Tema : Grafika Reje

Jaziw tariyxınan
Ózbek xalqi óz tariyxı dawamında Oraylıq Aziya xalıqları menen bir Katarda to'mendegi jazıwlardan paydalanıp kelgen:
1. Ideografiya. Eramızdan aldın vI-Iv ásirlerde Oraylıq Aziyanıń Iranǵa jaqın aymaqlarında rásmiy jazıw retinde isletilingen jazıw (úlgisi aldınǵı bólimde berilgen).
2. Demiy jazıwı. Finikiy jazıwı tiykarında eramızdan aldın 1-mıń jıllıqta demiy mámleketinde qáliplesken consonant jazıw bolıp tabıladı. Onıń úlgileri demiylar shohi Farasman tárepinen shıǵarılǵan teńgeler arqalı bizgeshe jetip kelgen.
3. Grek hám karoshta jazıwları. Eramızdan aldınǵı III-I ásirlerde isletilingen jazıw bolıp tabıladı.
4. So'g'd jazıwı. Házirgi eramız basınan vI ásirlerge shekem isletilingen jazıw.
5. Xorezm jazıwı. II ásir aqırı III ásir baslarında Xorezm shohi shıǵarǵan teńgelerde ushraytuǵın jazıw bolıp, demiy jazıwına uqsas bolǵan.
6. O'rxun-enasoy jazıwı. Úlgileri Mo'g'ulistonning O'rxun (yamasa O'rxon) oypatlıqsınan hám de Rossiyanıń Enasoy (Yenisey) dáryası háwizinen tabılǵan jazıw.
7. Uyg'ur jazıwı. vI ásirden Xv asrgacha turkiy xalıqlar hám mo'g'ullar tárepinen qollanǵan jazıw.
8. Arab jazıwı. vIII ásir baslarınan 1930 -jılǵa shekem Ózbekstan aymaǵında ámelde bolǵan jazıw.
9. Lotin jazıwı. 1929 -jıldan 1940 -jılǵa shekem Ózbekstanda ámel etilgen jazıw. Mekteplerde bul álippege ótiw 1927-28 oqıw jılınan baslanıp, 1929 -30 oqıw jılında pıtken. Mámleket keńselerinde bolsa 1928-1930 -jıllarda tolıq ótip bólingen. Tómende sol jazıwǵa tiykarlanǵan álippe berilgen:
Aa Bb Cc Ҫҫ Dd Ee Əǝ Ff Gg Ƣƣ
Aa Bb Cc Ҫҫ Dd Ee Əǝ Ff Gg Ƣƣ
Hh Ii Jj Kk Ll Mm Nn Ņņ Oo Pp
Hh Ii Jj Kk Ll Mm Nn Ņņ Oo Pp
Qq Rr Ss Şş Tt Uu vv Xx Zz Ƶƶ
Qq Rr Ss Şş Tt Uu vv Xx Zz Ƶƶ
10. Kirill jazıwı. 1940 -jıl 6 -8-may kúnleri bolıp ótken Ózbekstan Joqarı Soveti III sessiyasında qabıl etilgen sheshimge qaray engizilgen jazıw bolıp, oǵan tolıq ótiw 1942-jıl baslarında juwmaqlandi.
11. Jańa lotin jazıwı. 1991-jıl 31-avgust kúni Ózbekstan Respublikası ǵárezsizligi daǵaza etilgennen keyin jańa jazıwǵa ótiw máselesi kún rejimine qoyıldı. Buǵan tómendegiler sebep boldı :
1. Dúnya tamadduniga qosıw zárúriyatı : dúnya xalqınıń 30 procenti sol jazıwdan paydalanadı.
2. Turmısımızdıńǵa computer texnologiyasınıń dúbeleydey kirip keliwi: computer programmaları tiykarlanıp sol yu jazıwda jaratıladı.
Áne usılar esapqa alınǵan halda, talay dodalawlardan keyin 1993-jılda arnawlı nızam qabıllandı. Usı Nızamdı tómende tolıq keltiremiz.
