Tema 8 Qurılıs materialları, toǵay, aǵashtı qayta islew hám cellyuloza-qaǵaz sanaatı

Qurilis materialları sanaatina sipatlama. Tarmaqlar aralıq qurilis kompleksıne respublikadaǵı qurilisqa xizmet etetuǵın barlıq awqam, shólkem, islep shiǵariw basqarmaları hám zdanyalardi paydalanıwǵa tapsirǵanǵa shekemgi xizmet etiwshi basqishlar kiredi. Túrli xojalıq salaları baylanislarınıń kúsheyiwi tarmaqlarara qurilis kompleksi dúziliwine alıp keldi. Tarmaqlarara qurilis kompleksi negizin qurilis sanaati qurayi.
Respublikada qurilis sanaati awıl xojalıǵı hám transport siyaqli áhmiyetli orın iyelemekte. Qurilis sanaati zavod- fabrikalar, kán- karyerlar, kanal- omborları, jol- tunellar, awqam- keselxanalar, úy- -jaylar hám t.b. lar qurilisti óz ishine aladı.
Qurilis sanaati qurilis shólkemleri hám turaqli kadrlar menen jumis kóredi. Onıń ónimleri pitkerilgen hám paydalanıwǵa tapsirilǵan úy-jay hám qurilislar esaplanadı. Bulardiń hámmesi respublikanıń geografiyalıq sháráyati, orınladıń klimati, dúziliwi, jer asti suwları, geologiyalıq hám seysmik jaǵdayi hám basqa faktorlar esapqa alinip kóriledi. Misali, Respublikamiz seysmik aktiv rayonda jaylasqaninan úy- jay hám qurilisların 9 hám 10 balli silkiniwlerge shidaytuǵın etip quriw talap etiledi.
Mirzashól, Qarshi shóli hám basqa shól orınlarda jer shorlanıwı nátiyjesınde qurilǵan binalar shógedi. Sonıń ushin binolardiń fundamenti bekkem boliwi kerek.
Qurilis saatinıń ónimleri sanaat, awıl xojalıǵı, transport hám basqalarǵa hámde úy-jay xojalıǵı, mádeniy - maishiy, maorif hám den-sawlıqti saqlaw awqamları rawajlanıwına xizmet etedi.
Quirlis saatinıń rawajlanıwı tábiyiy hám miynet resurslarınıń geografiyalıq qásiyetlerin shuqir ilimiy analiz etiw hám olardan aqilǵa muwapiq paydalanıwdi talap etedi.
Ózbekstandaǵı qurilis islerinıń jetiskenlikke erisiwi payda etilgen
qurilis shólkeleri iskerligi menen úzliksiz baylanisli.
1920-jılda Órta Aziya hám Qazaqstanda birinshi qurilis shólkemi- Turkistan Mámleketlik inshoatları qómitasi dúzilip, ol barlıq qurilis islerine basqardi.
1924-jılda Ózbekstan SSR dúzilgennen soń bul qurilis shólkemi qurilis islerin keń kólemde háwij aldirdi. Ol respublikanıń oraylıq qurilis shólkemi bolip, onıń aldinda geografiyalıq obyektlarǵa rahbarlıq etiwshi bólimler shólkemlestirildi. 30-jıllarda Shirshiq alabindaǵı elektroximiya kombinati qurilisi baslandi, usi múnasebet penen 1932-jılda “Shirshiq stroy” dúzildi. Ol alapta elektrostansiyalar hám ximiya kombinati qurilisına raxbarlıq etti.
1965-jıl sentyabrda kopital qurilisti rawajlandırıw maqsetinde qurilis aymaqlıq basqariw prinsplerine ótiwge qarar etildi. Usiǵan kóre, respublikada qala hám awıllarda sanaat hám grajdan úy - jay qurilisına rahbarlıq etetuǵın Qurulis wázirligi hám awıl orınlardaǵı qurilisqa basshılıq etetuǵın Awıl qurilisi wázirligi qurildi. Keyingi wázirlik aldinda jámáát xojalıqları hám shóro xojalıqlarında islep shiǵariw hámde úy- jay qurilisi menen shuǵıllanatuǵın “Ózkolxozqurilis” shólkemlestirildi.
