Tema : Grafika Reje

Jazıw haqqında ulıwma maǵlıwmat
Jazıw insaniyat tárepinen etilgen ullı jańa ashılıwlardan biri bolıp tabıladı. Ol insanǵa az pikirin uzaq aralıqqa hám uzaq dáwir jetkiziwde járdem beretuǵın qolay qural bolıp tabıladı. Sonday eken, jazıw insannıń málim informaciyanı zaman hám mákan ishinde bir noqattan ekinshi noqatqa jetkiziw zárúriyatınan kelip shıqqan. Álbette, jazıw bır jola payda bolǵan emes. Dáslepki “xat”lar házirgi jazıwdan kútá úlken parq etken. Ullı túp babaımız, ǵázzel múlkiniń sultanı Alisher Navaiy óziniń “Saddi Iskandariy” dástanında áne sonday “xat”lardan biri haqqında gúrriń etedi.
Iran shohi Doro Iskandarga óz elshisi arqalı ush zat : chavgon tayog'i, top hám bir ıdısda kunjut danaların jiberedi. Bunda chavgon tayog'i hám toptıń mánisi: “Sen, Iskandar, ele men menen urıs etiwge jaslıq etesen, jaqsısı, chavgon (házirgi ajırıq ústindegi xokkeyga uqsaǵan oyın) oynab yuraver”. Ídıs daǵı kunjutning mánisi: “Meniń áskerim sol ıdıs daǵı kunjut danaları sıyaqlı san-sansız, sen oǵan jetkilikli kelolmaysan”. Iskandar bolsa bulardıń basqasha aytadi: “Top - jer sharı hám ol meniń qolımda”. Iskandar, sonday dep, bir neshe tawıq keltiriwdi buyıredi hám olar kunjut danaların bir qoymay jeb tamamlasadı.
Jazıwdıń túrleri
Jazıwdı rawajlanıw basqıshları boyınsha tórtew túrge ajratsa boladı. Bular tómendegiler bolıp tabıladı:

