Qaraqalpaqstan Respublikası

Qaraqalpaqstan Respublikası Ózbekistannıń arqa-batıs bóliminde, Ámiwdáryanıń tómengi jaǵında, Aral teńiziniń túslik jaǵalarında jaylasqan. Respublika túslik-batıs tárepten Qaraqum shóline tutasqan. Onıń arqa-batısında Ústirt tegisligi, arqa-shıǵıs tárepinde bolsa Qızılqum shóli bar. Aral teńiziniń túslik aymaǵı qaraqalpaq jerinde jaylasqan. Qaraqalpaqstannıń ulıwma jer maydanı 166,6 mıń kvadrat kilometrden ibarat bolıp, ol aymaǵınıń úlkenligi jaǵınan Ózbekstan Respublikası wálayatları arasında birinshi orında turadı. Xorezm, Nawayı hám Buxara wálayatları menen shegaralas.
Respublikanıń hákimshilik-aymaqlıq dúzilisi 16 rayon hám 1 qaladan ibarat. Bular - Ámiwdárya, Beruniy, Qaraózek, Kegeyli, Bozataw, Qońırat, Qanlıkól, Moynaq, Nókis, Taxtakópir, Tórtkúl, Xojeli, Taqıyatas, Shımbay, Shomanay, Ellikqala rayonları menen Nókis qalası.

Turaqlı xalıq sanı. Ózbek, qaraqalpaq, rus, ukrain, belorus, qazaq, ázerbayjan, qırǵız, tájik, túrkmen, tatar sıyaqlı millet wákilleri awızbirshilikte jasaytuǵın Qaraqalpaqstan Respublikasında turaqlı xalıq sanı 2019-jıldıń 1-aprel halatına 1875,4 mıń adamdı quraydı. Usı kórsetkish 2018-jıldıń yanvar-mart aylarına 5,3 mıń adamǵa yamasa 0,3%ke ósti. Sonıń ishinde, qala xalqınıń sanı 920,4 mıń adamdı (jámi xalıq sanındaǵı úlesi 49,2%) awıl xalqınıń sanı 955,0 mıń adamdı (50,8%) quraydı.

