Aral tenizinin uyreniliw tariyxi

ARAL TENIZININ UYRENILIW TARIYXI

Jaksimuratov Azamat Bekmurat uli

Nokis mamleketlik pedegogika institituti studenti
[e-mail]

Ekologiyaliq qatnas hardayim putkil jamiyet aldinda birneshe mashqalalardi keldirip shigargan. Bul mashqalar qatarina Aral tenizin quriw mashqalasin kirgiziw orinli. Bul mashqala tarqalgan orni boyinsha regional mashqala bolip tabiladi. Bul mashqalanin kelip shigiw sebeplerin sanap otiwden aldin Aral tenizinin jaylasiw ornin uyreniw orinli.

Aral tenizi arqada Qazaqstan ham qublada Ozbekistan menen shegarada jaylasqan, 1960-jillari qisqarip baslagan, 2010-jilga kelip tiykargi bolimi qurip qalgan endoreik kol (shogiwshi kol yamasa terminal kol depte atalip, endoreik basseynde yamasa korinetugin shigiwi bolmagan shokpe suwlari toplaniwi natiyjesinde payda bolgan kol turi) esaplanadi.¹ Aral tenizine tiykarinan Tyan-Shan ham Pamir taw dizbeklerinen baslaniwshi Amiwdarya ham Sirdarya daryalari quyadi. Araldin jaylasiwi eki shol (Qaraqum ham Qizilqum) araliginda jaylasqanliginan birneshe abat orinlardi payda etken. Aral tenizi atamasinin kelip shigiwi kol basseyini ishinde bir waqitlari minnan artiq atawlardin ozinde jamlewi menen baylanisli, yagniy aral sozi manisi ataw manisinde kelgen.
Onin qurip ketiwine men tomendegi tiykargi ush sebeplerdi keldirip ote alaman:
1. Buringi awqamnin putkil itibarin 1960-jillari shol orinlardi ozlestiriwge qaratgan edi. Sonin ishinde Orta Aziyada aymaginan Qarshi sholi, Surxan-Sherabat batigin siyaqli orinlar abat etildi. Albette, bul orinlardi ozlestiriw kop suwdi talap etkenlikten Amiwdarya ham Sirdarya daryalarinin suwi Aral tenizine shekem agip jetip barmaw jagdayina keldi.
2. 1970-jillari Qaraqalpaqstan ASSRi quramindagi birqansha orinlardagi togaylar kesilip, onin ornina egin atizlari sholkemlestirildi. Egin maydaninin keniwi arqasinda suwga bolgan talap artti. Bul togaylar kesiliwi tomendegi aymaqlarda alip barilgan: Jambasqala massivi, Shortanbay, Qumjiqqan, Begjap aymaqlarinda.
3. SSSR mamleketin rawajlaniwdin bes jilliq rejesinde Amiwdaryanin tomengi aymaginda shalishiliqti rawajlaniw kerekligi aytip otilgen edi. Bul naduris edi. Sali osimligi ortasha jazgi temperatura 22-30°C, vegetatsiya dawiri 150 kundi qurap, ortasha 90-100 kun araliginda suwdi boliwdi talap etedi. Bul jagday Aral tenizi suwinin quriwina alip keldiwi sozsiz edi.
4. Bul joqarida keldirilgen ush sebepke qaraganda Aral tenizine koplew ziyan jetkergen sebep bul-Ozbekistan SSR boylap paxtashiliqti rawajlandiriw edi. Paxtashiliqtin rawajlandiriwi ushin birneshe jana jerlerdi ozlestiriw, paxtanin osip rawajlaniwi dawaminda kop suwdi jumsawi bizge malim. Solay bolsada bul bagdarda hazirgi kunde Ozbekistan ulken jetiskenliklerge erisken. Biraq, bul jetiskenlikler Araldin quriwi esesine, bizge qimbatqa tusti.
Orta asirlerde bir insan: «Qashandir Aral tenizi quriydi»,-dep aytsa, oni tentekke shigriwi aniq. Biraq, bul hadiyselerdin hammesi jamiyet ham tabiyat ortasindagi qatnasiqlarga kelip toqtaganliqtan buni aniq aytiwdin ozi bolmaydi. Sebebi, jamiyet ham tabiyat ayyemgi dawirlerde birgelikte uyqas hareketlengen bolsa, insaniyat sanali bolgannan baslap tabiyatti ozgertiwge qilgan hareketi natiyjesinde jamiyet ham tabiyat arasindagi qatnas uyqasliqqa emes, qarama-qarsiliqqa alip kele basladi. Bunin ayqin misali Aral tenizi bola aladi.
Aral tenizinin maydaninin ozgeriwin tomende keldirip ottim: 1960-jillari Aral maydani , 1980-jili , 1990-jili , 2005-jili , 2010-jili , 2015-jili .
Aral tenizinin osimlik ham haywanat dunyasi koldin qurip ketiwi sebepli joqari darejede ziyan kordi. Bugan bir gana misaldi keldiriw jeterli: 1960-jillari 20 turli, 1970-jillari 11 turli, 1980-jillari 5 turli, 1990-jillari tek gana bir turge tiyisli baliqlar bolgan Aralda 2000-jillarga kelip baliqlar jasawi ushin sharayat jeterli darejede bolmadi.
Aral tenizi tariyxta hardayim Aral ati menen tanimali bolmagan. Ol payda bolganli ol birneshe ilimpaz, alimlar, sayaxatshilar tarepinen turli atlar menen kartalarga tusirilgen, adebiyatlarda atap otilgen. Ol usi kunge shekem Aral tenizi qanday atlar menen atalganligin Berg ham Hasanovlar tomendegi kestede suwretleydi:

