Tema 8 Qurılıs materialları, toǵay, aǵashtı qayta islew hám cellyuloza-qaǵaz sanaatı

Qurilis materialları sanaatinıń túrleri. Qurilis materialları sanaati quramina kiretuǵın tarmaqlar túrlishe bolip esaplanadı.
Oktyabr revolyuciyasınan aldin Ózbekstan aymaǵında qurilis materialları sanaati yarim kustar tipindegi gerpish zavotlarınan ibarat bolip, olarda 1913--jılda 35 mln. Gerpish islep shiǵarilǵan edi.
Sovet awqami jıllarında Ózbekstanda paxtashılıq ushin úlken jer maydanları suwǵariliwi kóplep irrigaciya inshaatların quriwdi, sanaat karxanaları, qurilis materialları sanaati payda etiwdi talap etti.
Ózbekstanda qurilis materialları sanaati tarmaqların rawajlandırıw ushin kerekli shiyki zat resurslarınıń barlıǵı bul máselenıń sheshiliwinıń obyektiv tiykarin jaratti. Respublikanıń derlik barlıq walayatlarında qum, shaǵal, hák, mergel, mramr, grenit, gips, gilmoya siyaqli qurilis shiyki zati kóp ushraydi. Áne usi shiyki zattiykarinda Ózbekstanda kóp tarmaqli qurilis materialları sanaati payda etildi.
Qurilistiń “nani” esaplanǵan cement sanaati ásirese tez rawajlantirildi. Házirgi waqıtta respublika ózin cement penen támiynlemekte. Bekobod, Quvasoy, Angren. Nawayi hám Ohangaronda iri cement zavodları islep turipti. 1990-jılda tarmaq karxanaları 6385 miń tonnadan artiq cement islep shiǵardi.

Ózbekstan cement islep shiǵriwda Rossiya, Ukraina hám Qazaqstannan keyin tórtinshi orında turadı.
Qániygelerdiń Angren gilmoyasın qayta islew processınde ajratip taslanatuǵın shiǵındi tiykarinda aq cement islep shiǵariwdi shókemlestiriw haqqindaǵı usınisları diqqatqa ilayiqli esaplanadı. Bul cement arzanǵa túsiwi hám oni qálegen reńge boyaw múmkin.
Qurilis materialları sanaatinıń keyingi dáwirlerde rawajlanǵan tarmaǵı- iri panelli úysazlıq kombinatları derlik barlıq walayat orayları hám úlken qalalarda qurilǵan. Eń irileri Tashkent, Samarqant, Andijan, Shirshiq, Ferǵana, Qarshi hám Nókis qalalarında jaylasqan. Tashkent, Bektemir, Jizzax hám basqa orınlarda iri temir - beton salma (latok) zavodı bar.
Bizge belgili házirgi zaman qurilisında túrlishe maqsetlerde paydalanilatuǵın ónimlerden biri ayna esaplanadı. Házirshe tereze aynasın islep shiǵaratuǵın bir zavot – Shirshiqta (Ǵazalkentta) bar. Biraq bul zavod keleshekte tereze aynalarına bolǵan talapti qandira almay qaladı.
Respublikada kórgizbeler ushin bezek aynaları hám kóplep basqa qurilis aynaları islep shiǵariwdi shólkemlestiriw waziypasi turipti. Quwasoyda qurilǵan shiyshe idis zavodı shiyshe buyimlar menenbirge qurilis maqsetlerinde isletiletuǵın ayna bloklar, ayna – keramikalar siyaqli ónimlerde tayarlamaqta. Shiysha idislar zavodı Jizzaxta iske tústi, sonday zavodlar Surxandárya hám tómengi Ámiwdáryadada qurilmaqta.
Qurilis materiallarınan eń qádimgisi hám házirdede óz áhmiyetin joytpaǵan gerpish sanaati esaplanip, ol keńeyip barmaqta. Belgili dáwirge shekem qurilista temir - beton konstruksiyalarınan keń paydalanıw, iri pánelli úysazlıqtiń rawajlanıwı múnasibeti menen gerpish sanaatinıń áhmiyeti bir qansha kemeygen edi. Keyingi jıllarda gerpish sanaatin aqilǵa muwapiq jaylastiriwda kópǵana isler islendi. Tiykarinan, Qiziltepa (Nawayi walayati), Sharǵun (Surxandárya walayati) hám Qarshida iri gerpish zavodları qurildi. Bul zavodlar iske túsiriliwi menen uzaq rayonlarǵa gerpish tasiwda toqtatildi.
Házirgi waqıtta Jizzax, Quwasay, Qarawılbazarda hák zavodları islep turipti.
Ózbekstanda túrli qurilis materialları (bezetiw plitaları, issiqlıqti saqlawshi materiallar, keramika qubirları hám basqalar) islep shiǵariw jaqsi jolǵa qoyilǵan. Angrendaǵı úysazlıq buyimları zavodında emallanǵan shoyin vannalar, rakavinalar, shoyin kanalizaciya qubirları, keramika buyimları kombinatinda qubirlar hám basqada buyimlar, Qarshida keramzit diywal materialları islep shiǵarilmaqta. Ayrim binokorlıq materialları (alibastr, gansh, hák, cherepica, shiy, qamis plitalat) islep shiǵariwda jergilikli sanaatda áhmiytli ról oynamaqta. Jizzaxtaǵı silikalcit zavodı eń arzan binokorlıq materialları - lyossdan diywal blokları, tam ushin plitalar, teksheler hám basqa ónimler islep shiǵarmaqta. Qorovulbazar (Buxara) da da usiǵan uxsas zavod qurilǵan.
Ózbekstanda plastmassalar hám túrli jasalma ximiyalıq ónimlerden qurilis materialların tayarlaw imkániyatlarıda jaqsi. Bunday materiallar ózinıń jeńilligi, bekkemligi menen qurilista bir qansha qolaylıqlar jaratadı. Keleshekte plastmassa hám basqa jasalma qurilis materialların islep shiǵaratuǵın jáne qatar karxanalar quriw mólsherlenbekte.
Mámleketimizde házirgi zaman qurilisına keń paydalanilip atirǵan mramr hám basqa bezek ushin taslar tiykarinda tastaxtaylar (plitalar) tayarlawda áhmiyetli orın tutadı
Túrlishe qurilis materialların islep shiǵariw ushin kerekli shiyki zat resursları respublikanıń barlıq orınlarında boliwina qaramay, olardiń ayrim túrlerin islep shiǵariw bir qansha nategis jaylasqan. Tiykarinan temir - beton kontruksiyalarıislep shiǵariwdiń 70%i bir ǵana Tashkent walayatina tuwra keledi. Sanaat tarmaǵınıń bunnan keying rawajlanıwı barlıq qurilis materialları, ásirese respublikada keń shiyki zat bazasına iye bolǵan materiallardi kóplep islep shiǵariwǵa, olardiń sapasın jaqsilawǵa, sonıń menen birge tarmaqtiń aymaqlıq jaylastiriliwinıń tuwri shólkemlestiriliwine baylanisli.Ǵarezsiz Ózbekstandaǵı qurilis kólem hám kórsetkishleri túrli mámleketler menen ekonomikalıq baylanislardi keńeytiriwdi talap etedi. Respublikaǵa kóplegen metall hám toǵay resursları keltiriliwi kerek.