1. 
   Piktografik jazıw
   

Piktografik (lot.pictus - sızılǵan hám grek.grapho - jazaman ) jazıw súwretlerge tiykarlanǵan jazıw turi bolıp tabıladı jáne onıń birliklerine piktogramma dep ataladı. Bul jazıw úlgileri tómendegi súwretlerde berilgen:
Piktogramma. Hindulerdiń prezidentke “arzası”. Mazmunı : “Tırna, Ush suvsar, Ayıw, Teńiz adamı hám Teńiz mushugi qáwimleri birden-bir końil hushlılıǵı ila Tırna qáwimi baslıǵına kól aymaǵına kóship ótiwge ruxsat beriw tuwralı prezidentten ótinish qılıwdı tapsıradi”.
Ekinshi piktogrammani oqıw qıyınlaw, sebebi ol jaǵdayda “birden-bir końil hushlılıǵı ila”, “prezidentten ótinish qılıwni” sıyaqlı abstrakt túsinikler de berilgen.
Piktografik jazıw tómendegi ayrıqshalıqlarǵa iye:
1) piktogrammalarda turmıslıq jaǵdaylardı (ań, sapar) sáwlelendiriwshi súwretler ańlatıladı ;
2) súwretlerdiń kórkem tárepi áhmiyetsiz;
3) abstrakt túsiniklerdi ańlatpalay almaydı ;
2. Ideografik jazıw
Ideografik (yun. idea - túsinik; grapho - jazaman ) jazıwdı “túsiniklik jazıw” desa boladı, onıń birligi ideogramma dep ataladı. Bunda súwretler arqalı tikkeley zat, haywan yamasa basqalardıń ózi emes, bálki sol súwretler tásirinde insan sanasında sawlelengen túsinik zárúrli bolıp tabıladı. Mısalı, piktografik jazıwda kórsetilgen júrek hám oǵan sanchilgan kósher ideografik jazıwda muhabbat mánisin ifadalaydi. Sonday eken, bul jazıw arqalı abstrakt túsiniklerdi de ańlatıw múmkinshiligi payda boladı. Bul jazıwdıń tómendegi belgileri ámeldegi:
1) qollanǵan súwretler sóz mánisin ańlatadı ;
2) haqıyqatlıq haqqında talay keńlew sıpatlama beriw múmkin;
3) súwretler turaqlılasqan, yaǵnıy bir túsinikti ańlatıw ushın birdey súwret isletilingen;
4) súwretler óz hám kóshpeli mánislerinde maydanǵa shıǵadı.
3. Iyeroglifik jazıw
Iyeroglifik (yun. hieroglyphoi - múqaddes jazıwlar ) jazıw ideografik jazıwrning jetiliskenashgan forması retinde júzege kelgen. Bul jazıwda ideografik jazıwda qollanǵan súwretler shártli belgilerge - iyerogliflarga aylantırılǵan. Sonday eken, bul jazıwdıń birligi iyeroglif dep ataladı.
4. Fonografik jazıw
Fonografik (yun.phone - dawıs, grapho - jazaman degeni) jazıw eń jemisdor jazıw retinde júzege keldi, sebebi bul jazıw tildiń fonetikalıq táreplerin da sáwlelendiriwge múmkinshilik jarattı. Bunıń mánisi sonda, endi sózler buwınlarǵa bolınıp, hár bir buwın ayırım iyeroglif járdeminde kórsetilgen. Bul fonografik jazıw rawajlanıwınıń birinshi - sillabik (yun. sillabe - buwın degeni) basqıshı esaplanadı. Áyyemgi hind jazıwı bolǵan devanagari buǵan jaqsı mısal bóle aladı :
Áyyemgi Hind jazıwı “devanagari”dan úlgi.
Devanagari jazıwında hár bir belgi dawıssız seslerdiń a unlisi menen qosıp aytılǵan : ba, hám, ga, de hám h. Bul jazıw birligi sillabema esaplanadı. Kirill jazıwındaǵı ye, yamasa, yu, ya háriplerin eslasangiz, olar ye, yamasa, yu, ya sıyaqlı buwınlardı sáwlelendiredi.
Fonografik jazıwdıń bul basqıshında arnawlı bir muǵdardaǵı dawıslı dawıs qatnasatuǵın belgiler talap etilgen, sonday eken, olardıń sanı kóp bolmaydı. Fonografik jazıwdıń ekinshi basqıshı consonant (dawıssız ) basqısh esaplanadı, sebebi bul jazıwda ózek payda etiwshi dawıssızlargina háripler menen ańlatıladı, unlilar bolsa diakritik (yun. diakritikos - farqlovchi degeni) belgiler járdeminde sáwlelendiriledi. Buǵan arab jazıwı mısal bóle aladı.
Fonografik jazıwdıń úshinshi basqıshı fonematik basqısh dep atalıwı múmkin, sebebi bul basqıshda hár bir dawıs ushın bir hárip qollanǵan. Bul jazıwdıń júzege keliwinde áyyemgi greklerdiń xızmetlerin úlken bolıp tabıladı.Olar áyyemgi finikiyaliklardan grafik belgilerdi ózlestirip aldılar hám dawıslı sesler ushın da hárip qosdılar. Bunda da olar finikiyaliklar álippesidagi artıqsha dawıssız háriplerden paydalanǵanler. Álippe sózi haqqında tómendegi pikirler ámeldegi: finikiyaliklar tilinde aleph (grekshe alpha) “ho'kiz”, beth (grekshe betha) “uy”, gimel (grekshe gamma ) “moyıntırıq”, daleth (grekshe delta) “qapı” degen mánislerdi ańlatpalaǵan. Dáslepki eki hárip atınan álippe sózi payda bolǵan.
Sonday etip, grek álippesi birinshi hárip-dawıs álippesi esaplanadı hám ol lotin, slavyan hám basqa kóplegen álippeler jaratılıwı ushın tiykar boldı.