Тема : озбекстан республикасы пукаралык хукыкы тусиниги, принциплери хэм дизими

2. Xukik ukipliliginin baslaniui xam tamamlaniui.
Xukik ukipliligi adam tuuilganinan olgeninshe onan ajiralmaydi. Jana tuilgan nareste de xar kiyli xukiklarga iye boladi. Maselen, ata-anasinan tarbiya aliu. Akili zayip xam ruuxiy kesellerde xukik sub`ekti esaplanadi. Olar emleniu, pensiya aliu xukiklarina iye. Olardin mulkiy xukiklari tolik saklanadi.
Adam tuuiliui menen onin omiri baslanganinday, xukik subekti sipatinda jasaui da baslanadi. Adamnin tuuiliu fakti zarur yuridik axmiyetke iye bolganligi sebepli balanin tuuiliui Pukaralik jagdayi isenim namalarin jaziu boliminde dizimge alinadi. Dizimnen otpey tuuilgan balanin xukikina tasir etpeydi, tek onin xukiklarin juzege shigariu ushin zarur xareketlerdi amelge asiriuda kiyinshilik tuudiradi.
Adamnin xukik ukipliligi sub`ekti bolip jasaui tek onin tuuiliui menen baslansa da, nizam biraz jagdaylarda xаmmenin,yagniy ele tuuilmagan balanin da, aldagi xukik sub`ekti meplerin itibarga aladi xаm korgaydi.Misali,nizamga tiykar miyras kaldiriushi olgeninen son,yagniy miyras ashilganinan son tuuilgan balalari da miyrasxor bola aladi. Uy-jay kodeksinde korsetilgenindey,pukaralarga uy-jay berilgeninde turar-jay kolemin belgileude sem`yada xаmledar xayallardin boliui da esapka alinadi.
Xukik ukipliligi adam, yagniy xukik sub`ekti kaytis boliui menen tamam boladi. Olgen adamnin olimine shekem iktiyarinda bolgan xukik xаm moynindagi minnetlemelerdin bir bolegi (mulkiy,shaxsiy xukik xаm minnetleri) biykar boladi, sonin menen birge biraz mulkiy xukiklar miyrasxorlarga otedi. Olim katar xukikiy akibetler tuudiratugin fakt.Sonin ushin olim tuuiliu siyakli Pukaralik xalati aktlerin jaziu boliminde ( PXAJ ) neke xаm sem`ya nizamshiligina muuapik resmiylestiriledi.
Normal tertipte guuaxlandirilgan olim jagdaylarinan tiskari,nizam pukarani biyderek jogalgan dep taniu xаm olgen dep jeriyalau institutin da biledi.


3. Pukaralardin katnasik ukipliligi.
Katnasik ukipliligi pukaralardin oz xereketleri menen pukaralik xukiklarina iye boliu xаm olardi emelge asiriu,ozi ushin pukaralik minnetlerin keltirip shigariu xаm olardi orinlau ukipliligi. ( PK-nin 22-stat`yasi ). Katnasik ukipliligiyuridik xereketler kiliu,yagniy nizam boyinsha melim xukikiy akibetler kiliu ukipliligi dep de teriypleu mumkin. ( misali, shertnamalar duziu,jetkizilgen ziyandi toleu x.t.b.).
Katnasik ukipliliginin xukik ukipliliginan parki, barlik pukaralar da katnasik ukipliligina iye bola bermeydi. Katnasik ukipliligina iye boliu sherti sonnan ibarat, katnasik ukipliligina iye bolgan pukaralar akillilik penen oz xereketlerinin akibetlerin tusinip xereket kiladi. Bunnan melim, jana tuuilgan bala tolik xukik ukipliligina iye bolsa da oz xereketleri menen kanday da bir xukik yaki minnetleme ala almaydi. Oyli xereketler kiliu ukipliligi tek belgili jaska jetkennen son baslanadi. PK katnasik ukipliliginin tolik kolemde er jetiui menen kelip shigiuin korsetedi. Er jetiu 18 jaska toliui menen baslanadi. Bul jaska jetiu menen shaxs pukaralik xukikiy katnaslarda, uliuma aytkanda, mulkiy katnasiklarda tolik katnasiushi gana bolip kalmay, siyasiy xukiklar menen birge baska pukaralik xukiklari xаm minnetlemelerinde aladi.
Nizam er jetiu jasin belgileu menen bir katarda, er jetkenge shekem nizam tiykarda nekeden otken pukara nekeden otken uakittan baslap tolik kolemde katnasik ukipliligina iye boliuin belgileydi. ( PK-nin 22-st.).
Er jetken pukaralar ten derejede katnasik ukipliligina iye esaplanadi. Pukaralardin katnasik ukipliligi tek nizamda nezerde tutilgan jagdaylarda xаm tertipte gana shekleniui mumkin. Pukaranin katnasik ukipliligin shekleuge karatilgan pitimler oz-ozinen xakiiykiy emes.
(PK-nin 23-stat`yasi).
Tolik katnasik ukipliligi jokarida korsetilgenindey,18 jaska jetken pukaralarga berilgeni sebepli bul jaska tolmagan shaxslardin xukikiy jagdayin belgileude olar ekige: yagniy 14 jaska shekem bolgan er jetpegen xаm 14 jastan 18 jaska shekem bolgan er jetpegen shaxslar xukikiy katnasikligi ozine tenligi menen ajiralip turadi.
14 jaska shekem bolgan er jetpegenler (jas balalar) tolik reuishte katnasikka ukipsiz esaplanadi.
6 jastan 14 jaska shekemgi balalar:

1. 
   mayda turmislik pitimler,
   
2. 
   tegin mep koriuge karatilgan, notarial tastiyiklaniui yaki memleket diziminen otkiziudi talap kilmaytugin pitimler,
   
3. 
   nizamli uekil yaki onin raziligi menen ushinshi shaxs tamaninan belgili makset yaki erkin biylik etiu ushin berilgen kerejetlerdi biylik etiu terepinedegi pitimlerdi emelge asiriuga xakili. (PK-nin 29-stat`yasi ).
   

