Тема : озбекстан республикасы пукаралык хукыкы тусиниги, принциплери хэм дизими

6. Pukaralardin turar jay tanlau xukiki .
Pukaranin turakli turar jayi pukaralik xukiki ushin belgili exmiyetke iye. Pukaranin turakli yaki tiykarinan jasap turgan jayi onin jasau jayi dep esaplanadi. 14 jaska tolgan er jetpegenlerdin (kishi jastagi balalardin) yaki miyrasxorlikda bolgan pukaralardin nizamli uekilleri,ata-analari,perzentlikke aliushilari yaki miyrasxorlari jasaytugin jay er jetpegenler yaki miyrasxorlikta bolgan pukaralardin jasau jayi esaplanadi. ( PK-nin 21-stat`yasi).
Turar jay xukik xаm katnasikka ukipli pukaranin ozi tamaninan belgilenedi. Turar jay tanlau xukiki tek nizamda nezerde tutilgan jagdaylar xаm tertipte gana misali, azatliktan ayiriliui jagdaylarinda arnauli istimas aliu joli menen jaylasiu mumkin bolgan aymaklarda shekleniui mumkin.
Edette pukara jasau ushin kay jerde dizimnen otken bolsa,usi jay onin turar jayi esaplanadi. Pukaranin turar jayi nizamga muuapik kop jagdaylarda xukikiy exmiyetke iye. Sonin ushin,pukaralik daualari menen,kagiydaga kore juuapkerdin turar jayi aymagindagi sudka murejet kiliui mumkin. Lekin biraz daualar, misali, aliment ondiriu,ziyandi toletiu xakkindagi daualar dauagerdin turar jayindagi sudka bildiriliui mumkin. Minnetlemelerdin kop bolegi karizdardin turar jayinda,pul minnetlemeleri bolsa-kreditor turgan jayda orinlanadi. Miyras kaldirgan shaxstin akirgi turakli turar jayi boyinsha miyras ashiladi x.t.b.


7. Pukarani biyderek jogalgan dep tabiu. Onin kaytis bolgan dep jeriyalaniui .
Pukaranin xukik ukipliligi onin olimi netiyjesinde tolik toktaydi. Lekin xukikiy katnasiklardan kelip shigatugin biytertipliklerdi saplastiriu ushin usi xukikiy katnasiklardin katnasiushilarinan biri bolgan pukara ayirim sebeplerge kore,turakli turar jayinan uzak muddetke ketip kalganda,onin xakiykiy turar jayin aniklau imkaniyati bolmasa,bunday jagdaylarda biyderek jogalgan dep tabiliui mumkin.
Biyderek jogalgan dep taniu instituti ulken emeliy exmiyetke iye. Bul institut biyderek jogalgan pukaranin karindaslari xаm baska usigan mepli shaxslardin jeke xаm mulkiy xukiklari temiynleniuin kepillestiredi.
Turmista usinday uakiyalar da boladi, bir uakitlari bir pukara ozi turakli jasap turgan jayina uziak muddetke kelmey kaladi. Ol ozinin kay jerde turip atirganligi xakkinda bir maglaumatta jibermeydi. Onin kay jerde jasap atirganligi yaki kay jerge ketkenligin aniklauga karatilgan barlik xereketler boska ketedi. Onin tiri yaki oliligin aniklau mumikn bolmaydi. Bunday jagdaylarda da xukikiy katnasik katnasiushisi bolgan pukaranin biraz uakit jogalip ketiui onin xukikiy katnasiktagi tegdirine tesir kilmaui kerek. Edette bunday pukaranin turakli jasap turatugin jayinda kandayda mulkleri kaladi. Bul shaxs kandayda bir minnetlemede karizdar yaki kreditor boliui mumkin. Ol sonday-ak xukik xаm minnetlemenin iyesi bolgani ushin baska adamlardin shaxsi menen tuuridan-tuuri baylanisli boliui, sonday-ak, nekede boliui, ata-analik xukiki minnetlemesine iye boliui da mumkin. Pukaranin uzak uakit turakli turar jayina kaytip kele almastan biyderek jogalip ketiui kop uakitka sozilmaui kerek. Sebebi memleket pukaralik xukiki katnasiginin bunday kararsizligina biyparik karay almaydi. Biyderek jogalgan pukaranin jakin adamlari kreditorlarinin,memlekettin xаm ozinin jeke meplerin.sonday-ak anik emeslik xаm kararsizliktin tamam boliuin talap etedi.
PK-nin 33-stat`yasinin birinshi boliminde pukarani biyderek jogalgan dep tabiu xakkindagi uliuma kagiyda beriledi. Ogan tiykar,eger pukaranin kay jerdeligi xakkinda onin jasau jayinda 1 jil dauaminda magliumatlar bolmasa,juuapkerli shaxslardin arzasina muuapik sud bul pukarani biyderek jogalgan dep tabiui mumkin. Pukarani biyderek jogalgan dep tabiu onin pukaralik xukiklarin biykar kilmaydi. Kerisinshe,biyderek jogalgan dep tabilgan pukaranin xukiklarin korgau ushin tiyisli sharalar emelge asiriliui talap kilinadi.
