12-Tema. Argumentlestiriw hám bilimler rawajlanıwınıń logikalıq formaları. Reje

12-Tema. Argumentlestiriw hám bilimler rawajlanıwınıń logikalıq formaları.

Reje:


1. Dáliyllew hám biykarlawdıń ulıwmalıq xarakteristikası, túrleri.

2. Bilimler rawajlanıwınıń logikalıq formaları: mashqala, gipteza, teoriya.

3. Soraw hám juwaptıń dodalawdaǵı áhmiyeti.
4. Logika iliminiń teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti.
Dáliyllew bir hukimniń shınlıǵı ol menen baylanıslı bolǵan basqa shın húkimler járdeminde tiykarlawdan ibarat bolǵan logikalıq ámelge aytıladı. Onıń quramı úsh elementten quralǵan: tezis, argumentler (tiykarlar), dáliyllew usılı - demonstrastiya.

Tezis – shınlıǵı tiykarlanıwı lazım bolǵan húkim, ol dáliyllewdiń oraylıq figurası esaplanadı; pútkil dıqqat-itibar onıń shınlıǵın kórsetiwge qaratıladı. Tezis bir pikirdiń ózinen, yaki pikirler sistemasınan, yaki teoremalardan, yaki anıq faktlerdi ulıwmalastırıw nátiyjelerinen, yaki hádiyselerdiń sebebin kórsetiwshi pikirlerden hám usı kibilerden ibarat boladı.

Argumentlar – tezisdiń shınlıǵın tiykarlaw ushın keltirilgen húkimler. Argumentlar bolıp faktlardi belgilewshi húkimler, táriypler, akciomalar, teoremalar, nızamlar hámde basqa empirik hám názeriy ulıwmalıqlar xızmet qıladı. Argument sıpatında keltirilgen faktler, álbette, óz-ara baylanısqan hám tezistiń mánisine baylanıslı bolıwı lazım.

Táriypler de shın húkimler bolıp, olardan argument sıpatında paydalanıw múmkin. Máselen, «Háreket – bul hár qanday ózgeriwden ibarat», degen táriyp shın húkim.

Akciomalar shınlıǵı óz-ózinen anıq bolǵan, dáliyllewdi talap qılmaytuǵın pikirler. Iliyllew zárúr emes.

Teoremalar hám nızamlardıń shınlıǵı dáliyllengen boladı, olardı hesh ekilenbesten argument qılıp alıw múmkin.

Dáliyllew usılı – demonstrastiya tezis penen argumentlar ortasındaǵı logikalıq baylanıstan ibarat. Ol juwmaq shıǵarıw formasında boladı, yaǵnıy tezis argumentlerden juwmaq sıpatında logikalıq jaqtan keltirilip shıǵarıladı.

Dáliyllewdiń eki túri bar: tikkeley dáliyllew hám tikkeley emes dáliyllew. Tuwrıdan-tuwrı dáliyllewde tezistiń shınlıǵı tikkeley argumentlar penen tiykarlanadı, onda tezisge qarsı bolǵan húkimlerden paydalanılmaydı. Tezis kóp jaǵdaylarda jeke hádiyseni sáwlelendirip keledi hám belgili bir ulıwmalıq bilimnen, máselen, nızamnan argument sıpatında paydalanıp, onıń shınlıǵı tiykarlanadı. Máselen, «Ózbekstan – ǵárezsiz mámleket», degen húkim (tezis)niń shınlıǵı «Ózbekstannıń ǵárezsiz mámleket dep járiyalanıwı, onıń xalıq aralıq kólemde tán alınıwı» kibi tiykarlar járdeminde dáliyllenedi.

Tikkeley emes dáliyllewde bolsa tezistiń shınlıǵı oǵan qarsı bolǵan húkimniń (antitezsitiń) qáteligin kórsetiw arqalı tiykarlanadı. Antitezis qanday formada sáwlelengen bolıwına qarap apagogikalıq dáliyllew hám ayırıwshı dáliyllew parıq qılınadı.

