Tema: ana tili pániniń jańa redakciyadaǵÍ mbs, milliy oqiw baǵdarlamalarí, sabaqlíq hám oqíw qollanbalarí, olardíŃ analizi

Ana tili páni maqseti oqıwshı shaxsında pikirlewge, ózgeler pikirin ańlawǵa, óz pikirin awızeki hám de jazba túrde sóylew sharayatına mas ráwishte tuwrı hám anıq bayan qıla alıwǵa qaratılǵan sóylew (kommunikativ) kompetensiyanı rawajlandırıw; oqıwshıda til qurılıwına say ózlestiriletuǵın ámeliy bilimlerdi (fonetika (orfoepiya), leksika, sóz dúzilisi, morfologiya, sintaksis, jazıw hám imla, irkilis belgileri, sóylew uslubları, stilistikaǵa tiyisli túsiniklerdi) rawajlandırıwdı kózde tutadı.

MEKTEP PITKERIWSHILERINDE TIL HÁM ÁDEBIYAT PÁNLERI BOYÍNSHA RAWAJLANǴAN ULIWMALÍQ KOMPETENSIYALAR (ulıwma orta tálim pitkeriwshilerine qoyılatuǵın talaplar)uqıplılıǵı
PIKIRLEW (SÓYLEW) KOMPETENSIYALARÍ
Awızeki pikirlew (sóylew) uqıplılıǵı
ATBUT.AP.1 ATBUT.AP.2 ATBUT.AP.3 ATBUT.AP.4	qaraqalpaq ádebiy tili normalarına ámel qılǵan halda túrli sóylew jaǵdaylarında anıq sóyley alıw tema jóninde sóyley alıw hám onı bayan qılıw, tema dógereginde pikirleri hám ideyaların prezentaciya kórinisinde kórsetip beriw tartıslı pikirlerde qatnasıw, pikirlerin ulıwmalastırıw hám óz pikirin qosa alıw kórkem tekstlerdi yadtan kórkemlep oqıw, bunda intonaciya, dawıstıń qubılıwları hám pauzadan orınlı paydalana alıw
Jazba pikirlew (sóz) uqıplılıǵı
ATBUT.JP.1 ATBUT.JP.2 ATBUT.JP.3 ATBUT.JP.4 ATBUT.JP.5 ATBUT.JP.6	óz pikiri hám tuyǵıların imla, punktuaciyalıq, stillik qaǵıydalarǵa ámel etip tuwrı, izbe-iz súwretlew, sonday-aq, maǵlıwmattı belgilengen kólemi talabına qaray jaza alıw túrli maqsetler hám hárqıylı oqıwshıǵa mólsherlengen tekstlerdi jaza alıw, atap aytqanda, málim waqıya, hádiyse haqqında jazba maǵlıwmat jetkize alıw materiallardı tártiplew hám ulıwmalastırıw, pikir hám dálillerdi keshirmeler menen tiykarlap jaza alıw jazba pikirdiń tásirsheńligin asırıw maqsetinde súwretlew quralların orınlı qollay alıw teksttiń izbe-izligin támiyinlew hám qunın asırıw ushın sóz hám grammatikalıq qurallardı tuwrı qollay alıw imla, stillik hám punktuaciyalıq normalarǵa ámel qılıw
Ańlaw uqıplılıǵı
Oqıw hám túsiniw