Biyderek jogalgan dep tabilgan pukaranin mal-mulkin turakli tertipte baskarip turiu zerur bolsa, bul mal-mulk sudtin kararina muuapik miyrasxorlik xаm keuenderlik organi tamaninan belgilenetugin xаm sui organ menen duziletugin isenimli baskariu xakkindagi shartnama tiykarinda is alip baratugin shaxska tapsiriladi. Usi mal-mulkten biyderek jogalgan shaxs nizamga muuapik bagiui kerek bolgan pukaralarga temiynat beriledi xаm onin saliklar xаm minnetlemeleri boyinsha karizlari tolenedi. (PK-nin 38-stat`yasi).
Juuapkerli shaxslardin arzalari boyinsha miyrasxorlik xаm keuenderlik kiliushi organ biyderek jogalgan pukaranin mulkin koriklau ushin,sonday-ak onin mulkin baskariu ushin,onin kay jerde ekenligi xakkindagi akirgi magliumat alingan kunnen baslap 1 jil otiuin kutpesten mulkke baskariushi tayinlaniui mumkin.
Pukarani biyderek jogalgan dep taniu baska xukikiy akibetlerdi de keltirip shigariui mumkin. Misali, pukarani biyderek jogalgan dep taniu tapsirma shartnamasinin biykar boliuina tiykar boladi. Eger pukara jinayat kilgan yamasa alimentlerdi ondiriu isi boyinsha kidiriudan jasirinip jurgen bolsa, bunday jagdaylarda ol biyderek jogalgan dep tanilmaydi.
Biyderek jogalgan dep tabilgan pukarani kaytip kelgen yaki onin turar jayi aniklangan jagdayda, sud oni biyderek jogalgan dep tabiu xakkindagi karardi biykar kiladi. Sudtin karari tiykarinda pukaranin mal-mulkin baskariu biykar kilinadi. ( Pk-nin 35-stat`yasi ).
Pukaranin kaytis bolgan dep jeriyalaniui xakkindagi tiykargi kagiyda PK-nin 36-stat`yasinda berilgen. Bul kagiydada korsetilgeninshe: «Eger pukaranin kay jerde turganligi xakkinda onin jasau jayinda 3 jil dauaminda magliumat bolmasa, sonday-ak ol olim keuip salip turgan yaki belgili baxitsiz xediyseden kaytis bolgan dep oylau ushin tiykar bolatugin jagdaylarda biyderek jogalgan bolip, onin kay jerdeligi xakkinda 6 ay dauaminda magliumatlar bolmasa, juuapkerli shaxslardin arzasina muuapik sud oni kaytis bolgan dep jeriyalaui mumkin.
Eskeriy xereketler katnasigi menen biyderek jogalgan eskeriy xizmetshi yaki baska pukara eskeriy xereketler tamam bolgan kunnen baslap keminde 2 jil otkennen son sud tamaninan kaytis bolgan dep jeriyalaniui mumkin» .
Pukara kaytis bolgan dep jeriya kilinganda onin xukikiy katnasiklari tamam boladi, mulkine baylanisli miyras ashiladi, shaxsiy minnetlemeleri tamam boladi x.t.b.
Kaytis bolgan dep jeriya kilingan pukara tiri bolsa, onin barlik xukukiy katnasiklari emelde dauam ete beredi. Kaytis bolgan dep jeriyalangan pukara kaytip kelgen yaki onin kay jerde turganligi belgili bolgan jagdayda, oni kaytis bolgan dep jeriya kiliu xakkindagi karar sud tamaninan biykar kilinadi.
Pukarani kaytis bolgan dep jeriya kiliu xakkindagi karar biykar kilingannan keyin ol xer kanday shaxstan bul shaxska biypul otip kalgan barlik mal-mulkin ozine kaytarip beriudi 3 jil dauaminda sud arkali talap kiliuga xakili.
Eger kaytis bolgan dep jeriyalangan pukaranin mal-mulki onin miyrasxorlari tamaninan ushinshi shaxslarga satilgan bolip,bul shaxslar satiu baxasin pukara kaytip kelgen payitka shekem tolik tolemegen bolsa,bul jagdayda tolenbegen summani talap kiliu xukiki kaytip kelgen pukaraga otedi.
Kaytis bolgan dep jeriyalangan pukaranin mal-mulkin xak toleudi nezerde tutatugin pitimler tiykarinda algan shaxslar mal-muokin kaytis bolgan dep jeriya kilingan pukaranin tiriligin bile turip,satip alganliklari delillense,olar pukaraga bul mal-mulkdi kaytarip beriuleri shert. Bunday mal-mulkdi tiykargi xalinda kaytarip beriudin imkani bolmasa, baxasi tolenedi.
Eger kaytis bolgan dep jeriya kilingan shaxstin mal-mulki miyras xukiki boyinsha memleketke otken xаm satip jiberilgen bolsa, pukarani kaytis bolgan dep jeriya kiliu xakkindagi karar biykar kilinganinan keyin ogan mal-mulkti satiudan tusken pul kaytarip beriledi. ( PK-nin 37-stat`yasi ).