Apagogikalıq dáliyllewde tezis (a) hám antitezis () ortasındaǵı múnásebetke tiykarlanıladı. Máselen, «Materiya háreketsiz bar emes», degen húkimniń shınlıǵın tiykarlaw ushın oǵan qarsı bolǵan «Materiya hárekatsiz bar», degen húkim alınadı.

Apagogiklıq dáliyllewde antitezis tawılıp (1-basqısh), yaaqtınsha shın dep qabıl qılınadı hám onnan belgili bir nátiyjeler keltirip shıǵarıladı (2-basqısh), soń bul nátiyjelerdiń qáteligi kórsetiledi (3-basqısh) hám demek, tezistiń shınlıǵı dáliyllenedi. Máselen, «Materiya háreketsiz bar», degen húkim shın bolsa, «Materiallıq predmetler strukturasız bar», degen pikir (antitezisden kelip shıqqan nátiyje) de shın boladı. Bizge belgili, materiallıq predmetler quramsız (onı qurawshı elementler hám olardıń óz-ara baylanısısız) bar emes. Demek, «Materiya háreketsiz bar», degen pikir qáte, sol tárizde «Materiya háreketsiz bar emes», degen pikirdiń shınlıǵı tiykarlanadı.

Ayırıwshı dáliyllewde tezis sap ayırıwshı húkimniń (kúshli dizyunkstiyanıń) bir aǵzası bolıp, onıń shınlıǵı basqa aǵzalarınıń (antitezistiń) qáteligin kórsetiw arqalı tiykarlanadı. Máselen, “Jınayattı yo A, yo V, yo S shaxslar islegen», degen pikir tekserilip, «Jınayattı V shaxs ta, S shaxs ta islemegen”ligi anıqlanadı hám usı tárizde «Jınayattı A shaxs islegen», degen húkimniń shınlıǵı tiykarlanadı. Bul mısalda ayırıwshı dáliyllew ayırıwshı – turaqlı sillogizmniń biykar etip, tastıyıqlawshı modusı boyınsha qurılǵan. Ayırıwshı dáliyllewde barlıq alternativ variantlar tolıq alınǵanda ǵana juwmaq shın boladı, yaǵnıy tezis dáliyllenedi.

Biykarlaw. Biykarlaw usılları.

Biykarlaw – dáliyldi buzıwǵa qaratılǵan logikalıq ámel.

Birde-bir pikirdiń shınlıǵın biykarlaw sol waqıtta oǵan qarsı bolǵan pikirdiń qáteligin kórsetiwden ibarat bolǵanlıǵı ushın biyarlawdı dáliyllewdiń jeke kórinisi dep esaplaw múmkin. Biykarlaw da dáliyllew kibi tezis (biykarlanıwı lazım bolǵan húkim), argumentler (tezisti biykarlawshı húkimler) hám demonstraciya (biykarlaw usılı) dan quralǵan boladı. Biykarlaw qanday da bir máseleni dodalaw, yaǵnıy tartıs, báseki, pikirlesiw processinde ushıraydı. Báseki qatnasıwshılarınan biri belgili bir tezisti alǵa súrip, onı qorǵasa (proponent), basqası oǵan qarsı shıǵadı (opponent). Sheshilmegen, tartıslı máseleler boyınsha alıp barılatuǵın básekiler polemika esaplanıp, onda qarama-qarsı tezisler tiykarlanıp ǵana qalmay, bálki sın analiz de qılınadı.

Biykarlaw úsh túrli usıl menen ámelge asırıladı:

I) Tezisdi biykarlaw;

II) Argumentlardi biykarlaw;

III) Demonstrastiyanı biykarlaw.

