Tema: Ashshi qalempir (Gorkiy perec)

I.1 Ashshı qalempir qásiyetleri.
A
I.1 1-Suwret Ashshı qálempir
shshı qálempir όsimligi bunnan 6 mıń jıl aldın hindular tárepinen mádeniylestirilgen. Onıń watanı Meksika hám Gvatemala bolıp, házirge shekem onı onda jabayı halda kóp jıllıq puta retinde ushıratıw múmkin. Ashshı qálempir uzaq tariyxga iye, Evropada XX ásirdiń ortalarında palız eginleri qatarında egila baslanǵan. Sistematiklar onıń bólek túrlerinen shegaraların belgileytuǵın kriteryalar retinde isletgenleri haqqında maǵlıwmatlar bar bolıp, 100 den artıq túrleri ishinen ózlerine maqul kelgen túrlerin ajıratıp alǵanlar. Ashshı qálempir Rossiya Iran, Turkiya hám Bolgariyada XVI ásirdiń baslarında Qubla Amerikadan alıp kelingan. XIX ásirdiń 40 jıllarına kelip Rossiyanıń qublasında sanaat ushın áhmiyetine iye ósimlik bolǵan. Hátte XX ásirdiń baslarında Metropoliten dúkanlarında da ashshı qálempirdiń kók hám qızıl miyweleri satıla baslanǵan. Belgili ilimpazlar De Witt hám Bosland «A Gardeners» atlı shıǵarmasında alıp kelgen maǵlıwmatlarında ashshı qálempirdiń «chile», «paprika», «Aji», hám «Capsicum L» sıyaqlı atamaları bir-biriniń ornında isletiliwin aytıp ótken.
Ózbekstanda qálempirdiń ashshı hám dushshı (shıyrın) túrleri όsiriledi. Ashshı túrleriniń mıywesi, ashshı tatımlıq ónim retinde túrli awqatlardı, ásirese, shıǵıs taǵamlarin (Kavkaz hám Oraylıq Aziya respublikalarında) tayarlawda qollanıladı. Onı awqattı tutınıw etiwden aldın tatımlıq retinde qosıw múmkin. Salatlar hám túrli ziravor qospalar, konservalar qılıwda qollanılatuǵın dárivorlar tayarlawda da aroq, likyor óndiriste ashshı qızıl burıshdan kóp paydalanıladı. Qálempir mıywesi quramında qantlar (Glyukoza, fruktoza hám saxaroza), organikalıq (alma, limon hám az muǵdarda oksalat) kislotalar, flavonoidlar (kvertsetin, gesperidin, apiin, viteksin hám basqalar), vitamin C, V1, V2, V6, P, PP hám E, karotin, folat kislota, efir mayi, saponinlar, may, belok, mineral (kaliy, natriy, kal'tsiy, temir, alyuminiy, fosfor, altıngugurt, xlor hám basqa elementlerdiń duzları hám elementları bar. Ashshı qálempir mıywesi geypara vitaminlarga (ásirese, karotinoidlarǵa) bayraq hám olarǵa ashshı, ótkir maza beretuǵın kapsaitsin hám basqa alkaloidni da saqlaydı. Urıwı quramında may boladı.
Marǵilon ashshı qálempir miyweleriniń jańalıǵındaǵı salmaǵına salıstırǵanda (protsentte) texnikalıq jetilgende qurǵaqlay elementlar muǵdarı - 8,2, qumsheker - 1,99, kislotalar (alma kislotasi boyınsha) - 0,13 hám vitamin C 64,5 mg % ni shólkemlestirgen bolsa, miyweleri fiziologikalıq (biologiyalıq) jetilgende bul ko'rsatkichlar muwapıq túrde 15,5; 5,45; 0,30 hám 234,7 ge teń bolǵan.
A
I.1 2-Suwret Qálempir
shshı qálempir miyweleri texnikalıq jetilgenge salıstırǵanda biologiyalıq jetilgende quramındaǵı qurǵaqlay elementlar muǵdarı -1,9 ret, qumsheker - 2,74, kislotalar - 2,3 hám vitamin C muǵdari - 3,64 retke kóp bolǵan. Ilimiy medicinada házirshe iri mevali ashshı qálempirdan paydalanıladı. Ashshı qızıl burısh ıshteyni ashadı, asqazan shirasining ajırasıwın kúshaytadı, awqat as sińiriw bolıwın jaqsılaydı hám jergilikli qıtıqlaw tásirine iye. Sol sebepli mevadan tayarlanǵan demleme geyde ıshtey ashıw hám awqat as sińiriw bolıwın jaqsılaw ushın qollanıladı. Demleme tiykarınan nevralgiya, radikulit, miozit hám basqa shamollash keselliklerinde denediń awırǵan jerine awrıwdı qaldırıw ushın surtiladi. Lekin onı (qálempirdiń ózinda) artıqsha tutınıw etilse, asqazan -ishekte awrıw, ish buzilishi hám basqalar gúzetiliwi hám de denege kóbirek surtilsa, terini órtewin qatań este tutıw kerek. Qálempirli demlemesi túrli tımaw keselliklerida (radikulit, miozit, nevralgiya, samal hám basqa) hám de suwıq urǵan jerlerdi emlewde denediń awırǵan hám ziyanlanǵan jaylarına surtiladigan surtpe dáriler, quramalı - qálempir suyıq surtpesi (liniment), jabısatuǵın qálempir malhami hám basqa dáriler quramına kiredi. Demlemesi ayǵabaǵar moyi menen aralastırıp, joqarıda kórsetilgen tımaw keselliklerinde terine jaǵıw ushın isletiledi.