14 jaska shekem bolgan er jetpegenler ushin pitimlerdi olar atinan ata-analar,perzentlikke aliushilar yaki keuenderlikke aliushilari duzedi.
Bireuge jetkizilgen ziyanlari ushin da juuapker bolmaydi. Olar ushin ata-analari yaki baska baklaushilari juuapker boladi. 14 jaska shekem bolgan er jetpegenlerdin xalik amanat banklerine amanat koyiu xаm olarga biylik kiliu xukiklari nizam menen belgilenedi.
14 jastan 18 jaska shekem bolgan er jetpegenler tolik emes katnasik ukipliligi bolip,nizamli uekilleri (ata-analari,perzentlikke aliushilari xаm keuenderleri) nin raziligi bolgan jagdayda oz xereketleri menen xukik xаm minnetlemeler aliulari mumkin.
Jas ospirimler pitimlerdi ata-analari,perzentlikke aliushilar yaki keuenderlerinin raziligi menen duzedi. Lekin olar gerezsiz reuishte ozlerinin is xakilari yaki stipendiyalarina biylik etiuge, oz toplamlari, kebiletlerine bolgan avtorlik xаm kebiletlilik xukiklarin,oz ashiliularina bolgan xukiklarin emelge asiriuga kredit mekemelerine kerejetler koyiu xаm olarga biylik etiu,sonday-ak,mayda turmislik pitimlerdi duziuge xakili. Olar 16 jastan kooperativlerge agza bolip kiriui mumkin.
Jeterli tiykarlar payda bolganda keuenderlik organi jas ospirimdi oz is xaki yaki stipendiyasin gerezsiz biylik etiu xukiki shekleniui yakir bul xukiktan ayiriui mumkin. ( PK-nin 27-stat`yasi,8-bolimi ).
Jas ospirimler baska shaxslarga jetkizgen ziyanlari ushin PK menen belgilengen tertipte juuapker boladi.
Ruuxiy keseller xаm akili zayillar tolik kolemde katnasikka ukipsiz esaplanadi. Anli xereketler kiliu xаm ox xereketlerinin yuridik akibetlerin esapka aliu ukipliligi (katnasik ukipliligi)na ruuxiy kesellik yaki akili zayillik sebepli pukara katnasik ukipliligina iye emes dep taniliui mumkin. Xer kanday ruuxiy kesellik xаm akilil zayillik anli xereketler kiliu xаm pukaralik aylanisinda katnasiu ukipliliginan ayirmaydi. Ruuxiy jagday buziliui faktinin ozi gana adamdi katnasikka ukipsiz kilmaydi. Pk-da (30-st.) korsetilgeninshe,ruuxiy keselligi yaki akili zayilligi sebepli oz xereketlerinin exmiyetin tusine almaytugin pukara sud terepinen katnasikka ukipsiz dep taniliui mumkin,usi munesebet penen ogan kayirkomlik belgilenedi.
Ruuxiy keseldi yaki akili zayil adamdi sud terepinen tayinlangan psixiatorlardin katnasiui menen bolatugin arnauli komissiya tamaninan korip tekseriu xаm onin netiyjeleri xakkinda dalalatnama duziu sud tamaninan katnasikka ukipsiz dep tabiu xakkinda xal kiliu kararin shigariu ushin tiykar boladi. Katnasikka ukipsiz dep tabilgan pukara atinan pitimlerdi kayirkomlar duzedi.
Pukaranin katnasikka ukipsiz dep tabiliuina sebep bolgan tiykarlar biykar bolsa,sud oni katnasikka ukipli dep tabadi xаm belgilengen kayirkomlikti biykar kiladi. (PK-nin 30-stat`yasi). Nizam biraz jagdaylarda er jetpegen pukaralardin katnasikka ukipliligin shekleu jagdaylarin nezerde tutadi,bunda PK-nin 31-stat`yasinda korsetilgeninshe,spirtli ishimliklerdi yaki narkotik zatlardi paydalaniu netiyjesinde oz sem`yasin auir materiallik auxalga salip koyatugin pukaralardin katnasik ukipliligi PPK-de belgilengen tertipte sud tamaninan sheklep koyiliui mumkin. Lekin bulardi ol mayda turmislik pitimlerdi islegende,keuenderdin raziligisiz biylik ete almaydi.
Eger pukara spirtli yaki narkotik zatlardi paydalaniudi taslasa,sud onin katnasikka ukipliligin sheklegenligin biykar kiladi. Sud kararina tiykar ogan karata belgilengen keuenderlikte biykar kilinadi.