I. Tezisdi biykarlaw.

Tezisdi biykarlawdıń tómendegi usılları bar:

1.Faktler arqalı biykarlaw. Bul eń isenimli hám nátiyjeli usıl. Bunda bolıp ótken waqıyalarǵa, statistikalıq maǵlıwmatlarǵa tiykarlanıp tezis biykarlanadı. Máselen, «Sovet dáwirinde Ózbekstan tolıq ǵárezsiz respublika bolǵan», degen tezisdi biykarlaw, yaǵnıy onıń nadurıs ekenligin dáliyllew ushın tariyxıy faktlerge tiykarlanamız. Sol dáwirde respublika basshılıǵı birde-bir áhmiyetli máseleni Moskvanıń ruxsatısız sheshe almaǵanlıǵına dáliyller keltirip, tezisti biykarlaymız.

2.Tezisden kelip shıǵatuǵın nátiyjelerdiń qáteligin (yaki qarama-qarsılıqlı ekenligin) kórsetiw arqalı biykarlaw. Bunda tezisden kelip shıgatuǵın nátiyjelerdiń shın emesligi tiykarlap beriledi. Bul usıl «biymánilikke alıp keliw», dep ataladı. Biykarlanıp atırǵan tezis waqtınsha shın dep tán alınadı, onnan kelip shıǵatuǵın nátiyjeler anıqlanıp, bul nátiyjelerdiń haqıyqatqa qarsı, nadurıs ekenligi dáliyllenedi. Shın tiykardan qáte nátiyje kelip shıqpaydı, bolmasa bul biymánilik boladı. «Biymánilikke alıp keliw» usılınıń formulası tómendegishe (a→b)→((a→b)→a)

3.Tezisdi antitezisdi dáliyllew arqalı biykarlaw. Biykarlanıp atırǵa teziske qarsı bolǵan jańa tezis (antitezis) alınadı hám dáliyllenedi. Úshinshisi qarama-qarsılıq nızamına muwapıq, antitezisdiń shınlıǵınan tezistiń qáteligi keltirilip shıǵarıladı. ning chinligidan tezisning xatoligi keltirib chiqariladi. Máselen, Birinshi Prezidentimiz  I.A. Karimov «Tariyxıy yadnamasız keleshek joq» atlı maqalasında «Amir Temur ullı sárkarda bolǵan hám jawızlıqlar qılǵan», degen tezisdi sonday biykarlaydı: «Insan bir waqıttıń ózinde de dóretiwshi, hám jawız bolıwı múmkin emes. Ne-ne medereseler, meshitler, joqarı sawlatlı imaratlar qurǵan, ne-ne alımlardı toplaǵan, Quranı kárimdi yadtan bilgen insan jawız bolmaydı. Qanxor adam «Kúsh - ádalattauch», dewi múmkinbe?»

II.Argumentlerdi biykarlaw.

Tezisdi dáliyllew ushın opponent tárepinen keltirilgen argumentlar sınǵa alınıp, olardıń qáteligi yaki tezisti dáliyllew ushın jeterli emesligi anıqlanadı.

Argumentlerdiń qáteligi tezistiń de qáte ekenligin dáliyllemeydi, bunda tezis shın bolıwı da múmkin:

Argumentlardi biykarlaw arqalı tezisdiń dáliyllenbegenligi tiykarlap beriledi.

III. Dáliyllew usılın sın qılıw arqalı biykarlaw.

Biykarlawdıń bul usılında dáliyllewde jol qoyılǵan qáteler anıqlanadı. Bunda biykarlanıp atırǵan tezistiń shınlıǵı onı tiykarlaw ushın keltirilgen argumentlerden tuwrıdan-tuwrı kelip shıqpaslıǵı tiykarlap beriledi. Dáliyllew usılında jol qoyılǵan qáte anıqlanǵanda tezis biykarlanbaydı, onı qayta dáliyllew talap qılınadı.

Biykarlawdıń joqarıda kórsetilgen usılları kóbinese birgelikte, bir-birin toltırǵan halda qollanıladı.