O’ZBEKSTAN RESPUBLIKASININ’ NIZAMI
LATIN JAZIWINA TIYKARLANG’AN A’LIPBENIN’ JARIYALANIWI TUWIRISINDA
On ekinshi shaqiriq Ózbekstan Respublikası Joqarı Sovetiniń on úshinshi sessiyasında 1993-jıl 2-sentyabrde qabıl etilgen.
Bul Nızam Ózbekstan Respublikası Konstitusiyasına tıykarlanıp hám ózbek jazıwınıń lotin álippesine ótilgen 1929 -1940 -jıllardaǵı unamlı tájiriybesinen kelip shıǵıp, keń jámiyetshilik wákilleri bildirgen qálew-qálewlerdi inabatqa alǵan halda respublikanıń hár tárepleme jetilisiwin hám jáhán kommunikatsiya sistemasına kirisiwdi jedellestiriwshi qolay sharayat jaratılıwma xızmet etedi.
-statya Ózbekstan Respublikasında lotin jazıwına tiykarlanǵan tómendegi 31 hárip hám 1 apostrof belgisi (apostrof ) den ibarat ózbek álippesi engizilsin:
2-statya. Lotin jazıwı tiykarındaǵı ózbek jazıwın engiziw menen birge Ózbekstan xalqiniń milliy maqtanıshı bolǵan bahasız ruwxıy miyraslar pitilgen arab álippesin hám kirillitsani úyreniw hám olardan paydalanıw ushın zárúr sharayatlar saqlap qalınadı.
Ózbekstan respublikasınıń “lotin jazıwına tiykarlanǵan ózbek álippesin engiziw tuwrısında”gi nızamına ózgertiwler kirgiziw haqqında
Ózbekstan Respublikası Joqarı Jıynalısı qarar etedi:
Ózbekstan Respublikasınıń 1993-jıl 2-sentyabrinde qabıl etilgen “Lotin jazıwına tiykarlanǵan ózbek álippesin engiziw tuwrısında”gi Nızamına (Ózbekstan Respublikası Joqarı Keńesi Informaciyanaması, 1993-jıl, 9 -san, 331-element ) tómendegi ózgertiwler kiritilsin:
1. 1-element daǵı “31 hárip hám 1 apostrof belgisi (apostrof ) dan” sózleri “26 hárip hám 3 háripler birikpesidan” sózleri menen almastırilsin.
2. Cc, J j háripleri ǵárezsiz hárip belgisi retinde álippeden shıǵarılsin.
3. Ōō hárıbi O' o' formasında, Ḡḡ hárıbi G'g' formasında, Şş hárıbi Sh sh formasında, Çç hárıbi Ch ch formasında, Ñ ñ hárıbi Ng ng formasında, ǫ hárip belgisi q formasında ańlatpalansin.
4. Aa, Ii, Gg, G'g', Qq, O'o', Zz háripleri hám Ch ch háripler birikpesiniń jazba forması tiyislishe Aa Ii Gg Ğğ Qq Oo Zz Ch ch tárzde ańlatpalansin.
Sonday eken, barlıq ózgerislerden keyin lotin jazıwına tiykarlanǵan jańa ózbek álippesi tómendegi formanı aldı : Aa (1) Bb (2) Dd (3) Ee (4) Ff (5) Gg (6 ) Hh (7) Ii (8) Jj (9 ) Kk (10 ) Ll (11) Mm (12) Nn (13) Oo (14) Pp (15) Qq (16 ) Rr (17) Ss (18) Tt (19 ) Uu (20 ) vv (21) Xx (22) Yy (23) Zz (24) O'o' (25) G'g' (26 ) Sh sh (27) Ch ch (28) Ng ng (29 ).
Orfografiya ( grekshe orphos - tuwrı, grapho- jazaman ) sózler hám olardıń formaların jazıw haqqındaǵı qaǵıydalar sisteması bolıp tabıladı.
Qaǵıydalar óz gezeginde iri qaǵıydalar jıyındısına jıynanadı. Bul kompleks principler (principler) dep júritiledi.
Bul qaǵıydalar orfografiyanıń tómendegi principlerı tiykarında jaratıladı : fonetikalıq princip, morfologiyalıq princip, etimologiyalıq princip, tariyxıy -dástúriy princip, differensiatsiya principi.