ATBUT.A.OT.1 ATBUT.A.OT.2 ATBUT.A.OT.3 ATBUT.A.OT.4 ATBUT.A.OT.5 ATBUT.A.OT.6 ATBUT.A.OT.7	Teksttiń uslubın parıqlaǵan halda anıq hám kórkemlep oqıy alıw Tekstte til qalay qollanılǵanın, ásirese, hárbir sóz, sóz dizbegi hám gáp kórinisiniń qanday máni tasıp atırǵanın, nege sol sóz, sóz dizbegi yaki gáp qollanǵanın, teksttiń dúzilisi hám onıń tiykarǵı bólimlerin baylanıstırıwshı qurallardıń wazıypasın túsine alıw; Turaqlı sóz dizbekleri (idioma), naqıl hám aforizmlerdiń tekstke qosatuǵın úlesin anıqlay alıw tekst mazmunına say atamalardı taba alıw tekst obyektine avtordıń tiykarǵı kóz-qarasın anıqlay alıw juwmaq shıǵara alıw, tekstte berilgen hádiysege baylanıstıra alıw teksttiń jazılıwınan qanday maqset gózlengenin, qaysı kategoriyadaǵı oqıwshıǵa mólsherlengenin, qanday kontekstte jazılǵanın biliw hám bul bilimdi tekstti jaqsıraq túsiniw ushın qollay alıw
	Tıńlap túsiniw
ATBUT.A.TT.1 ATBUT.A.TT.2 ATBUT.A.TT.3 ATBUT.A.TT.4 ATBUT.A.TT.5 ATBUT.A.TT.6 ATBUT.A.TT.7 ATBUT.A.TT.8	Monolog túrinde sóylew hám sáwbetti tıńlap túsine alıw Janlı sóylew hám audiotekst temasınan tilge alınǵan oy-pikirlerdi belgiley alıw; berilgen sorawlardı túsine alıw hám juwap bere alıw soraw, xabar, úndew gáp hám mısqıllaw tonındaǵı parıqtı túsiniw; audiotekstte berilgen maǵlıwmattı túrli kóriniste, yaǵnıy, keste, sızılma, grafik kórinisinde súwretley alıw audiotekstti awızeki aytıp bere alıw hám tekst kórinisinde jazıp bere alıw tıńlaǵanları tiykarında juwmaq qılıw hám juwmaqtı dáliller arqalı tiykarlay alıw dialoglı sóylew hám sáwbette táreplerdiń wazıypası, pikiri hám qarasların parıqlay alıw;
LINGVISTIKALÍQ KOMPETENSIYALAR
Lingvistikalıq uqıplılıq (fonetika, imla, leksikologiya, morfologiya, sintaksis)
Fonetika
ATBUT.L.F.1 ATBUT.L.F.2 ATBUT.L.F.3	Til sesleriniń máni ayırıw wazıypasın ańlaw hám dállilley alıw Fonetikalıq qubılıslar (ses túsiwi, sestiń qosılıwı, ses almasıwı t.b.)dı biliw hám dállilley alıw ton hám pátti biliw hám qollay alıw
Imla qaǵıydaları
ATBUT.L.IM.1 ATBUT.L.IM.2 ATBUT.L.IM.3	Háripler imlasın biliw hám jazıwda tuwrı qollay alıw túbir hám qosımshalar imlasın biliw hám jazwda durıs qollay alıw Sózlerdi qosıp, bólek hám sızıqsha menen jazıw hám de ótkermelew qaǵıydalarına ámel qılıw
Leksikologiya
ATBUT.L.L.1 ATBUT.L.L.2 ATBUT.L.L.3	sinonimler, sinonimik qatardaǵı stillik ózgesheliklerdi túsiniw hám tuwrı qollana alıw omonim, paronimlerdi parıqlaw, olardı sóylewde tuwrı qollana alıw sózdiń kóp mániligi, tuwra hám awıspalı mánilerdi parıqlaw, awıspalı mánini payda etiwshi birliklerdi sóylewde durıs qollana alıw.