Dáliyllew hám biykarlaw qaǵıydaları, olardı buzǵanda kelip shıǵatuǵın logikalıq qáteler.

Tezisge baylanıslı qaǵıydalar:

1. Tezis logikalıq anıq hám aydın bolıwı kerek. Bul qaǵıyda buzılsa, dáliyllew yaki biykarlaw óziniń anıq predmentine iye bolmay qaladı, onı ámelge asırıwǵa urınıw nátiyjesiz jumıs esaplanadı.

2. Tezis dáliyllew yaki biykarlawdıń basınan aqırına shekem ózgermesligi kerek. Bul qaǵıyda buzılsa, «tezisdi almastırıw» degen qáte kelip shıǵadı.

Argumentlerge qarata qaǵıydalar:

1. Tezisdi tiykarlaw ushın keltirilgen argumentler shın húkimler bolıwı hám bir-birine qarsı bolmawı lazım.

2. Argumentler tezisdi tiykarlaw ushın jeterli bolıwı kerek.

3. Argumentler tezisden ǵárezsiz halda shınlıǵı dáliyllenbegen húkimler bolıwı lazım.

Dáliyllew usılınıń qaǵıydası:

1. Tezis argumentlerden logikalıq tárizde kelip shıǵatuǵın juwmaq bolıwı lazım. Bunıń ushın daliyllew yaki biykarlawda juwmaq shıǵarıw qaǵıydalarına boysınıw zárúr.

Dáliyllew hám biykarlaw qaǵıydalarınıń buzılıwı logikalıq qátelerge alıp keledi. Bul qátelikler 3 túrge bólinedi:

I. Dáliyllenip atırǵan teziske baylanıslı qátelikler:

1.Tezisdi almastırıw. Tezis dáliyllew yaki biykarlaw dawamında ózgermesligi shárt degen qaǵıydanıń buzılıwı tezisdiń almastırılıwına sebep boladı. Tezis bilip yaki bilmesten basqa tezis penen almastırıladı hám bunda Jańa tezis dáliyllenedi yaki biykarlanadı. Tezis mazmunınıń tarayıttırılıwı yaki keńeytiriliwi de báseki processinde tezistiń ózgeriwine alıp keledi. Máselen, respublikamız rawajlanıwı ushın milliy ideologiya, milliy ideyanıń áhmiyeti haqqındaǵı tezisdi dáliyllew dawamında ulıwma jámiyetke ideologiya kerek pe yaki joqpa, degen máseleni dálil etiwge háreket qılınsa, onda tezisdiń mazmunı keńeyip ketedi hám tezis almasadı.

2. Insannıń jeke sıpatın sıltaw qılıp tezisdi almastırıw. Báseki waqtında temadan shetke shıǵıp, opponenttiń jeke, sociallıq turmısı, jaqsı pazıyletleri yaki kemshilikleri haqqında pikir júritip, usı tiykarda tezisdi dáliyllengen yaki biykarlanǵan dep aytıw tezisdiń almasıwına sebep boladı. Bunday qátege bilip jol qoyıladı. Tıńlawshılardıń sezimlerine tásir qılıw arqalı dáliyllenbegen tezistiń shın dep qabıl qılınıwına urınıwı da tezisdi almastırıw esaplanadı.

3. Artıqsha yaki kem dáliyllewge urınıw nátiyjesinde tezisdiń almasıwı. Pikir artıqsha dáliyllense, berilgen tezis ornına onnan kúshlirek tezisdi dáliyllewge háreket qılınadı. EgerA hádiyseden V kelip shıqsa, biraq V hádiyseden A kelip shıqpasa, onda A hádiyseni sáwlelendiriwshi tezis V hádiyseni sáwlelendiriwshi tezisden kúshlirek boladı. Máselen, «A shaxs birinshi bolıp jánjeldi baslamaǵan» degen tezis (V) ornına, «A shaxs ulıwma jánjel bolǵan jerde joq edi» degen tezisdi (A) dáliyllewge háreket qılınadı. Ekinshi tezisdi dáliyllep bolmaydı, sebebi A shaxstıń jánjelde qatnasqanlıǵın kórgen gúwalar bar.