	Alimlar ham derekler:	Dawir (asir):	Atalawi:
	Ptolomey	II	Oks koli
	Qitay derekleri	II-IV	Arqa teniz
	Amman Marcellin	IV	Oks batpaqligi
	Ibn Xurdadbek	IX-X	Kurdor koli
	Al-Masudiy	X	Jurjoniya koli
	Abu Rayxan Beruniy, Istaxriy, Ibn Havkal, Kazviniy	X, XIV	Xarezm koli
	Idrisiy	XII, XIV	Xovarazm koli
	Vakron	XIII	Jand koli
	Jenkinson	XVI	Qitay koli
	Abdulgazi	XVII	Sir tenizi
	Kniga Bolshomuy Chertejuw	XVI-XVII	Kok deniz

Aral tenizinin hazirgi atinin kelip shigiwinda francuz geografi J. N. Delildin (1688-1726) xizmeti ulken. Ol 1723-jili duzgen kartasinda birinshi marte Aral batiginda jaylasqan suw basseynin Aral dep ataydi. Bul atama hazirgi kundede bul kolge qarata qollanilip kelmekte.
Juwmaq orninda soni aytip otiw tiyis: Bul kol putkil Aral boyinda jasawshi 5 mln xaliqtin putkil tariyxi dawaminda birge bolgan tilsiz tariyxshisi, gamxorshisi. Buni Ekinshi jahan urisi sawirinde putkil SSSR armiyasin konserva onimler menen tamiyinlegende koriwimiz mumkin. Sonin menen birge, Aral Orayga paxta shiyki zatin tasiw waziypasin 100 jildan artiq orinlap kelgen arzan transport joli waziypasin atqargan. Bul koldin boyindagi xaliqtin aldingi turmis darejesine qaytariw Ozbekistan Respublikasi tarepinen islenip atirgan jumislar maqtawga ilayiqli.
Paydalanilgan adebiyatlar dizimi:
Пиклз, Томас (1956). Физическая география. Пылкие СМИ. С. 107–108. ISBN 978-0460092821.
2. Розенберг, Мэтт (8 декабря 2022). «Почему Сокращается Аральское море?». МысльКо. Архивировано 29 июня 2022 года. Проверено 19 сентября 2022
1.  https://www.bbc.com
2. https://www.aral.uz
3. https://www.ndpi.uz

1^ Розенберг, Мэтт (8 декабря 2022). «Почему Сокращается Аральское море?». МысльКо. Архивировано 29 июня 2022 года. Проверено 19 сентября 2022