Tema: Ashshi qalempir (Gorkiy perec)

II.2 Ashshi qalempir kesellik ham ziyankeslerden qorǵaw
Ashshı qálempir eginleriniń kesellikleri (qara túbir shırıw, fuzarioz kladosporioz, kúlreń shırıw, aq shırıw, qara bakterial dog'lanish hám mozaika) hám zıyankes (shira, aqqanot, órmekshikana, tamır kemiruvchilari, silekeyurtlar hám kolorodo qońizı) laridan samarali qorǵawǵa qaratılǵan.
Qara tamır shırıw keselligi. Bul kesellik ashshı qálempirning poyasining tómengi bólegin zálelleydi. Kesellengen jayı qorayadi, chiriydi hám qurib qaladı. Nál qalıń bolǵanda, suwıq ıqlım hám zaxlatib suwǵarıw bul kesellikning rawajlanıwına qolay sharayat jaratadı.
Fuzarioz keselligi. Ashshı qálempiriń tómengi japıraqları, kóbinese bir tomonidan sarǵayıwı hám ósimlikler andız bolıp qalıwı gúzetiledi. Solıp qalǵan japıraqlar quriydi, biraq túspewden, putaqlarda asılıp qaladı. Putaqlar da ósimliktiń bir tárepinde solıwı múmkin, keyinirek pútkil ósimlik solıydi. Túbir bóleginde qara daqlar rawajlanadı. Zálellengen ósimlikler solıwdan aldın zaiflashadi hám alasa bolıp qaladı, zálellengen qálempir ósimlikleriniń ildiz bo'g'zida aqshıl qızǵılt reń pilis kórinisi múmkin.
Qara tamır shırıw hám fuzarioz keselliklerine qarsı gúres ilajları almaslap egiw, ósimlik qaldıqların joytıw, agrotexnikalıqa qaǵıydalarına ámel qılıw, kesel nál hám ósimliklerdi alıp taslaw, artıqsha azotli tógin bermaslik. Urıwlıqtı egiwden 25-30 kún aldın 2,5% Maksim 4 ml/kg, 31,2% Seles Tap 6 ml/kg, dárilab egiw usınıs etiledi. Biologiyalıq gúres retinde Trixodermin preparatin 100 g/ga normasında qóllaw jaqsı nátiyje beredi.
Kladosporioz yamasa japıraqlardı gúńgirt daqlanıw keselligi. Kesellik ashshı qálempirdiń gúllew-mıywe túyiw payıtlarında baslanıp barglarini zálelleydi. Onıń birinshi belgileri - pastki japıraqlar ústinde sarı yamasa ash-jasıl daqlar, japıraqlar astında bolsa (sol daqlardıń tagida) reńsiz, sarg'ish yamasa ash-gúńgirt daqlar payda bo'lishi bolıp tabıladı. Japıraq astındaǵı daqlar jasıl -gúńgirt (yamasa kúlreń qońır) tusli mayin pilis menen oraladı. Kesellik tezde tóbe qabat japıraqlarına ótedi. Kúshli zálellengen japıraqlar olachipor tús aladı hám quriydi. Kesellik kúshli rawajlanǵanında qálempirdiń gúl hám mıywe bántleri, gulkosabarglari hám túynekleri de zálellanadi, olar keyinirek to'kilib ketedi. Keselliktiń eń kúshaygan dáwiri mıywe pısıw waqtına tuwrı keledi. Miyweler ústinde bo'rtgan, qattı, zeytun reńli, pilis menen qoplangan daqlar payda boladı.
Gúres ilajları. Shidamlı túrler egiw, urıwlıqtı egiwden aldın nátiyjeli fungitsid menen dárilew; ósiw dáwirinde bayleton, 25% n. kuk. (0,5-1,0 kg/ga), tapsin-M, 70% n. kuk. (1,0 kg/ga), folikur BT, 22,5% em. k. (0,3-0,5 l/ga), 1% li Bardo suyıqlıǵı yamasa basqa fungitsidlar búrkiw usınıs qilinadi.
Kúlreń shırıw keselligi. Kesellik menen tiykarınan qálempir miyweleri kesellanadi. Miyweniń rawajlanıwın hámme basqıshlarında shırıw kórinisindegi daqlar hám kúlreń shań oralǵan boladı. Keselliktiń rawajlanıwı ushın ızǵar hám jamǵır hawa júdá qolay esaplanadı.
Sklerotinioz (aq shırıw) keselligi. Qálempir putaqları tamır moynı bóleginen aq shańlar menen oraladı. Zamarıq ósimlik poyalari ishinde rawajlanadi hám kesellik rawajlanǵan orında putaqlar ústinde qara daqlar payda boladı. Kesellik menen zıyanlanǵan qálempir paqallari jumsaydi, suwlı bolıp qaladı hám ıǵallıq kóbeygende, waqıtı-waqıtı menen aq shańlar menen oraladı.
Miywelerdi joqarı bóleginen shırıw keselligi. Kesellengen qálempir miyweleriniń ústki bóleginde daslep qara daqlar payda boladı hám mevaning joqarı qismini zálelleydi. Shirish keselligi mevaning kóp bólegin zálelleydi. Keselliktiń rawajlanıwına sebep ıǵallıq, azotning topıraqta kóbeyip ketiwi hám kal'tsiyni topıraqta jetiwmasligi esaplanadı.