II. Argument (tiykar)lerge tiyisli qáteler:

1. Tiykarlardıń qáteligi. Tezis dáliyllengende yaki biykar etilgende qáte qáte argumentlerge shın dep tiykarlanıw nátiyjesinde bilip yaki bilmesten logikalıq qátege jol qoyıladı. Máselen, Áyyemgi grek filosofı Fales óz táliymatın hámme nárse suwdan payda bolǵan degen pikirge tiykarlanıp jaratqan.

2. Tiykarlardı aldınnan shamalaw kórinisindegi qáte. Tezis dáliyllenbegen argumentlerge tiykarlansa, bunday argumentlar tezisdiń shınlıǵın dáliyllemeydi, bálki tezistiń shınlıǵı shamalanadı.

3. «Aylanba dáliyl qılıw» dep atalıwshı qáte. Tezisdiń shınlıǵı argumentlar arqalı, argumentlardiń shınlıǵı tezis arqalı dáliyllense logikalıq qátege jol qoyıladı. Máselen, «Sózdiń qúdireti pikir menen ólshenedi», degen teziste «Pikirdiń qúdireti sóz benen ólshenedi», dep dáliyllesek, joqarıda aytılǵan qátege jol qoyıladı.

III. Dáliyllew usılı (demonstrastiya) menen baylanıslı qáteler.

1.«Jalǵan (qálbeki) dáliyllew». Eger tezis onı dáliyllew ushın keltirilgen argumentlerden tikkeley kelip shıqpasa, logikalık qátege jol qoyıladı. Bunda teziske baylanıslı bolmaǵan argumentlerge tiykarlanıladı. Máselen, «A shaxs jaman adam», degen tezis «Túnde jaman adamlar ǵana kóshede júredi», «A shaxs kóshede túnde júripti» degen argumentler menen tiykarlansa, pikir júzeki (jalǵan) dáliyllengen boladı.

2. Shártlengen pikirden shártlenbegen pikirge ótiw. Belgili waqıt, múnásebet sheńberinde shın bolǵan (shártlengen) pikirdi, turaqlı shın pikir dep qabıl qılıw nátiyjesinde logikalıq qátege jol qoyıladı.

3. Juwmaq shıǵarıw qaǵıydalarınıń buzılıwı menen baylanıslı bolǵan qáteler:

a)  deduktiv juwmaq shıǵarıwda ushırawı múmkin bolǵan qáteler. Bul haqqında deduktiv juwmaq shıǵarıw temasında tolıǵıraq maǵlıwmat berilgen;

b)  induktiv juwmaq shıǵarıwda ushırawı múmkin bolǵan logikalıq qáteler. Bular «asıǵıp ulıwmalastırıw» hám «onnan keyin, demek, sonıń ushın», dep atalıwshı qáteliklerdur. Máselen, bir-eki talabanıń sabaqqa juwapkershiliksiz benen múnásebette bolıwın ulıwmalastırıp, «hámme talabalar juwapkershiliksiz», dep aytıw qátedur;

v)  analogiyada ushırawı múmkin bolǵan logikalıq qáteler. Bular «jalǵan analogiya» menen baylanıslı qátelerdendur. Onda kútilmegen belginiń zárúr dep alınıwı, tek ǵana bir ǵana uqsas belgige tiykarlanıwı yaki salıstırıp bolmaytuǵın hádiyselerdiń óz-ara bólistiriliwi nátiyjesinde pikirde shatasıwlar júzege keledi.

