Tema; Analitik ximiyada organik reagentlerdiň qollaniliwi Joba: Kirisiw. I. Bap. Organik reagentler haqqinda uluwma tùsinik

2.1 Titrimetrik analiz usullarinda organik kompanentlerdi
ko‘rsetgishleri ushin paydalaniw.
Metall komplekslerdi payda etiw hám reńli birikpeler payda etiw ushın organikalıq birikpelerden tısqarı, analitik ximiyada kislota -tıyanaqlı titrlash usıllarınıń kórsetkishleri retinde organikalıq reagentlardan keń paydalanıladı. Indikator - bul ekvivalentlik noqatında yamasa oǵan jaqın kórinetuǵın ózgeriwdi kórsetetuǵın element. Kislotalı hám siltiiy eritpeler degi kislota -tiykar kórsetkishleri hár túrlı rangga iye. Lakmus kislotalı ortalıqta (pH <7) qızıl rangga, siltiiy ortalıqta (pH>7) bolsa kók rangga boyalǵan ; kislotalı quramındaǵı fenolftalein reńsiz, siltinde qızıl yamasa laplama rangga iye. Kórsetkishlerde reń ózgeriwi mánisin túsindiriw ushın bir neshe teoriyaler usınıs etilgen. Kislota -tiykar kórsetkishleriniń ion teoriyası eritpede indikator molekulasınıń eki forması ‒ bir rangga iye bolǵan kislotalı hám basqa rangga iye bolǵan tiykarǵı forma bar ekenligin názerde tutadı. Eritpediń pH ma`nisine hám soǵan uyqas túrde ol yamasa bul formanıń ústinligine qaray eritpe indikator molekulası formasına uyqas reńde ranglanadi. Kislota -tiykar kórsetkishleriniń xromoforik teoriyaler organikalıq birikpeler bolǵan indikatorlar reńiniń bar ekenligin indikator molekulalarında xromofor gruppaları bar ekenligi menen anıqlama beredi. Bunnan tısqarı, eritpe degi kórsetkishler teń salmaqlılıqta hár túrlı sırtqı kórinislerde bolıwı múmkin. Taǵı bir mısal metil apelsin indikatorida kórinedi, bul qapırıqetilaminoa'zobenzol sulfat kislotasınıń natriy duzı (CH<sub>3</sub>)<sub>2</sub>N–C<sub>6</sub>H<sub>4</sub>–N=N–C<sub>6</sub>H<sub>4</sub>–SO<sub>3</sub>Na.
Suwlı eritpede bul kislota anioni protonni biriktirip, sxema boyınsha transformaciyaǵa ushraytuǵın kislotaǵa aylanadı. Indikator molekulası jáne onıń ionlasqan forması túrli xromofor gruppaların óz ishine aladı. Eritpelerdiń pH ma`nisi ózgeriwi menen, yaǵnıy kislotalaw menen teń salmaqlılıq shepke - kislotalı formaǵa jıljıydı hám pH tomenlegeninen keyin pH dıń bunday ma`nisine, bul forma eritpede ústin bolǵanında, eritpe alınadı. Fenolftalein kórsetkishi boyınsha sxemanı tómendegishe ápiwayılastırıw múmkin. Kislota -tiykar kórsetkishleri, qaǵıyda jol menende, eritpediń pH ma`nisine qaray reńni ózgertiwi múmkin bolǵan qaytarılatuǵın kórsetkishler bolıp tabıladı. Hár qıylı túrdegi kislota -tiykar kórsetkishleri retinde 200 den artıq organikalıq birikpeler usınıs etilgen. Aǵza birikpeleri toparınıń kórsetkishleri (aǵza kórsetkishleri) - bul ózleri derlik suwda erimeytuǵın para-aminobenzol hám para- qapırıqetilaminobenzolning tuwındıları bolǵan indikatorlarning úlken toparı bolıp tabıladı. Bul birikpeler molekulalarına sulfo gruppaları yamasa karboksil gruppaları kiritilgende suwda eriwsheń aǵza boyawlar alınadı, olar ádetde kislotalı ortalıqta qızıl, siltiiy ortalıqta sarı reńde boladı. Bul gruppa kórsetkishlerine metil apelsindan tısqarı alizarin sarı, tropeolinlar hám basqalar kiredi.
Trifenilmetan kórsetkishleri. Bul gruppa kórsetkishleri kóbinese kislota tıyanaqlı titrlashda da qollanıladı. Olardıń barlıǵı rásmiy túrde trifenilmetanning tuwındıları retinde qaralıwı múmkin. Bul gruppa kórsetkishleri arasında fenolftaleinlar, sulfofteinlar, anilin sulfofteinlar, benzol, trifenilmetan boyawları keń tarqalǵan. Faleinlarning tautomerik transformaciyasınıń tábiyaatı joqarıda xarakteristikalanǵan fenolftalein menen uqsas bolıp tabıladı. Ftaleinlarga αnaftftalein, fenolftalein, timolftalein hám basqalar kiredi, quramında sulfanil toparı bolǵan sulfoftaleinlar (SO3) 2- hám basqalarǵa tiyisli. Sulfo toparı oksuxrom rolin oynaydı. Sulfoftaleinlar intensiv rangga iye hám indikatorning bir formasından ekinshisine ótiwde reń keskin ózgeredi. Bul gruppanıń hár qıylı kórsetkishlerin fenol qızıldıń tuwındıları dep esaplaw múmkin.
Suwlı eritpeler degi bul gruppa kórsetkishleriniń reń ózgeriwi júdá keskin emes, olar kóbinese suwsız ortalıqta kislota -tıyanaqlı titrlashda isletiledi.
Basqa strukturalıq gruppalardıń kórsetkishleri. Bul gruppaǵa joqarıda xarakteristikalanǵan menen baylanıslı bolmaǵan hár qıylı strukturalardıń barlıq basqa kórsetkishleri kiredi. Mısalı, lakmus, oksin kók, neytral qızıl, indofenollar, ósimlik ekstraktlari hám basqalar. Bul gruppa daǵı kórsetkishlerden eń kóp tarqalǵanı lakmus. Ádetde kislotalı ortalıqta qızıl rangga, siltiiy ortalıqta kók rangga aylanatuǵın lakmus qaǵaz formasında isletiledi. Lakmus - kók untaq formasında likenlardan alınatuǵın kók organikalıq element bolıp tabıladı. Suwda hám etanolda bólekan eriydi. Lakmusning quramı 4-5% ni quraydı. Lakmusning kislota - tiykar kórsetkishi retinde ótiw aralıǵı pH ma`nisi 4, 5 ten 8, 3 ke shekem; reń qızıldan ko'kga ózgeredi. Bunnan tısqarı, qóllaw usılına kóre kórsetkishlerdi ishki hám sırtqı dep ajıratıw múmkin. Ishki kórsetkishler tuwrıdan-tuwrı titrlanadigan eritpege qosıladı. Kislota -tiykar kórsetkishleriniń kópshiligi ishki sezimoblanadi. Sırtqı kórsetkishler titrlangan eritpeden sırtda. Ammiak bug'ida ızǵar lakmus qaǵaz kók rangga aylanadı. Sırtqı kórsetkishlerge eritpediń pH ma`nisin shamalıq anıqlaw ushın mólsherlengen indikator qaǵazı kiredi. Kórsetkish qaǵazı ‒ hár túrlı kórsetkishler sińirilgen qaǵaz qayısı. Buǵan lakmus qaǵazdı mısal keltiriw múmkin.