Suwǵarilatuǵın jerlerde suw xojalıǵı islerin isleytuǵın republika melioraciya hám suw xojalıǵı wázirligi dúzildi. Bul vazirlik islerinıń belgili bir qismi, yaǵniy ózlestiretuǵın jerlerdegi isler kompleksın isleytuǵın “Bas ortaásirsavxozqurilis“ da dúzildi. Paytaxtta sanaat, mádeniy maishiy hám úy-jay qurilisi menen shuǵıllanatuǵın “Bastashkentqurilis” islep turipti.
Respublikadaǵı iri jol qurilisi islerin Respublika Shosse jolları quriw hám isletiw wázirligi isleydi. Bulardan tisqari, respublikada qurilis isleri menen Montaj hám arnawli isler wázirligi, energetika hám elektrlastiriw wázirligi da shuǵıllanadı.
Paytaxttaǵı “Tashmetroqurilis” metropolitan jolların quriw menen
shuǵıllanadı.
Joqaridaǵı wázirliklerdiń baslanǵısh qurilis shólkemleri qurilis basqarmasi (SU), qurilis- montaj basqarmasi (SMU), qurilis - montaj poezdi (SMP), mexanizaciyalasqan qospa colonna (PMK) hám basqalar esaplanadı. Bular xojalıq esabinda bolip, óz balansına iye. Bularǵa qurilis salasında texnikalıq járdem kórsetiw hám qadaǵalaw respublika Qurilis Mámleketlik qómitasına júkletilgen. Bul qómitaǵa qurilis- loyihalaw hám ilimiy izertlew awqamlarıda boysınadı.
Házirgi zaman qurilis sanaatinda jiynalǵan temir - beton konstruksiyalar keń qollanilmaqta. Bulardi islep shiǵaratuǵın karxanalar Ózbekstannıń qalaları hám awıl xjalıqlarında da qurilǵan. Úy-jay hám zdanyalardiń iri bólimlerin tayarlaw keńeyip barmaqta. Respublikanıń barlıq qalaları hám ayrim rayonlarındaǵı úysazlıq kombinatları diywal panelleri, tam balkaları, tayar teksheler hám binonıń basqa qismların islep shiǵarmaqta.
Qurilista mexanizaciya kunnen-kúnge keń qollanilmaqta, islerdiń 93% in mashinalar islemekte. Úy-jay hám zdanyalar zamanagóy biyik kranlar menen mantaj qilinbaqta.
Qurilisti tiyisli materiallar menen turaqli támiynlew qiyinlasip baratirǵanlıǵı jergilikli materiallardan aqilǵa muwapiq paydalanıwdi talap etpekte.
Ózbekstan Respublikasi shiyki zatqa islew beretuǵın sanaat karxanaların quriliwina ayriqsha itibar bermekte. 1995- jılǵa shekem respublikada 300 mujoz karxana hám islep shiǵariw cexin quriw rejelestirilgen. Shet el mámleketleri menen birge qospa karxanalar quriw keńeyip barmaqta. Úy-jay qurilisında klimat sháráyatları, milliy arxitektura uslubları esapqa alinbaqta. Qurilista kooperativ, shaxsiy hám ijara usilları kúnnen - kúnge keń qollanilmaqta.
Endilikte úysazlıq kombinatların qayta quriw, zamanagóy texnika menen jihazlanǵan taza kombinatlardi iske túsiriw esabina 1995-jılǵa barip olardiń quwwati eki ese artadı. Úy - jay qurilisi sapasi, arxitektura qolaylilıǵına talap asiriladı.