Logikalıq qáteler oy-óris nızamların buzıw, juwmaq shıǵarıw qaǵıydalarına ámel qılmaw nátiyjesinde júzege keledi. Logika tariyxında dáliyllew processinde bilip (qasttan) qátege jol qoyıwshılar – sofistler dep, olardıń táliymatı bolsa sofizm (grek. - hayarlıq) dep ataladı. Pikir júritiw processinde bilmesten logikalıq qátege jol qoyılsa, paralogizm deyiledi. Shınlıǵın da, qáteligin de birdey dáliyllew múmkin bolǵan pikirler bolsa paradoks dep ataladı.

Báseki júritiw óneri (eristika) ózine tán nızam-qaǵıydalarǵa ámel qılıwdı talap etedi.

Bularǵa tiykarınan tómendegiler kiredi:

– zárúrliksiz básekilespeslik;

– temasız báseki júritpeslik hám báseki dawamında temadan shetke shıqpaslıq yaki temanı ózgertpeslik;

– báseki teması júzesinen óz-ara qarsı yaki qarama-qarsı pikirler bolmasa, básekini toqtatıw;

– temanı jaqsı biletuǵın, aqıllı adamlar menen ǵana básekilesiw;

– báseki júritiwde logikalıq nızam-qaǵıydalarǵa ámel qılıw, óziniń hám sheriginiń pikirlerinen juwmaq shıǵara alıw, logikalıq qarsılıqlardı anıqlaw hám sheshiw, tiykarlar tuwrı bolsa, dáliyllewdiń de tuwrılıǵın tán alıw h.t.b.

– bir báseki sheńberinde tartısıw usıllaın aralastırıp jibermeslik.

Argumentlewdiń logikalıq tiykarların biliw hám báseki júritiw qaǵıydalarına ámel qılıw oy-óris mádeniyatın joqarı dárejege kóteriw imkanın beredi.

Mashqalanı qoyıw hám sheshiw.

Mashqalalı jaǵdaydı analiz qılıw jańa mashqalanı qoyıwǵa alıp keledi.

Mashqala – juwabı tikkeley bar bilimde bolmaǵan hám sheshiw usılı belgisiz bolǵan soraw.

Sonıń ushın da mashqalanı qoyıw hám sheshiw bar bilimlerdi qayta islew, ayırım jaǵdaylarda bolsa olar sheńberinen shetke shıǵıwdı, jańasha sheshiw usılı, metodların izlewdi talap etedi. Qanday mashqalalardı alǵa súriwdi, onı dodalawdıń ózgesheligin ámeliy xızmetimiz hám bilimimiz zárúrlikleri belgilep beredi.

Mashqalanı nátiyjeli sheshiwdiń zárúr shártlerinen biri onı durıs qoyıw hám anıq bayan qılıwdan ibarat. Tuwrı qoyılǵan soraw, V. Geyzenberg aytqanınday, mashqalanı sheshiwdiń yarımınan kóbiregin quraydı.

Mashqalanı durıs qoyıw ushın mashqalalı jaǵdaydı anıq kóz aldımızǵa keltiriwdiń ózi jeterli emes. Bunıń ushın mashqalanı sheshiwdiń túrli usılları hám quralların da aldınnan kóre biliw kerek.

Mashqalalardı qoyıwda adamlardıń turmıslıq tájriybesi, bilimleri hám talantı zárúr áhmiyetke iye boladı. Sonıń ushın da, ádette kóp jaǵdaylarda jańa mashqalalar ilimiy biliwdiń ol yaki bul tarawınıń iri qánigeleri, bay tájriybege iye hám tereń bilimli adamları tárepinen alǵa súriledi hámde olar ayırım waqıtları uzaq jıllar dawamında izertlenedi. Buǵan, máselen, milliy ideya hám milliy ideologiyanı jaratıw mashqalasınıń qoyılıwı hám izertleniwi mısalında kóriw múmkin. Jáhán tájriybesine múrájáát qılsaq, «millettiń ideologiyası bir emes, bálki bir neshe áwladtıń ómiri dawamında islep shıǵılıwı hám jedellesiwine erisiwine gúwa bolıwımız múmkin»¹.

