellestiriw, induktsiya, deduktsiya.
Induksiya hám deduksiya. Bul usıllardı ajıratıw eki túrdegi juwmaqlardı ajıratıwǵa tiykarlanǵan : deduktiv hám induktiv. Deduktiv juwmaq menen pútkil jıynaqtıń ulıwma qásiyetlerin biliw tiykarında jıynaqtıń birpara elementleri tuwrısında juwmaq shiǵarıladı.


Paydalanılǵan ádebiyatlar

1) Pedagogika páni konsepsiyası. //Xalıq tálimi, 2004, 5-san, 12 b.

2) Joldasev O'. Pedagogika sxema hám kestelerde -T.: Pán hám
texnologiya 2015, 172 b.
3) Joldasev O'. Pedagogika - T.: Pán hám texnologiya 2016, 202 b.
4) Movlonova R., Tóreyeva O., Jaratıwshıberdiyev K. Pedagogika -T.:
Oqıtıwshı, 2001, 510 b.
5) Musurmonova O., Baubekova G. Ózbek xalıq pedagogikası.-T., 2000

www.google. com

www. zıyanet. uz
www. referat. uz