Respublikalıq kesimdegi talqılawlarǵa bola, 2019-jıldıń 1-aprel halatına eń kóp xalıq sanı Nókis qalasında 316,3 mıń adamdı (respublika jámi xalqı sanındaǵı úlesi 16,9%) hám Tórtkúl rayonında 211,1 adamdı (11,2%), kerisinshe eń kem xalıq sanı Moynaq 31,4 mıń adamdı (1,7%) sonday-aq, Taxtakópir rayonında 39,9 mıń adam (2,1%) dı quraydı.
Qaraqalpaqstan Respublikası
Múqaddes Watanımız - Ózbekstan Respublikası óziniń 27 jıllıq ózbetinshe rawajlanıw jıllarında ásirlerge teń joldı basıp ótti. Tariyxan qısqa bul dáwirde qala hám awıllarimiz, pútkil jurtımız túsi, jámiyetimizdegi sociallıq-siyasiy munasábetler pútkilley ózgerdi. Turmısımızdıń barlıq tarawdıń hám tarmaqlarıda turaqlı ósiw pátleri gúzetilip atır. Eń keregi, xalqımız kewilinde óz jurtıǵa iyelik sezimi, sol ullı Watannıń búgingi hám ertangi kúni ushın juwapkershilik hám tiyislilik sezimi artıp, onıń ongu oylawı hám dúnyaǵa kóz qarası yuksalib barmaqta.
Ǵárezsizlik jılları pútkil mámleketimizge, hár bir aymaq hám regionǵa qurılısshılıq hám jańalanishlar baslap kelgeniniń tastıyıǵın Ózbekstanımıznıń arqa bóleginde jaylasqan Qaraqalpaqstan Respublikası mısalında da ayqın kóriw múmkin.
Ekenin aytıw kerek, saqawatlı hám ayrıqsha qaraqalpaq úlkesi mámleketimiz sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwında bólek orın tutadı. Bul haqqında sóz etkende, Húrmetli Birinshi Prezidentimiz Islom Abdug'anievich Karimovning “Qaraqalpaq xalqi mudami jurtımızdań tayansh tawlarınan esaplanǵan” degen sózlerin eske alıw orınlı bolıp tabıladı.
Sol sebepli da ǵárezsizlik jıllarında basqa regionlarimiz qatarı Qaraqalpaqstannıń rawajlanıwına da úlken itibar berilip atır. Áyne áne sonday itibar sebepli búgingi kúnde Respublika paytaxti - Nókis qalasından baslap, rayonlar orayları, qala hám awıllar, hátte shet awıllarına shekem hár tárepleme ózgerip, rawajlanıp barmaqta. Bunda, ásirese, mámleketimiz basshıı Shavkat Miromoniovich Mirziyoevning tikkeley ǵayratı menen islep shıǵılıp, izbe-iz ámelge asırılıp atırǵan Qaraqalpaqstan Respublikasını sociallıq-ekonomikalıq rawajlandırıwdıń programmaları za’ru’rli áhmiyetlı bolıp turıptı. Sonı da aytıw kerek, bul programmalar Respublikanı ásirler dawamındaǵı ápiwayı agrar úlkeden zamanagóy óndiris jáne social- ekonomikalıq infratuzilmalar, transport-kommunikatsiya tarmaqları, joqarı maman kadrlarǵa iye bolǵan qúdiretli regionǵa aylandırıwdı názerde tutadı.
Programmalardıń basqıshpa-basqısh turmısqa nátiyjeni ámelde qollanıw etiliwi nátiyjesinde qaraqalpaq jayi búgingi kúnde teńib bo'lmas dárejede ózgerip, jıldan-jılǵa shıray ashıp, turaqlı pátda rawajlanıp baratırǵan úlkege aylandı.
Ǵárezsizlik jıllarında bul jerde ámelge asırılǵan úlken ekonomikalıq-sociallıq ózgerisler, qurılıs hám obodonchilik jumısların sanap adog'iga etip bolmaydı. Orta Aziyada birden-bir bolǵan, sahra qushaǵındaǵı mo''jiza dep atalǵan Gúńgirtot soda zavodı, Ústúrt gaz-ximiya kompleksı, Nókis polimer, Samsung-Nókis, Nókis elektroapparat, «Lanextrakt» qospa kәrxanasi, «Nókis Med Tex» MChJ, «Tөrtkүl shiyshe idislari» MChJ, Xo'jayli shıyshe zavodı, “Oraylıq Asiya bezew tasları” qospa kárxanası, Gúńgirtotdagi karbid, Nókisdegi marmar hám kabel' zavodları, O'rga gaz koni, “Elteks” hám “Kateks” komplekslerin sıyaqlı zamanagóy óndiris ob'ektleri, Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵi Kengesi, Tashkent informaciyalıq texnologiyaları universitetiniń Nókis filialı, Olimpiada rezervleri kolledji jayları, 345 kilometrlik Navoiy - Nókis temir jolı, Nókis menen Xo'jaylini bog'laydigan úlken kópir, Gúńgirtot avtomobil' jolı, o'nlab ulıwma bilim beriw mektepleri hám mektepne shekem tálim mákemeleri, licey hám kolledjler, balalar sportı, balalar muzıka hám kórkem óner mektepleri sıyaqlı kóplegen qurılıslar - bulardıń barlıǵı ǵárezsizlik mevasi bolıp tabıladı.
Milliy avtomagistral qurılısıda júz bergen úlken waqıyalardan biri - bul sol joldıń Nókis qalasıǵa kiraverishida jańa kópir hám kóshe kesispesi joldıń qurılısı bolıp tabıladı.
Sonı da bólek aytıp ótiwimiz kerek, Húrmetli Birinshchi Prezidentimizning ǵayratı menen tiykar tamaqtası qoyılǵan Ústúrt gaz-ximiya kompleksiniń qurılısı búgin dúnya xalıqları itibarın jalb etpekte.
Eń keregi, qaraqalpaq xalqi ásirler dawamında árman etip, umtila otirip kelgen iygilikli maqsetine etdi - azat hám erkin, tınısh-osuda turmısqa eristi, óz tariyxı, materiallıq miyrasları, milliy dástúr hám qádiriyatların qayta tiklew, rawajlandırıwdıń, o'zligini tusinip jetiw múmkinshiligine iye boldı.
Qaraqalpaqstan Respublikası Ózbekstannıń arqa-batıslıq bóleginde, Amudaryoning tómen bólegi, Ataw teńiziniń qubla jaǵaında jaylasqan. Respublika qubla-shıǵıs tárepden Qoraqum sahrasına tutasǵan. Onıń arqa-batısında Ústúrt tegisligi, arqa-arqa tárepinde bolsa Qızılqum sahrası yastanib jatıptı. Ataw teńiziniń qubla aymaǵı qaraqalpaq jayinde jaylasqan. Qaraqalpaqstannıń ulıwma er maydanı 166, 6 mıń kvadrat kilometrden ibarat bolıp, ol aymaǵınıń úlkenligi tárepten Ózbekstan Respublikası wálayatları ortasında birinshi orında turadı. Respublika xalqı 2018 jıl 1 aprel jaǵdayıǵa 1 million 800 mıń kisiden zıyat bolıp tabıladı.
Qaraqalpaqstan Ózbekstan Respublikası quramındaǵı parlament basqarıw formasına iye bolǵan suverenli Respublika bolıp tabıladı. Qaraqalpaqstan óz Konstitusiyası, bayraǵina, gerbine hám gimniga iye. Qaraqalpaqstan Respublikası Konstitusiyası hám nızamları Ózbekstan Respublikası Konstitusiyası hám nızamlarına muwapıq islep shıǵılǵan. Respublikada ulıwma basshılıq Joqarǵi Kenges Baslıǵı - Qaraqalpaqstan Respublikası parlamenti Baslıǵı tárepinen ámelge asırıladı.
Respublikanıń joqarı ijroiya hákimiyat Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵi Kengesi tárepinen tastiyiqlangan Ministrler Keńesi esaplanadı. Respublika Ministrler Keńesi quramına Sovetiniń Baslıǵı, Baslıqdıń orınbasarları, ministrler, mámleketlik komitetleri baslıqları, iri kontsern hám birlespeler basshıları kiredi. Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Sovetiniń Baslıǵı óz wazıypasına kóre Ózbekstan Respublikası Ministrler Mákemesiniń quramına kiredi. Ózbekstan Respublikası paytaxti Tashkent qalasında, Ózbekstan Respublikası Ministrler Mákemesi janında Qaraqalpaqstan Respublikasınıń turaqlı jánekolatxonasi iskerlik kórsetedi.