Onı qáliplestiriw ushın kúshli talant hám «ayqın oy-óris»ke iye bolǵan Konfuciy, Maxatma Gandi, Farabiy, Bahauddin Naqshband kibi ullı insanlar miynet etkenler².

Házirgi waqıtta bolsa Birinshi Prezidentimiz  I.A. Karimov aytqanınday, «Milliy ideya, milliy ideologiyanı islep shıǵıw, onı qáliplestiriw ushın hár qaysı millettiń eń aldıńǵı wákilleri, kerek bolsa, oyshılları, ziyalıları miynet qılıwı lazım»³.

Mashqalalı jaǵdaydı analiz qılıwǵa hár túrli múnásebette jandasıw múmkin bolǵanlıǵı ushın da sheshiliwi lazım bolǵan wazıypa hár túrli mashqalalar tárizinde bayan qılınıwı múmkin. Bunda ayırım mashqalalar tiykarǵı wazıypanı sáwlelendirse, ayırımlar bul wazıypanıń ayırım táreplerin sáwlelendiredi hám sonıń ushın da juz`iy ózgeshelikke iye boladı. Kóp jaǵdaylarda bir-biri menen baylanısıp ketken mine usınday juz`iy mashqalalar sheshilgennen keyin ǵana tiykarǵı mashqalanı anıǵıraq bayan qılıw hám sheshiw imkaniyatı júzege keledi.

Mashqalalardı tuwrı qoyıw hám bayan qılıw olardı sheshiwden kem áhmiyetke iye emes. Mashqalanı durıs qoyıw ushın onıń ilimiy biliw rawajlanıwında tutqan ornı hám áhmiyetin tuwrı bahalaw, onı sheshiwdiń metodların tabıw zárúr. Bul ámelde qoyılıwı múmkin bolǵan hár túrli mashqalalar ishinen eń áhmiyetlisi hám uwrısın tańlap alıwdı bildiredi. Mashqalanı tańlaw belgili bir dárejede izertlewdiń ulıwma baǵdarın hám ózgesheligin belgilep beredi.

Aqır-aqıbetinde qaysı mashqalanı qoyıw ámeliy xızmetimiz zárúrliklerine baylanıslı. Sebebi tek ǵana ámeliy xızmette ǵana adamlardıń zárúrlikleri hám maqsetleri menen olardı sheshiw quralları ortasındaǵı qarama-karsılıq ayqın kórinedi, ilimiy izleniw predmeti anıqlanadı hám usı tiykarda biliw aldına konkret wazıypalar qoyıladı.

Ilimiy mashqala, ádette, belgili bir teoriya sheńberinde júzege keledi.

(Teoriya haqqında baptıń aqırında keńirek maǵlıwmat beriledi).

Teoriya keyinshelik alǵa súriliwi múmkin bolǵan mashqalanı ulıwmalıq halda belgilewge hám onı tuwrı tańlawǵa járdem beredi. Sonday-aq hár bir mashqala bir teoriya járdeminde sheshiledi. Ayırım jaǵdaylarda bolsa mashqala bar teoriyanı modifikastiya qılıwdı, mashqalanı sheshiwge maslastırıwdı talap qıladı.

Mashqalanı sheshiw ushın dáslepki tayarlıq jumısları qılınadı. Olar tómendegilerden ibarat:

a)  bar teoriyalar sheńberinde túsindirip bolmaytuǵın fakt hám hádiyselerdi anıqlaw;

b)  mashqalanı sheshiw ideyaları hám metodların analiz qılıw hám olarǵa baha beriw;

v)  mashqalanı sheshiw túrin, maqsetin, alınǵan nátiyjeni tekseriw jolların belgilew;

g)  mashqalanıń negizi menen onı sheshiwi ushın alǵa súrilgen ideyalar ortasındaǵı baylanıstıń ózgesheliklerin kórsetiw.

Bul dáslepki jumıslar ámelge asırılıp bolǵannınan keyin mashqalanı sheshiwge tikkeley kirisiledi.