Morfologiya
ATBUT.L.M.1 ATBUT.L.M.2 ATBUT.L.M.3 ATBUT.L.M.4 ATBUT.L.M.5	Sózdi tiykarǵı bólimlerge ajıratıw, tiykar hám qosımtanı, túbir hám dórendi sózlerdi parıqlaw; qosımtalardıń formalas, mánilesligin, qarama-qarsı mániligin biliw, sóylewde qollay alıw mánili sóz shaqapları (feyil, atlıq, kelbetlik, sanlıq, ráwish, almasıq), olardıń mánilik ózgesheliklerin parıqlaw, stillik qásiyetlerin túsiniw hám de sóylewde tuwrı qollay alıw kómekshi sóz shaqapları (tirkewish, dáneker, janapay)n ózara ajıratıw, olardıń stillik qásiyetlerin ańlap túsinik beriw hám de sóylewde tuwrı qollay alıw óz aldına sóz shaqapları (modal, eliklewish hám tańlaq sózler)n ózara parıqlaw, olardıń stillik qásiyetlerin ańlap túsinik beriw hám de sóylewde tuwrı qollay alıw Irkilis belgilerin tuwrı qollanıw
Sintaksis
ATBUT.L.S.1 ATBUT.L.S.2 ATBUT.L.S.3 ATBUT.L.S.4	Sóz dizbekleri, gáp hám onıń túrlerin ajırata alıw hám sóylewde durıs qollana alıw gáp aǵzalarınıń ózara baylanıslılıǵın, tártibin túsiniw hám sóylewde tuwrı qollana alıw sintaksislik birliklerdi ajıratıw hám sóylewde tuwrı qollana alıw irkilis belgilerin orınlı qollana biliw

TIL HÁM ÁDEBIYAT PÁNLERI ARQALÍ OQÍWSHÍDA TAYANÍSH KOMPETENSIYALARÍN RAWAJLANDÍRÍW BOYÍNSHA TÚSINIKLER
Ulıwma orta tálim sistemasında oqıwshıda pánge tiyisli kompetensiyalar menen birge tayanısh kompetensiyalar qáliplestiriliwin belgilep bergen.
Til hám ádebiyat pánleri blogı baǵdarındaǵı pánler arqalı oqıwshınıń ózlestirilgen bilimleri tiykarında ózin-ózi ǵárezsiz rawajlandırıw, iyelengen bilim kónlikpe hám uqıplılıǵın túrli jaǵdaylarda qollay alıwǵa qaratılǵan tayanısh kompetensiyalardı qáliplestiriwden ibarat. Solardan, kommunikativ kompetensiyalardı qáliplestiriwde mámleketlik til hám shet tillerdi ózlestiriwde ǵárezsiz dóretiwshi pikirlew, jazba hám awızeki túrde erkin bayan etiw uqıplılıǵın qáliplestiriwde ana tili boyınsha ózlestirgen bilimlerin sóylesiw procesinde qollaw uqıplılıǵın rawajlandırıw lazım.
Pánlerdi oqıtıwda maǵlıwmat penen islesiw kompetenciyasın nátiyjeli rawajlandırıw imkaniyatların keńeyttiriwshi zamanagóy axborot-telekommunikaciya qurallarınan turaqlı paydalanıw zárúr. Bunda oqıwshını pánge tiyisli maǵlıwmatlardı túrli dereklerden izlew, talqılaw hám axborot qáwipsizligine ámel etken halda informaciyalıq qurallar menen islew kónlikpelerin qáliplestiriwde mobil qurılma (telefon, planshet hám basqa gadjet)lardan da paydalanıw usınıs etiledi.
Ózin-ózi rawajlandırıw kompetenciyasın qáliplestitiriwde ulıwma insanıylıq pazıyletlerge iye bolıw, watandı súyiw, huqıqıy, ekonomikalıq bilimlerge iye bolıw, jańalıqlarǵa umtılıw hám ózlestirgen bilimleri tiykarında biyǵárez qarar qabıl qılıw, jámiyette júz berip atırǵan progressiv hám innovaciyalıq ózgerislerden xabarlı bolıw hám de olardan kúndelikli turmısta paydalana alıwǵa úyretiw zárúr.
Social-emocional hám puxaralıq kompetensiyaların qáliplestiriwde puxaralıq minneti, sociallıq hám siyasıy rawajalanıw, ayrıqsha jaǵdaylar, ekologiyalıq mashqalalar haqqında bilimlerge iye bolıw hám de ádebiy hám kórke-óner dóretpelerin túsiniwden, olardı asırawda shólkemlestiriwshilık sezimlerin rawajlandırıwdan ibarat.