Gúres ilajları. Suwǵarıwdı tuwrı shólkemlestiriw; azotli tóginlerdi normaınan artıq bermew; kesellengen qálempir miywelerin daladan jıynap alıw hám quramında kalciy statyası kóp bolǵan azıqlar menen azıqlantırıw (entokalkuim, kalbit, kal'tsiy nitrat hám basqalar)..
Temeki mozaikasi keselligi. Kesellik japıraqlarda úlken bólegi sariq daqlar menen oraladı hám deformatsiyalanadi, yaǵnıy forması ózgeredi. Mevalar sarı daqlar menen oraladı.
Gúres ilajları. Urıwdı egiwdan aldın termostatda 52 C temperaturada 48 saat dawamında, 70 C temperaturada 24 saat dawamında zálelsizlantirish kerek.
Ósimlik shireleri. Teń qanatlılar (Homoptera) gruppasınıń Aphidinea genje gruppasına tiyisli. Palız eginleri eginine shirelerden bir neshe túri zıyan jetkeredi. Bular arasında jońıshqa yamasa akatsiya shirasi, g'o'za yamasa palız shirasi qálempirdiń bir zatqa zararkunandalaridan biri bolıp tabıladı. Shiralar japıraq kletkaları shirasini soradı, bunıń áqibetinde poya hám túbirler degi uglevodlar muǵdarı keskin azayıp ketedi. Qattı zálellangan japıraqlardıń forması ózgeredi hám buralib qaladı. Bunnan tısqarı, shira menen zálellengen japıraqlarda saprofit zamarıqlar rawajlanıp, ósimlikler rawajlanıwın susaytiradi, birpara jaǵdaylarda bolsa ósimlik pútkilley qurib da qaladı. Shiralar temperaturaǵa qaray 3-20 kún rawajlanadi. Máwsim dawamında 20 -26, násil beredi. Urǵashıları jazda 18 kún jasaydı hám 150 danege shekem lichinka qóyadı.
Gúres ilajları: Biologiyalıq gúres. Altınkόzdi 3-4 kúnlik máyegin zıyankesler muǵdarına qaray 1:10, 1:5 koefficientte shıǵarıw.
Ximiyalıq gúres. Fyuri 10% s. e.k. 0,4-0,5 l/ga, Konfidor 20% s. e.k. 0,1-0,15 l/ga normalarda qollaniladi.
Tripslar. Temeki tripsi - Thrips tabaci Lind. Ol qálempir, temeki, piyaz, karam, kók shóp hám gullerge kúshli ziyan jetkeredi. Trips qálempir maysalardıń jas japıraqları hám ósiw noqatlariga jaylasıp aladı hám sanchib-sıpab ziyanlaydı. Zıyanlanǵan japıraqlardıń astınǵı tárepi ayriqsha túrde gúmissimon yaltirab qaladı, ziyanlanǵan urıqlardan bolsa ázzi japıraqlar jazıladı. Ósiw noqatı ólgennen keyin ósimliktiń rawajlanishi izdan shıǵadı, geyde jas ósimlik nobud boladı. Máyeklerden úsh-tórt kúnden keyin lichinka shıǵıp, tiykarınan japıraq tamırı boylap azıqlana baslaydı. Tórt ret tullagach, lichinka jetik shıbın-shirkeyge aylanadı. Ózbekstan sharayatıda trips jeti-segiz ret buwın beredi.
Aqqanatlar. Teń qanatlı shıbın-shirkeyler (Homoptera) gruppasınıń aqqanotlar (Aleyrodidae) shańaraǵına mansub. Bul eginlerdi hár eki keń tarqalǵan túrler: ıssıxona hám g'o'za (temeki) aqqanotlari ziyanlashi múmkin. Íssıxona aqqanoti tiykarınan ıssıxonalardagi eginlerdi zálellab, ashıq jaǵdayǵa báhárden baslap ushıp shıǵadı. Aqqanotning záleli de ósimlik rawajlandiriwdiń qaysı dáwirinen baslap onı zálellay baslaǵanına baylanıslı bo'ladi. Yaǵnıy, ósimlik qanshellilik erte zálellansa, sonsha kóp hosilni joytıw múmkin. Aqqanotlar jıl dawamında to'xtovsiz rawajlanıwǵa ádetlengen shıbın-shirkey bolǵanı sebepli, kóp buwın beredi, bir jılda 10 -12 násil beredi.
Biologiyalıq gúres. Aqqanotlarning eń nátiyjeli kushandalariga enkarziya (trixoporus) endoparazit bolıp, enkarziya aqqanotining lichinkalarini zálelleydi. Hámmexor entomofaglardan altınkόzdiń 3-4 kúnlik máyegin zıyankes sanına qaray gektarına 1000 danadan shıǵarıw.
Ximiyalıq gúres. Aqqanatlar atızlarında payda bo'lishi menen, olarǵa qarsı ximiyalıq qurallardan Konfidor 20 % s e.k. 0,3-0, 4 l/ga, Kalipso 48% sus. k.- 0,15 l/ga, Detsis 2,5% em. k- 0,25-0,5 l/ga, Karbofos 50% em. k.- 1,2-2,0 l/ga, Fufanon 57% em. k.- 1,5-2,0 l/ga normalarda qollanıladı.