Sonı óz aldına belgilep ótiw kerek, mashqalanıń sheshiliwi salıstırma ózgeshelikke iye. Basqasha aytqanda, mashqalanıń ulıwma tolıq sheshimin tabıw qıyın. Sebebi úyrenilip atırǵan hádiyseniń barlıq táreplerin qamrap alıp bolmaydı. Sonıń ushın da ilimiy izleniw dawamında jańa mashqalalar júzeke keliwi múmkin bolıp, ol bar mashqalanı basqasha kóriniwdi talap etedi. Buǵan mısal etip I. Nyuton tárepinen denelerdiń óz-ara tartılıw mashqalasınıń qoyılıwın kórsetiw múmkin. Pútkil álem tartısıw nızamın ashıp, ol tek ǵana tartısıwshı deneler ortasındaǵı muǵdar baylanıslardı ǵana tapqanlıǵın uqtırıp ótken edi.

A. Eynshteynniń salıstırma teoriyası denelerdiń óz-ara tartısıwı basqasha aytıladı hám bul mashqala haqqındaǵı kóz-qaraslarımızdı belgili bir dárejede keńeyttiredi.

Denelerdiń óz-ara tartısıwınıń tábiyatı, ámelge asıw mexanizmi házirge shekem tolıq ashıp berilmegen. Basqasha aytqanda, mashqala úzil-kesil sheshilmegen.

Ayırım jaǵdaylarda mashqalalardıń sheshimin uzaq wakıtqa shekem tawıp bolmaydı. máselen, rak keselliginiń sebebin úyreniw menen baylanıslı bolǵan mashqala házirge shekem tolıq sheshilmegen.

Bul, álbette, ayırım mashqalalar pútkilley sheshimge iye emes, degen pikirdi bildirmeydi, bálki olardı bar metodlar, qurallar járdeminde sheship bolmaytuǵındı kórsetedi hám usı tárizde sheshiwdiń jańa quralların izlep tabıwǵa úndeydi. Demek, mashqala sheshilmegenge shekem ilimiy izleniw dawam etedi.

Gipoteza

Mashqalanı sheshiw processinde belgili bir gipotezalar alǵa súriledi hám tiykarlanadı.

Gipoteza – úyrenilip atırǵan hádiyseniń sebepleri hám ózgesheliklerin túsindiretuǵın tiykarlı shamalaw tárizindegi bilim forması.

Gipotezanı, áwelembar, bilimlerdiń bar bolıw forması sıpatında alıp qaraw zárúr. Shın, isenimli bilimler payda bolǵanǵa shekem qoyılǵan mashqalalar, máseleler haqqındaǵı pikir-oylar baqlaw, eksperiment nátiyjelerin analiz qılıw hám ulıwmalastırıǵa tiykarlangan bolıp, hár túrli shamalawlar, qaraslar formasında qurıladı hám bar boladı.

Máselen, Levkipp hám Demokrittiń denelerdiń atomlardan quralǵanlıgı haqqında bildirgen pikirleri dáslep gipotetikalıq formada bolıp, eń ápiwayı kúndelik tájriybede mıńlaǵan márte baqlanatuǵın hádiyseler: qattı deneniń suyıqlıqqa aylanıwı, iyistiń tarqalıwı hám usı kibilerdi analiz qılıwǵa tiykarlanǵan, olardıń sebebin túsindiriwge qaratılǵan. «Deneler mayda, bólinbes atomlardan quralmaǵanda bunday hádiyseler bolmas edi», degen pikir óziniń belgili bir logikalıq kúshine iye.

1 I.А. Кarimov. Milliy g’a’rezsizlik ideologiyasi – xaliq isenimi ha’m ulli keleshekke isenimdur. // Shig’armalar toplami 8 tom. – Т.: “O’zbekstan”, 2000, 25-bet.

2 Qaran’. Sol jerde.

3 Qaran\. sol jerde.